Kompetensiyaviy yondashuv. Shaxsga yo’naltirilgan texnologiyalar Reja: Kirish Asosiy qism

2.2. Ta’limning innovatsion shakllari.
Zamonaviy sharoitda talabalarning O’quv-bilish faolliklarini kuchaytirish, o’qitish sifatini oshirish va samaradorligini yaxshilash maqsadida innovatsion xarakterga ega ta’lim shakllaridan foydalaniqh maqsadga muvofisdir. Bugungi kunda amaliy o’yinlar, muammoli o’qitish, interfaol ta’lim, modul - kredit tizimi, masofali o’qitish, blended learning (aralash o’qitish) va maxorat darslari ta’limning innovatsion shakllari sifatida e’tirof etilmosda.
Ayni o’rinda ta’limning innovatsion xarakterga ega ushbu shakllari tugrisida so’z yuritiladi.
I. Amaliy o’yinlar. Dastlab “o’yin” tushunchasining moxiyatini anglab
olish talab etiladi.
O’yin - kishilik faoliyatining muxim turi xamda ijtimoiy munosabatlar mazmunining bolalar tomonidan imitatsiyalash
(ko’chirish, taqlid qilish) asosida o’zlashtirish shakli sanaladi
Zamonaviy sharoitda ta’lim amaliyotida amaliy -innovatsion xarakterga ega o’yinlardan samarali foydalanilmokqa.
Amaliy o’yinlar - muayyan amaliy xarakatlarning tashkil etilishini imitatsiyalash imkoniyatini beradigan o’yinlar
Ta’lim amaliyotida kullaniladigan amaliy o’yinlar uz-uzidan didaktik xususiyat kasb etadi, shu sababli ular kup xolatlarda “didaktik o’yinlar” deb yuritiladi.
Kishilik tarixiy tarakkiyotining barcha davrlarida xam o’yin sub’ekt faoliyatining eng birinchi va muxim turi sifatida tan olingan. Binobarin, shaxs faoliyatining muxim turlari - mexnat, ukish bilan birga o’yin xam uning shakllanlaniqhi va rivojlaniqhida muxim axamiyat kasb etadi. O’yinlar vositasida katta avlod tomonidan tuplangan xayotiy tajriba, o’zlashtirilgan bilim, turmush tarzi va ijtimoiy munosabat asoslari, madaniy kadriyatlar yosh avlodga izchil uzatib kelingan.
O’yin shaxsning tarbiyalash, rivojlantirish, unga ta’lim berish xususiyatlariga ega. Mavjud xususiyatlari tufayli o’yinlar kadim- kadimdan xalk pedagogikasining muxim asoslaridan biri bulib kelmokda. Bevosita o’yinlar bolalarda idrok, sezgi, xotira, tafakkur, nutkni rivojlantirishga yordam berish orkali ularni ma’naviy-axlokiy, akliy, jismoniy va estetik jixatdan tarbiyalashga xizmat qiladi. “Maktabgacha yoshdagi bola o’yin faoliyatida ukish va mexnatga tayyorlanadi. Yosh ulgaygan sari o’yinning roli biroz kamayib boradi. O’yinlarning tarbiyaviy axamiyati bolaning butun xayoti davomida saklanib koladi” .
Agarda jismoniy xatti-xarakatlarni rivojlantirishga xizmat qiladigan o’yinlar bolalarda chakkonlik, epchillik, chidamlilik, kat’iylikni tarbiyalasa, intellektual, konstruksiyali o’yinlar ularni uylashga, fikrlashga, mantikiy tafakkur yuritishga urgatadi.
“O’yin inson xayotining xayotining xar bir davri uchun uning ruxiy rivojlaniqhini belgilovchi yetakchi faoliyat turi xisoblanadi. Fakat o’yinda va o’yin orkali bola vokelikni, shu jumladan, kishilar ijtimoiy munosabatlarini, xulkini, xatti-xarakatlarini bilib oladi” .
Tarixiy taraqqiyot jarayonida o’yin nafaqat bolalar, balki kattalar xayotidan xam aloxida o’rin egallashga muvaffaq bo’lindi. Zamonaviy sharoitda intellektual, kompyuter, iqtisodiy, xarbiy, kasbiy, sport va maishiy xordik chikarishga kumaklashadigan o’yin modellari xam kattalar orasida keng ommalashgan.
Zamonaviy pedagogikada o’yinlar ta’lim jarayonining samaradorligini oshirish, ta’lim oluvchilarning O’quv-bilish faolligini kuchaytirish maqsadida quyidagi tarzda qo’llaniladi:
Interfaol ta’lim o’qitish jarayonining asosiy ishtirokchilari - utsituvchi, talaba va talabalar guruxi urtasida yuzaga keladigan xamkorlik, sizgin baxs-munozalar, uzaro fikr almashish imkoniyatiga egalik asosida tashkil etiladi, ularda erkin fikrlash, shaxsiy sarashlarini ikqilanmay bayon etish, muammoli vaziyatlarda yechimlarni birgalikda izlash, O’quv materiallarini o’zlashtirishda talabalarning uzaro yatsinliklarini yuzaga keltirish, “utsituvchi - talaba - talabalar
guruxi”ning uzaro bir-birlarini xurmat qilishlari, tushunishlari va qullab-suvvatlashlari, samimiy munosabatda bo’lishlari, ruxiy birlikka erishishlari kabilar bilan tavsiflanadi.
Талаба - ахборот-коммун и ка tsи он технологиялар
. Interfaol ta’limda tashkil etiladigan suxbat (dialog)
Interfaol TT moxiyatiga ko’ra suxbatning “talaba - axborot- kommunikatsion texnologiyalar” shaklida tashkil etilishi talabalar tomonidan mustaqil ravishda yoki utsituvchi raxbarligida axborot texnologiyalari yordamida bilim, kunikma, malakalarning o’zlashtirilishini anglatadi.
Utsituvchi interfaol ta’lim yordamida talabalarning qobiliyatlarini rivojlantirish, mustaqillik, uz-o’zini nazorat, uz-o’zini boshsarish, samarali suxbat olib borish, tengdoshlari bilan ishlash, ularning fikrlarini tinglash va tushunish, mustaqil, ijodiy, tanqidiy fikrlash, musobil takliflarni ilgari surish, fikr-muloxazalarini erkin bayon qilish, uz nuktai nazarlarini ximoya qilish, muammoning yechimini topishga intilish, murakkab vaziyatlardan chika olish kabi sifatlarni shakllantirishga muvaffak buladi. Eng muximi, interfaol TTni kullash orkali ukituvchi talabalarning anik ta’limiy maksadga erishish yulida uzaro xamkorlikka asoslangan xarakatlarini tashkil etish, yo’naltirish, boshkarish, nazorat va taxlil qilish orkali xolis baxolash imkoniyatini kulga kiritadi.
Interfaol ta’lim bevosita interfaol metodlari yordamida tashkil etiladi. “Innovatsion ta’lim texnologiyalari va pedagogik kompetentlik” modulini o’qitish misolida o’qitish amaliyotida bugungi kunda faol qo’llanilayotgan interfaol metodlar tugrisida UMMning 2-sismida suz yuritiladi.
Modulli-kredit tizimi zamonaviy ta’limning eng takomillashgan shakli sanaladi. Bugungi kunda tarassiyparvar insoniyat davlatlar urtasida ijtimoiy, istisodiy, xarbiy va madaniy soxalarda uzaro kelishuvga erishish, xamkorlikni yulga suyishning yangidan yangi yullarini izlashda davom etmoqda. Binobarin, yusorida aytib utilganidek, insoniyatning omon solishi va rivojlaniqhda davom etishining yagona chorasi irsiy, etnik, diniy ziddiyatlarga barxam berish va uzaro birlik, xamkorlik, xamjixatlikka erishishdir.
XX asrning ikkinchi yarmidan boshlab barcha soxalarda bo’lgani kabi oliy ta’lim tizimida xam xalsaro xamkorlikka erishish, oliy ma’lumotli, malakali kadrlarni tayyorlashga yagona yondashuvni saror toptirish yulida amaliy xarakatlar olib borilmosda. 1954 yilning 19 dekabrida sabul qilingan Yevropa kengashining Yevropa madaniyati konvensiyasi xam dastlab mazkur mintasa davlatlari misyosida oliy ma’lumotli, malakali kadrlarni tayyorlashga nisbatan yagona yondashuvning saror topishi uchun zamin tayyorlagan edi. Xrzirda esa u jaxonning kuplab mamlakatlari universitet (institut, akademiya)lari faoliyatining o’qitish tizimida yagona malakaviy talablar asosida tashkil etilishida muxim xujjat bulib xizmat silmosda.
Mazkur Konvensiya goyalari Yevropa xududida shaxs tafakko’rini shakllantirishda kup tillikka asoslaniqh uchun zarur shart -sharoitlarni xosil qilishdan iborat edi. Konvensiyani imzolovchi tomonlar uz xududlarida fusarolar tomonidan Yevropa xududida mavjud bo’lgan tillar, turli millatlarning tarixi va rivojlaniqh tarassiyotini o’rganiqh xamda uz xududida boshsalarga uz tili yoki boshsa tillarni urgatish imkoniyatini yaratib berish lari zarur edi.
Zamonaviy Yevropada yagona kasbiy ta’lim makonini yaratilishi uchun ilk sadamlar 1949 yilda suyildi. Xuddi shu yili asosiy maqsadi
5 Bolonskiy protsess // http://sun.tsu.m/mmmfo/000063105/340/image/340-081.pdf.
Yevropada ijtimoiy, istisodiy jarayonlar kechishi va birligini ta’minlashdan iborat bo’lgan birinchi xalsaro tashkilot - Yevropa Kengashi tashkil etildi.
Bolonya jarayoni yagona Yevropa oliy ta’limi makonini yaratish
maqsadida Yevropa mamlakatlari oliy ta’lim tizimining bir-biriga yatsinlashishi va uzaro uygunlashuvi jarayonidir. Ushbu jarayonning rasman boshlaniqh muddati 1999 yilning 19 iyuni deb e’tirof etilgan. Binobarin, xuddi mana shu sanada 29 mamlakat vakillari ishtirokida Bolonya deklaratsiyasi imzolangan edi. Ayni vastda mazkur tizim o’ziga 1954 yilda Yevropa Kengashi tomonidan sabul qilingan Yevropa madaniyati Konvensiyasini ratifikatsiya silgan (oliy davlat xokimiyati organi tasdislagan) 49 mamlakatdan 47 ishtirokchi mamlakatlarni samrab olgan.
Bolonya tizimining asosiy maqsadi ijtimoiy sub’ektlar tomonidan oliy ma’lumot olish imkonini kengaytirish, Yevropa oliy ta’limining sifati va samaradorligini istisbolli oshirish, talabalar xamda utsituvchilarning xarakatchanligi, faolligini rivojlantirish, shuningdek, akademik daraja va boshsa kasbiy malakalarning mexnat bozoriga yo’naltirgan xolda oliy ta’lim muassasalari bitiruvchilarini ish bilan muvaffatsiyatli ta’minlashdan iborat. Mazkur tizimni sabul silgan mamlakatlar oliy kasbiy ta’limni zamonaviylashtirish, oliy O’quv yurtlarining Yevropa komissiyasi tomonidan moliyalashtiriladigan turli loyixalarda teng xususlilik, xamkorlik asosida satnashish, talabalar va utsituvchilarni uzaro akademik almashtirish uchun yangi imkoniyatlarga ega bulmosdalar.
Tizimning umumiy asoslari Bolonya shaxrida imzolangan deklaratsiyada uz ifodasini topgan. Ular quyidagilardan iboratdir:
1. Diplom ilovasiga ko’ra fusarolarni ishga samarali joylashtirish, Yevropa oliy ta’lim tizimining xalsaro rasobatga bardoshliligini oshirish imkoniyatini yaratadigan uzaro muvofis keluvchi akademik darajalar tizimni sabul qilish.
2. Ikki siklli: tayyorgarlik va bitiruv ta’limiga utish. Ta’limning birinchi sikli uch yil davom etadi. Ikkinchi sikl esa magistrlik va doktorlik darajalarini olish uchun yo’naltiriladi.
3. Keng kulamda talabalar almashinuvini qullab-suvvatlash uchun mashassatli sinov birliklarini sayta topshirishning Yevropa tizimiga utish. Mazkur tizim talabalarning o’rganiladigan fanlarni tanlash xusutsiga ega bo’lishlari uchun imkoniyat yaratadi. Buning uchun asos sifatida “Umr buyi ta’lim olish” konsepsiyasi doirasida qullash imkonini beradigan tizim - YeSBT (Yevropa sinov birliklari tizimi)ni sabul qilish taklif etiladi.
4. Utsituvchilar almashinuvini rivojlantirish. Yevropa xududida ishga sarflanadigan vast davrini inobatga olgan xolda utsituvchilar va b. xodimlar almashuvini kengashtirish. Transmilliy ta’lim standartlarini urnatish.
5. Uzaro mos mezon va metodologiyalarni ishlab chiqish xamda sifatini ta’minlashda Yevropa xamkorligini saror topshirishga kumaklashish.
6. Oliy ta’lim muassasasining ta’lim sifatini nazorat qilish tizimini ishlab chiqish va oliy O’quv yurtlari talabalari va xodimlari faoliyatini tashqi baxolashga tortish.
7. Oliy ta’limda, aynissa, O’quv rejalarini takomillashtirish, oliy ta’lim muassasalariaro xamkorlik, talaba va utsituvchilar almashinuvi va birgalikdagi ta’lim dasturlari, ilmiy tadsisotlarni utkazishga oid amaliy tayyorgarlik va ularni olib borish borasida zarur yevropacha nustai nazarlarning shakllaniqhiga kumaklashish.
Deklaratsiyaga a’zo bo’lish uchun quyidagi dastlabki talablar suyiladi:
- oliy O’quv yurtigacha 12 yillik ta’lim;
- ikki bossichli oliy ta’lim-bakalavriat va magistratura;
- O’quv jarayoni va o’qitish natijalarini baxolash ECTS kredit
texnologiyasi asosida tashkil etilishi
Bolonya deklaratsiyasiga a’zo davlatlarda ta’lim modul-kredit tizimiga asoslanadi.
1989 yilda Yevropada Yevropa xamjamiyatining ERASMUS (European Community Action Scheme for mobility of University students) va TEMPUS kabi dasturlar joriy etildi.
Asosiy xujjat transkript (transcript of ruords) - unifikatsiyalashgan xujjat bulib, yagona shaklga ega
Transkript ta’lim natijalarining tan olinishi uchun majburiy xujjat sanaladi. Unda talaba utsiyotgan davlatda sabul qilingan baxolash tizimi xamda uz mamlakatida olgan baxolari tugrisidagi ma’lumot beriladi.
O’quv fanlari buyicha dasturlar “sillabus” deb nomlanib, ular
quyidagi tarkibiy tuzilmaga ega buladi:
- O’quv fanining tulis nomi va uning O’quv rejasidagi tartib rasami;
- O’quv fanini o’rganiqhdan kuzlangan maqsad;
- O’quv fanining qisqacha mazmuni;
- mashgulotlar jadvaliilovasiga asoslangan tasvimiy reja;
- o’qitish texnologiyasi;
- talabaning mas’uliyati va unga suyilgan talablar;
- talabalar bilimini baxolash tartibi va mezonlari;
- asosiy va sushimcha adabiyotlar ruyxati
Modul-kredit tizimiga ko’ra O’quv mashgulotlari shaxsga yo’naltirilgan o’qitish texnologiyalari va talabaning mustaqil utsib -o’rganiqhiga asoslanadi.
Ta’limning birinchi bossichida xar bir talabaga axborot paketi beriladi. Unda ma’lumotlar mavjud bulib, ular talabalarga modul-
kredit tizimi buyicha muvaffatsiyatli ta’lim olish shartlaridan xabardor bo’lish imkoniyatini yaratadi:
- oliy ta’lim muasasasi xatsida ma’lumot;
- O’quv rejasi;
- O’quv jarayonining grafigi;
- O’quv fanlarining mazmuni;
- OTMda mavjud bo’lgan o’qitish tizimining
- metodik xususiyatlari xatsida ma’lumotlar:
- talabalar bilimini baxolash tizimi va
- baxolar shkalasi xatsida ma’lumotlar;
- ijtimoiy-maishiy shart-sharoitlarga oid ma’lumotlar;
- OTM faoliyatining tarixiy tarassiyoti va uning zamonaviy rivojiga oid ma’lumotlar;
- sushimcha ta’lim xizmatlari tugrisida ma’lumotlar
O’quv kreditlarini xisoblashda xaftalik auditoriya O’quv yuklamasi 36, talabalarning xaftalik mexnat sarfi urtacha 54 soat misdorida sabul
qilingan.
Modul-kredit tizimi buyicha tashkil etiladigan ta’lim uchun xam ta’lim standartlariga muvofis ishlab chiqilgan O’quv rejasi ta’lim jarayoni uchun asosi bulib xizmat siladi. Aynan O’quv rejasiga muvofis O’quv faoliyatining turlari buyicha talabalar tomonian sarflanadigan mexnat sarflari aniqlanadi. O’quv faoliyati turlari buyicha mexnat sarflarini xisoblash taxminan shunday kechadi (4-jadval):
Masofali ukitish zamonaviy ta’limning eng muxim va tobora ommaviylashib borayotgan shakli sanaladi. Zamonaviy sharoitda axborot- kommunikatsion texnologiyalarning tezkor rivojlaniqhi ta’lim jarayonida ularning imkoniyatlaridan foydalaniqh uchun tsulay sharoitni vujudga keltirdi. Ayni vatstda etakchi xorijiy mamlakatlar masofadan utsitish borasida boy tajriba tuplangan.
Masofaviy ta’lim - muayyan nutstadan axborot-kommunikatsiya vositalari (video, audio, kompyuter, multimedia, radio, televidenie va b.) yordamida ta’lim xizmatlarini kursatish, ta’limiy maxsulotlarni tartsatish va etkazib berishdai an’anaviy xamda innovatsion shakl, metod, vositalarga asoslangan xolda ta’lim resurslaridan foydalaniqhga yo’naltirilgan ta’lim
Masofaviy ta’lim texnologiyasi 1969 yilda Angliya premer - ministri G.Vilson tashabbusiga ko’ra shakllantirilgan deb xisoblanadi. Ammo masofadan utsitish ancha oldinrots, ya’ni, birinchi bartsaror, muntazam pochta alotsasining shakllaniqh davrida yuzaga kelgan. 1858 yildan boshlab London universitetida barcha xoxlovchilarga ularning mustatsil bilim olishlari, barcha ixtisosliklar va barcha soxalardagi akademik daraja uchun imtixon topshirishlariga ruxsat etilgan. 1938 yildan buyon Sirttsi ta’lim buyicha Xaltsaro kengash, 1982 yildan boshlab, Masofaviy ta’lim buyicha Xaltsaro Kengash nomi bilan mashxur xaltsaro ta’lim tashkilotlari sifatida faoliyat kursatmotsda.
Ochits universitetlardagi utsish xarajatlari an’anaviy institutlarda utsitishga tsaraganda 8-10 marta arzon. M: Angliyada turgun utsishga 3000, masofaviy utsitish ortsali bilim olishga esa atiga 300 funt sterling tulanadi. Binolarga xizmat kursatish, jixozlar va laboratoriya uchun xarajatlar, utsituvchi, ma’muriyatlar va xizmat kursatuvchi xodimlar shtati tsistsaradi. Ta’lim oluvchilarga filiallar tarmogi, telestudiya va kompyuter tarmogi ortsali maslaxatlar beriladi. Angliyada utsuvchilarni tayyorlash dasturi 130 ta kursni uz ichiga tsamrab oladi, ularning kuplari fanlararo boglaniqh xususiyatiga ega.
Masofaviy ta’lim A^Shda utgan asrning 60 -yillarning urtalaridan, Evropada esa 70-yillarning boshlarida jadal rivojlana boshlandi.
Utsitishning bu shakli ta’lim oluvchilar va utsituvchilarning bir -
birlari xamda utsitish vositalari bilan uzaro ta’sirining matssadga yo’naltirilgan interfaol jarayonidan iborat bulib, bunda ta’lim
jarayoni ularning geografik fazoviy joylashishiga boglits bulmaydi. Ta’lim jarayoni kichik tizimlardan iborat, ya’ni utsitish matssadi, mazmuni, metodlari, vositalari, tashqiliy shakllari, nazorat, utsuv - moddiy, moliyaviy-itstisodiy, me’yoriy-xutsutsiy va marketing kabi elementlarni tsamrab olgan o’ziga xos pedagogik tizimda kechadi.
Axborot-ta’lim muxiti ma’lumotlarni uzatish vositalari, axborot resurslari, uzaro mulotsot bayonlari, foydalanuvchilarning ta’lim olishga bo’lgan extiyojlarini tsondirishga yo’naltirilgan apparat - dasturiy, tashqiliy-uslubiy ta’minot va boshtsalar masofadan ta’limning tizi miy-tashqiliy majmui sanaladi.
Masofaviy ta’lim utsitishning an’anaviy uqullaridan foydalaniqh, turgun sharoitda utsish imkoniyatiga ega bulmagan, imkoniyatlari tibbiy shart-sharoitlar tufayli chegaralangan shaxslar, shuningdek, kadrlarni tsayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish kurslarining tinglovchilari, xorijiy mamlakatlarning ta’lim muassasalarida utsitish istagida bo’lgan abiturientlar, ikkinchi mutaxassislikni egallashni xoxlovchi kadrlarga juda tsulay sharoitni yaratib beradi.
Mazkur ta’limni tashkil etishda utsituvchilarning faoliyati fatsat utsuv axborotlarini uzatish bilan cheklanmaydi. Shu sababli bu turdagi ta’limni tashkil etishga bir necha mutaxassis jalb tsilinadi. Ular uz vazifalariga ko’ra turlicha nomlanadi. Xususan:
1. Ukituvchi - masofaviy ta’limni tashkil etishda foydalaniladigan utsuv-metodik tsullanmalarning muallifi.
2. Moderator - masofaviy ta’lim negizida tashkil etilayotgan seminar, trening, davra suxbati va forumlarga boshchilik tsiluvchi (boshtsaruvchi) pedagog (mulotsot jarayonining tugri tashkil etilishini ta’minlaydi, bildirilayotgan fikrlarni umumlashtiradi, zarur bo’lganda ularni tugrilaydi, ta’lim oluvchilarning mustatsil fikrlash va ishlash tsobiliyatlarini rivojlantiradi, bilish faoliyatlarini faollashtiradi).
3. Tyutor (lot. “tutorem”) - utsuv kurslari uchun interfaol metodlarni tanlovchi, ma’ruza utsituvchisi bilan talaba urtasida ta’limiy alotsani urnatuvchi pedagog (ustoz, murabbiy).
4. Edvayzer (fr. “avisen” - “uylamots”, “advisor” - “uylovchi”) bitiruv malakaviy ishi, kurs loyixalarining ta’lim oluvchilar tomonidan individual, mustatsil bajarilishi vatstida metodik yordam beradigan maslaxatchi.
5. Fasilitator (lot. “facilis”, ingl. “facilitator” - engil, tsulay) - masofaviy ta’lim xizmatidan foydalanayotgan guruxlarning faoliyatini muammoning echimini topishga yo’naltiruvchi, guruxlarda yuzaga keladigan mulotsotni rivojlantiruvchi, shuningdek, guruxlar faoliyatini xolis, samarali baxolovchi pedagog.
6. Invigilator - masofaviy ta’lim asosida tashkil etiladigan utsitish natijalarini nazorat tsiluvchi mutaxassis -pedagog.
Masofaviy ta’lim tizimida produktiv, reproduktiv, muammoli bayon, evristik va ilmiy izlaniqh (tadtsitsot) metodlari tsullaniladi. Mazkur tizimda utsitish vositalari sifatida tsuyidagilardan foydalaniladi:
Kitoblar (bosma va elektron shaklda); didaktik materiallar;
kompyuter utsuv tizimlari (oddiy va multimedia shaklida);
audio utsuv axborotlari; video utsuv axborotlari; virtual stendlar;
trenajyorlar; ma’lumotlar bazasi; texnik vositalar - radio,
televidenie, magnitofon, videomagnitofon, kinoproektor, diaproektor,
videoproektor, kodoskop, kompyuter, Internet tarmogi va b.
Utsuv kurslarida bir tinglovchining urniga boshtsa tinglovchi tsatnashishi, uning urniga sinov topshiritslarini topshirishning olini olish matssadida masofaviy ta’lim tizimida nazorat videokonferentsiyalarni tashkil etilishiga asoslanadi.
Masofaviy ta’lim tizimiga ko’ra mashgulotlar ma’ruza, seminar, laboratoriya mashguloti, kurs ishi, sinov, imtixon, maslaxat, mustatsil ish kabi shakllarda yulga tsuyiladi.
Avvaldan yozib olingan videoma’ruzalar ta’lim oluvchilarga ma’ruzalarni tinglash va kurish uchun sharoit yaratsa, faksimal alotsa, xabar, topshiritslarni tarmots ortsali tezkor almashinish talabalarga uzaro teskari alotsa ortsali utsitish imkonini beradi. Zamonaviy sharoitda telekommunikatsiya vositalari - bosma matnlar, audio va videoyozuvlar urni elektron utsuv-axborot resurslari, dasturlari bilan tuldirilmotsda.
Masofadan utsitishning tashqiliy-metodik modeli sifatida tsuyidagilar tavsiflanadi:
- eksternat asosida utsitish;
- bir universitet negizida utsitish;
- bir necha utsuv yurtining xamkorligi;
- maxsus masofaviy utsitish matssadida tashkil etilgan avtonom ta’lim muassasalari;
- avtonom utsitish tizimlari;
- multimedia dasturi asosida norasmiy integrallashgan masofali utsitish;
- yagonalik modeli va b.
Ushbu shakldagi utsitish jarayonida talaba mustatsil ta’lim oladi, ammo ayni vatstda unga gurux va utsituvchi tomonidan yordam kursatiladi. Guruxli mashgulotlar davomida “blended learning” (aralash utsitish)ning tsullanilishi tufayli xar bir talaba utsuv materiallarini o’zlashtirish borasida uzida ruy berayotgan ijobiy uzgarishlarni namoyon etgan xolda mulotsot kunikmalarini o’zlashtirib boradi, utilgan materiallarni takrorlaydi va yangi mavzuni o’rganiqhga tayyorlanadi.
Blended learning (aralash utsitish) kup xolatlarda topshiritslarga tayanadi va asosiy, muxim ma’lumotlar negizida tashkil etiladi, tsushimcha materiallar esa talabaga onlayn platforma ortsali uzatib beriladi.
Talaba mustatsil ta’lim olar ekan, guruxning boshtsa a’zolari bilan onlayn rejimda tashkil etilayotgan muxokamada ishtirok etish ortsali xamkorlik tsiladi. Auditoriyada va onlayn rejimda tashkil etilayotgan mashgulotlar vatst mitsdori buyicha uzaro mos kelishi turlicha uzgarib turishi mumkin. Ta’limning turli bostsichlarida masofaviy va mustatsil ta’lim samarali ravishda tsorishtirib yuboriladi.
Aralash ta’lima utsituvchi raxbarligida tashkil etiladigan mashgulotlar uchun soatlar xajmi kamaytiriladi degan faraz notugridir.
Blended learning (aralash utsitish)ning muvaffatsiyati ta’lim vositalarining tugri tanlaniqhi bilan belgilanadi. Bu ta’lim shaklining afzalligi shundaki, talabaning uzi utsuv materialini o’zlashtirish tezligi va ta’lim jarayonining intensivligini uzi belgilaydi.
Aralash utsitish uzida tsuyidagi Evropa ta’limi modellarini jamlaydi:
1. Masofaviy ta’lim (distance learning).
2. Auditoriya ta’limi (face-to face learning).
3. Internet ta’limi (online learning).
4. Uzluksiz ta’lim (lifelong learning)
Bu shakldagi ta’lim tsuyidagi shaxslar uchun nixoyatda axamiyatlidir: ish vatsti tsat’iy tartibga solinmagan soxalarning xodimlari; ishlab
chitsarish ajralmagan xolda ta’lim olishlari lozim bo’lgan korxona, tashkilot va firmalarning xodimlari; “jonli mulotsotga asoslangan ta’lim” muxitida utsishni xoxlovchi shaxslar uchun.
Aralash ta’limning tarkibiy tuzilmasi xam uzgaruvchan xisoblanadi.
Ayni vatstda xorijiy mamlakatlarda aralash ta’limning undan ortits shakllari mavjud.
Utsitish amaliyotida aralash ta’lim uz “ulcham” (kursatkich)lariga ega.
Ular tsuyidagilardir:
- malakali kadrlar guruxining shakllantirilganligi;
- maxorat darslariga asoslangan ta’lim;
- yutsori darajadagi yututslari kafolatlovchi muxit;
- talabalarning uz shaxsiy ta’limiy yututslari uchun javobgarligi
OTMda blended learning (aralash ukitish) kuyidagilarga asoslanadi:
1. Onlayn ma’ruza mashgulotlari.
2. Onlan amaliy mashgulotlar.
3. Internet tarmogida mudokama qilinadigan loyida va gurud ishlari.
4. Onlayn rejimda tashkil etiladigan laboratoriya mashgulotlari.
5. Onlayn rejimda mustaqil topshiriladigan test.
6. Onlayn rejimda tashkil etiladigan masladat
VII. Madorat darslari zamonaviy ta’limning yana bir tobora
ommalashayotgan shakli sanaladi.
Max,orat darslari - ochik tashkil etilib, ilgor pedagogik
tajribalarni targib etishga yo’naltirilgan samarali ukitish shakli
Bu shakldagi ukitish bir martalik sanaladi. Madorat darslarini tashkil etishda kup yillik ish tajribasiga ega, shuningdek, samarali metodika yoki texnologiyaga ega innovator pedagoglarning kasbiy malakalari ochik tarzda, interfaol mulokot asosida damkasb pedagoglar damda talabalarga namoyish etiladi.
Malakali pedagoglar tomonidan madorat darslarini tashkil etishda kuyidagi vazifalar bajariladi:
- muayyan muammo buyicha tajribali, madoratli pedagogning ish tajribasining ommalashtirilishi;
- tajribali, madoratli pedagog tomonidan izchil darakatlarning tugridan tugri va izodli namoyish etish orkali pedagogik faoliyatda samarali shakl, metod va vositalardan foydalaniqh tartibining kursatilishi;
- malakali, madorali pedagogning metodik yondashuvlarini belgilangan muammoni dal etish uqullari bilan uzaro muvofiklashtirish;
- madorali pedagog tomonidan o’zining kasbiy malakalarining shogird (talaba)larga urgatilishi;
- talabalarning kasbiy takomillashuvlari uchun madorali pedagog tomonidan yoram kursatilishi;
- pedagog xodimlar urtasida innovatsion goya, texnologiyalarni ommalashtirish;
- madorat darslari ishtirokchilari (talabalar)ning kasbiy kompetentliklarini oshirish;
- madorat darslarning dar bir ishtirokchisida individual ijodiy pedagogik faoliyat uslubini shakllantirish
Madorat darslarini tashkil etish natijasi sifatida kuyidagi
maxsulotlar yaratilishi mumkin:
- pedagoglarning ijodiy ishlari maxsuli (dastur, metodik tsullanma);
- mashgulotlar uchun tartsatma materiallar;
- pedagogik adabiyot va manbalar kartotekasi;
- ta’lim va tarbiyaning yangi shakllarini metodik jixatdan asoslash;
- yangi pedagogik texnologiyalarni shakllantirish;
- malaka oshirish kurslari, seminarlar, praktikumlarning dasturlari;
- ijodiy va ommaviy xarakterdagi tadbirlar Nizomi va b.
3. Ta’lim jarayonida tsullaniladigan innovatsion metodlar.
Zamonaviy sharoitda ta’lim tizimida innovatsion xarakterga ega metodlar xam tsullanilmotsda. Ular orasida eng keng ommalashgan
metodlar yagona nom bilan nomlanuvchi interfaol metodlar sanaladi.
Interfaol metodlar - talabalarning bilim, kunikma, malaka va muayyan axlotsiy sifatlarni o’zlashtirish yulidagi uzaro xarakatini xamda utsituvchi bilan xamkorliklarini tashkil etishga
xizmat tsiladigan metodlar
Bu turdagi metodlar interfaol ta’limning muxim tarkibiy elementi xisoblanadi. Xrzirgi kunda interfaol metodlarning 100 dan ortits turi mavjud bulib, utsuv materialining xarakteri, talabalarning yosh va psixologik xususiyatlaridan kelib chitstsan xolda ta’lim jarayonida ularning xar biridan samarali foydalaniqh mumkin. OTM pedagoglarining malakasini oshirish kursida utsitilishi yulga tsuyilgan “Innovatsion ta’lim texnologiyalari va pedagogik kompetentlik” moduli doirasida interfaol metodlardan o’rinli, samarali foydalaniqh imkoniyati mavjud. Ushbu UMMning 2-tsismida bevosita modulni utsitish jarayonida samarali tsullash imkoniyati bo’lgan interfaol metodlar tugrisida suz yuritilishi sababli ayni o’rinda ularning moxiyatiga batafsil tuxtalib utilmadi.
Sunggi vatstlarda “Keys-stadi” metodi xorijiy mamlakatlar ta’limi amaliyotida muvaffatsiyatli tsullanib kelinmotsda va bugungi kunda respublika ta’limida xam tobora ommalashib bormotsda. Shu sababli ayni o’rinda ushbu metod (texnologiya)b moxiyati xatsida suz yuritiladi.
“Keys-stadi” texnologiyasi (ingl. “case” - chemodan, metod, “study” - muammoli vaziyat; vaziyatli taxlil yoki muammoli vaziyatlarni taxlil tsilish) - 1) talabalarda anits, real muammoli vaziyatni taxlil tsilish ortsali eng matsbul variantlarini topish kunikmalarini shakllantirishga xizmat qiladigan texnologiya;
2) real vaziyatlarni bayon etishda kullaniladigan ukitish texnikasi
Dardakikat, keys-stadi talabalarni dar kanday mazmunga ega vaziyatni o’rganiqh va tadlil qilishga. urgatadi. Uning negizida muayyan muammoli vaziyatni dal qilish jarayonining umumiy modiyatini aks ettiruvchi elementlar yotadi. Bular kuyidagilardir: ta’lim shakllari, ta’lim metodlari, ta’lim vositalari, ta’lim jarayonini boshkarish usul va vositalari, muammoni dal qilish yuzasidan olib borilayotgan ilmiy izlaniqhning usul va vositalari, axborotlarni tuplash, ularni o’rganiqh usul va vositalari, ilmiy tadlilning usul va vositalari, ukituvchi va talaba (talaba) urtasidagi ta’limiy alokaning usul va vositalari, o’quv natijalari.
“Keys-stadi” texnologiyasi dastlab 1870 yilda AKShning Garvard universitetining dukuk maktabida ta’lim jarayonida kullanilgan. Ushbu texnologiya Garvard universitetining biznes maktabida 1920 yilda
kullanila boshlangan. Keyslarning ilk tuplami 1925 yilda biznes
dakidagi Garvard universiteta disobotlari asosida chop etilgan . Xrzirda texnologiya xorijiy mamlakatlarda iktisodiyot, biznes sodalarida dam keng kullanilmokda. Uzbekistonda mazkur texnologiyani ta’lim jarayoniga tatbik etish yulidagi darakatlar mustaqillik yillarida faollashdi.
Ta’limda qullaniladigan “Keys-stadi”ning tayyor variantlari xam mavjud bulib, ularni sotib olish mumkin. Birots, eng samarali yul xar bir fan buyicha keyslarning mustatsil yaratilishiga erishishdir.
Texnologiya talabalarda predmetni o’zlashtirishga bo’lgan tsizitsishni, amaliy kunikmalarni, vaziyatni taxlil tsilish va tugri tsaror tsabul tsilishga nisbatan ijodiy yondashish malakalarini rivojlantiradi, turli muammoli vaziyatlar va ularni xal tsilish asosida ular tomonidan bilimlarning faol o’zlashtirilishi uchun imkoniyat yaratadi.
“Keys-stadi” yordamida talabalar tsuyidagi kunikma, malakalar ga ega buladi:
1. Taxliliy kunikmalar (ma’lumotlarni axborotlardan ajrata olish, ularni turkumlashtirish, ma’lumotlarni zarur va nozarurga ajratish, taxlil tsilish, tatsdim etish; buning uchun shaxs anits, mantitsiy fikrlay olishi kerak).
2. Amaliy kunikmalar (muammoning murakkabligidan kelib chitsib, real vaziyatni taxlil tsila olish, eng muxim nazariya, metod va tamoyillarni tsullay bilit).
3. Ijodiy kunikmalar (bunda mantitsiylik asosida vaziyat (muammo)ni echish muxim emas, balki ijodiy yondashuv asosida muammoning bir necha echimlarini topish va ularni tadlil qilish talab etiladi).
4. Mulokot kunikmalari (unga ko’ra talaba bads-munozara olib borish, uz nuktai nazarini dimoya qilish, karoriga boshkalarni ishontirish, juda kiska va ishonarli disobotni tayyorlash kunikmalarini o’zlashtira bilishi zarur).
5. Ijtimoiy kunikmalar (karorni mudokama qilish jarayonida talabalar boshkalarning xatti-darakatini tadlil qilish, boshkalarni tinglay bilish, badsda uzgalarning fikrlarini kullab -kuvvatlash, ilgari surilgan fikrga karama-karshi fikrni bildira olish va o’zini boshkara olishi lozim).
6. Uz-o’zini tadlil (bads-munozara jarayonida o’zini tuta bilishi, boshkalarga namuna bo’lishi mudim)
Xar ukituvchi keys-stadiga asoslangan o’quv topshiriklarining puxta asoslaniqhiga erisha olishi lozim. Keys topshiriklarining amaliy - didaktik xarakterga ega bo’lishi uchun ularni ishlab chikishda. kuyidagilarga e’tiborni qaratish talab etiladi:
Innovatsion ta’lim texnologiyalari / Muslimov N.A., Usmonboeva M.X,., Sayfurov D.M., Turaev A.B. - T.: “Sano standart” nashriyoti, 2015. - 81-b.
- maksad anik ifoda etish (maksad ikki xil
(yoki undan ortik) tushunilmasligi;
- savol yoki topshiriklar ma’lum darajada murakkab bo’lishi;
- ijtimoiy, iktisodiy, madaniy dayotning bir necha jidatini yorita olishi;
- tezda o’zining amaliy adamiyatini yukotmasligi;
- milliy xususiyatlarni uzida namoyon eta olishi;
- ta’limning barcha yo’nalish yoki sodalariga oid tipik vaziyatlarni ifodalashi;
- dolzarb adamiyatga ega bo’lishi;
- talabalarda tadliliy tafakkurni rivojlantirishi;
- bads-munozarani tashkil etish imkoniyatini yaratishi;
- bir necha echim (karor)ni ilgari surish imkoniyatini ta’minlay olishi
O’quv keyslarining mudim xarakterli jidatlari talabalarga muammoli vaziyatni dal etish yuzasidan talabalar e’tiboriga adabiyotlar ruyxatining takdim etilishi, ularga metodik kursatma, yuriknomalarning berilishi va albatta, ukituvchi tomonidan muammoning echimi buyicha uz variantining takdim etilishi sanaladi.
Adabiyotlar ruyxati o’rganilayotgan muammoga bevosita taallukli bo’lishi zarur. Keyslarni echishga doir metodik kursatma, yuriknomalar taxminan shunday bo’lishi mumkin:
1. Keys (muammo) bilan taniqhing.
2. Muammoning dolzarbligini baxolang.
3. Muammoning dolzarbligini dalillar yordamida izoxlang.
4. Keys (muammo)ni samarali echish yullarini anitslang.
5. Keys (muammo)ning samarali echimini belgilovchi metod va texnologiyalarnitanlang.
6. Keys (muammo)ning samarali echimini kafolatlovchi
faraz (ilmiy faraz)larni shaklantiring
Xorijiy mamlakatlar ta’limi amaliyotida keyslar amaliy va ilmiy tadtsitsotlarini tashkil etish matssadida tsullanilishi sababli ular odatda murakkab tarkibiy tuzilma xamda urtacha (Evropa), katta (A^Sh) xajmga ega buladi. Kup xolatlarda keyslar birgina mashgulot jarayonida xal tsilinmay, balki butun bir semestr, xatto utsuv yili davomida echiladi. Ularning bu boradagi tajribalaridan bitiruv malakaviy ishlari (bakalavriat), magistrlik dissertatsiyalari (magistratura), bitiruv loyixa ishlari (malaka oshirish kurslari)da foydalaniqh matssadga muvofitsir. Utsuv materialining xarakteridan kelib chitstsan xolda oddiy, murakkab tarkibiy tuzilishga ega bulmagan, ya’ni mini testlardan xam foydalaniqh amaliy tsiymatga egaligi ta’lim amaliyotida uz tasdigini topgan.
Aytib utilganidek, xorijiy mamlakatlar katta xajmli, murakkab ilmiy - tadtsitsot xarakteriga ega keyslar kup tsullaniladi va ularni xal etish butun bir semestr, xatto utsuv yili davomida amalga oshiriladi. Uzbekistan sharoitida
xam ushbu keyslaran samarali foyalaniqh mumkin. Shu bilan birga o’rganilgan mavzuni mustaxkamlash matssadida kichik xajmli, sodda - mini keyslardan xam foydalaniqh foydadan xoli emas. Murakkab va oddiy mini keyslar urtasidagi eng muxim fartslar - ularning xajmi, murakkablik darajasi va tarkibiy tuzilmasida aks etadi.
Anglanganidek, ta’lim jarayonida o’quv keyslarini kullashda jarayon (mashgulot) yakunida albatta ukituvchi (keyolog)ning echimi takdim etilishi zarur. Buning didaktik adamiyati bu echim asosida talabalarning uz o’quv -bilit darakatlarining kanchalik tugri, samarali, maksadga muvofik amalga oshira olganliklarini tadlil qilish, solishtirish, yul kuygan xatolarini aniklash imkoniyatini yaratishi bilan belgilanadi.
Keyslar tipologiyasida o’quv topshirigini takdim etish usuli savolli damda topshirikli bo’lishi kursatilgan. Shunga ko’ra talabalarning e’tiborlariga davola etiladigan keyslar yoki savolli, yoki topshirikli bo’lishi mumkin.
Agar keys savolli-keys bo’lsa, u dolda muammo yoki muammoli vaziyatni tadlil qilish va echishga oid bir necha savollar keltiriladi. M:
1. Yoshlarning “ommaviy madaniyat” ta’siriga berilishining asosiy omillari nimalardan iborat?
2. Yoshlarning “ommaviy madaniyat”ta’siriga berilishlarida OAVning urni va rolini kanday anik dalillar asosida badolay olasiz?
Agar keys topshirikli-keys bo’lsa, u dolda keysni echish jarayonida bajarilishi zarur bo’lgan topshiriklar beriladi. M:
1. Yoshlarni “ommaviy madaniyat”ning salbiy ta’siridan dimoyalash omillarini aniklang.
2. Yoshlarda “ommaviy madaniyat”ga karshi immunitetni samarali shakllantirish yullarini belgilang.
Odatda keyslarni tayyorlashda darslik va o’quv kullanmalardan, balki ommaviy axborot vositalari, jumladan, Internet materiallaridan dam maksadli foydalaniqh mumkin.
Pedagogik turkum fanlarni ukitishda kullaniladigan keyslarni ularning xarakteriga ko’ra B.Blum taksonomiyasi (bilish-tushunish anglash-taxlil-sintez-tsullash tizimi)ga muvofits bir necha guruxga ajratish mumkin (32-rasm):
Pedagogik turkum fanlarni utsitishda ushbu keyslardan samarali, matssadli va o’rinli foydalaniqh uchun zarur sharoitlar mavjudligi anitslandi. TSuyidagi misollar ushbu fikrning tugriligini tasditslaydi.
1. Pedagogik bilimlardan xabardorlikni aniklashga yordam beradigan keys.
Keys bayoni. Sobir urta maktabning 9 -sinfini tamomladi. Shaxodatnomasida “uch” baxolar kup bo’lganligi, salbiy xultstsa egaligi sababli, Sobir xech bir kasb-xunar kollejiga tsabul tsilinmadi. Har bir kollejning raxbari Sobirni boshtsa akademik litsey va kasb -xunar kollejiga kirishini tavsiya etdi. Birots, Sobirning ota-onasi xar gal ugillarini uzlari yashaydigan tumandagi kasb-xunar kollejida ta’lim olishini, shundagina uni nazorat tsilib turishlari mumkinligi aytishardi.
Keys savollari:
1. Ayting-chi, kasb-xunar kollejlarining raxbarlari Sobirni utsishga tsabul tsilmaslikka xatslimilar?
2. Ayni vaziyatda Sobirning tsanday xutsutslari buzilyapti?
Ukituvchining echimi. Kasb-xunar kolleji raxbarlari ijtimoiy
xavf bulmagan xolda “uch” baxoga utsiganligi va xultsida salbiy xolatlar kuzga tashlaniqhi uchungina Sobirni utsitishga tsabul tsilmaslikka xatsli
emaslar. Ular shaxsning bilim olishga bo’lgan dukukini poymol etishgan. Kolaversa, kasb-dunar kollejlarida ta’lim olish majburiy-ixtiyoriy xarakterga ega. Shu sababli Sobir va uning ota-onasi kasb-dunar kollejini uzlari tanlay oladi.
Bordi-yu, kollejga kabul qilish sinov, imtidonlar asosida olib borilsa va Sobirning uzi ularga puxta tayyorlanmaganligi sababli sinovdan uta olmasa, u dolda ana shu kasb-dunar kollejiga kabul qilinmaydi.
Bu vaziyatda Sobirning bilim olish dukuki (Uzbekistan Respublikasi “Ta’lim tugrisida”gi Konunining 4-moddasi) poymol etganliklari sababli kasb-dunar kollejlarining radbarlari ma’muriy javobgarlikka tortiladi.
2. Pedagogik faoliyat, xodisa yoki jarayon moxiyatini tushunish xolatini belgilashga xizmat qiladigan keys.
Keys bayoni. Uzok yillik ish tajribasiga damda talabalar urtasida alodida durmatga ega tarix fani ukituvchi auditoriyaga kirib, doskada o’zining karikatura janrida ishlangan rasmini ko’ra di. Karikatura yorkin ishlangan, dar bir shtrix anik ishlangan, kolaversa, rasm juda kulgili chikkan. Butun gurud ukituvchining karikaturagaya, uning ijodkoriga nisbatan munosabatini kutyapti. Birok, ukituvchi shoshilmasdan, katta kizikish bilan karikaturani tomosha qiladi va shunday dedi: “Karikatura shunchalik yaxshi chikibdiki, uni datto uchirgim kelmayapti. Rasm ijodkori
- yosh rassom uni kogozga kuchirib olishi kerak. Men karikaturist (rassom)ni munosib badolayman!”.
Keys savollari: 1. Ukituvchining mavjud vaziyatdagi dolatini shaxsan Siz kanday badolaysiz?
2. Bu vaziyatda ukituvchi kanday tarbiya metodini kulladi?
Ukituvchining echimi. Bu vaziyatda ukituvchi o’zining tarjribali va pedagogik nazokatga egaligini namoyon eta oldi. U karikaturani o’zining ustidan kulish vositasi deb emas, aksincha, san’at asari sifatida kabul kildi. Natijada ukituvchi aybdor talabani kidirib, unga tanbed berishni istamadi. Buning urniga o’zining san’atga bo’lgan mudabbatini kursatdi. Bunday yondashuv talabalarga ukituvchining irodali, o’ziga durmat bilan munosabatda bo’lishi, dissiyotlarini jilovlay olish, uz -o’zini boshkara bilish qobiliyatiga egaligini kursatdi. Okibatda talabalar
ukituvchining rudan barkaror ekanliklarini angladi. Shu sababli keyingi safar ular ukituvchini kamsitish yoki ustidan kulishni istashmaydi.
Bayon etilgan vaziyatda ukituvchi: 1) izodlash (uzida muayyan gurud yoki alodida shaxsga yo’naltirilganlikni ifodalovchi dissiy -ogzaki ta’sir
etish usuli); 2) xults va faoliyatni ragbatlantirish metodlaridan biri bo’lgan - tsullab-tsuvvatlash metodidan foydalandi.
3. Ta’lim-tarbiya jarayonlari, pedagogik faoliyat xamda xodisalarning tarkibiy elementlari urtasidagi uzaro birlik va alotsadorlikni anglash xamda taxlil tsilishga yo’naltirilgan keys.
Keys bayoni. Tarix fani utsituvchisi bir soatlik darsida tsuyidagi xatti-xarakatlarni amalga oshirdi:
1) ma’lumotlarni izchil bayon tsildi;
2) zarur o’rinlarda tayanch tushunchalarga aloxida urgu berdi;
3) xaritadan tarixiy votselar sodir bo’lgan joylarni kursatdi;
4) vatsti-vatsti bilan talabalarga savollar berib, ulardan javoblar oldi;
5) utsuv filmi ortsali tarixiy votselikka oid dalillarni namoyish etdi.
Keys topshirigi. Utsituvchining xatti-xarakatlari tsanday metodlar yordamida amalga oshirilganligini anitslang.
Utsituvchining echimi. Tarix fani utsituvchisi tsullagan metodlar: 1) xikoya; 2) tushuntirish; 3) tasvirlash; 4) suxbat; 5) namoyish.
4. Ta’lim-tarbiya jarayonlari, pedagogik faoliyat xamda xodisaning tarkibiy elementlarini tizimlashtirish, sintezlash, bostsichlarni izchil ifodalashni tatsozo etadigan keys.
Keys bayoni. Mashts bajarishni tashkil etish bostsichlari:
1) utsituvchi nazorati ostida talabalar tomonidan utsuv xarakatining;
2) zarur kunikma va malakalar shakllangunicha utsuv xarakatlarning kup bora takrorlaniqhi;
3) dastlabki bajarilishi utsituvchining faoliyat matssadi va mazmunini tushuntirishi;
4) topshiritsni bajarish ketma-ketligini kursatishi.
Ushbu xolatda mashts bajarishni tashkil etish bostsichlari notugri kursatilgan.
Keys topshirigi. Mashts bajarishni tashkil etish bostsichlarini zarur izchillikda ifodalang.
Utsituvchining echimi. Mashts bajarishni tashkil etish bostsichlari:
1) utsituvchining faoliyat matssadi va mazmunini tushuntirishi;
2) topshiritsni bajarish ketma-ketligini kursatishi;
3) utsituvchi nazorati ostida talabalar tomonidan utsuv xarakatining dastlabki bajarilishi;
4) zarur kunikma va malakalar shakllangunicha utsuv xarakatlarning kup
bora takrorlaniqhi.
5. Pedagogik bilimlarni amalda kullash, mavjud kunikma va malakalarni tulakonli namoyon etishga doir keys.
Keys bayoni. Ogzaki bayon qilish metodlari talabalarning umumiy
madaniyati, mantikiy fikrlash va bilish qobiliyatini rivojlantirishga xizmat qiladi.
Keys topshir^i. Ogzaki bayon qilish metodi turlarini “Balik skeleti” grafik organayzerida ifodalang.
Ukituvchining echimi:
Bugungi kunda respublika ta’lim muassasalaria ta’lim oluvchilar faoliyatini nazorat qilishda. “assesment” sinovi keng kullanilmokda.
“Assesment” texnologiyasi (ingl. “essesment” - “bado”, “badolash”) - talabalarning bilim, kunikma va malakalari darajasini dar tomonlama, xolis badolash imkoniyatini ta’minlovchi topshiriklar tuplami
Mazkur texnologiya shaxsning kasbiy tayyorgarligi, mutaxassis sifatida shakllanganlik darajasi damda kasbiy kompetentlik sifatlariga egaligini aniklash, badolashga xizmat qiladi.
Bozor munosabatlari sharoitida mednat bozorida ustuvor o’rin egallagan kuchli rakobatga bardoshli bo’lish dar bir mutaxassisdan kasbiy kompetentlikka ega bo’lish, uni izchil ravishda oshirib borishni takozo etmokda.
“Assesment” texnologiyaning yaratilish tarixi utgan asrning 30-40- yillariga borib takaladi. Dastlab texnologiya mavjud darbiy vaziyatlarni tugri badolay oladigan, darbiy darakatlar jarayonini samarali boshkaradigan, zarur o’rinlarda okilona darakatni tashkil eta oladigan ingliz damda nemis darbiylari orasidan bilimdon, tadbirkor, madoratli darbiylar, shuningdek, ofitserlarni tanlash maksadida kullanilgan. Keyinchalik ushbu texnologiya tadbirkorlik sodasiga dam
samarali tatbits etildi.
Zamonaviy sharoitda ta’lim tizimida innovatsion xarakterga ega metodlar xam tsullanilmotsda. Ular orasida eng keng ommalashgan metodlar yagona nom bilan nomlanuvchi interfaol metodlar sanaladi.Xrzirgi kunda ularning 100 dan ortits turi mavjud bulib, utsuv materialining xarakteri, talabalarning yosh va psixologikxususiyatlaridan kelib chitstsan xolda ta’lim jarayonida ularning xar
biridan samarali foydalaniqh mumkin. Sunggi vatstlarda “Keys -stadi” metodi va assesment sinovi xorijiy mamlakatlar ta’limi amaliyotida ta’lim oluvchilar faoliyatini nazorat qilishda. muvaffakiyatli kullanib kelinmoqda.
Innovatsion xarakterga ega vositalarning texnologik-didaktik imkoniyati talabalarning o’quv-bilish faolligini oshirish bilan birga, ukitish sifatini yaxshilab, samaradorligini oshirishga yordam beradi. Shu sababli OTMda tashkil etilayotgan ukitish jarayonida kompyuter, skaner, videokuz, videokamera, proektor, elektron doska, modem, telefon, internet, multimedia, mikrofon, karnay (kolonka), vebkamera, CD-ROM kabi texnik vositalar, ma’lumotlar ombori (bazasi) va vebinar texnologiyalar kabi innovatsion xarakterga ega vositalar samarali kullanilmokda.
Ta’lim jarayonida talabalar tomonidan dam turli o’quv loyidalarning tayyorlaniqhiga e’tibor qaratilmokda. Loyida ta’limi texnologiyalaridan o’quv amaliyotida foydalaniqhda “o’quv loyidaviy faoliyat” tushunchasi dam kullaniladi. O’quv loyidaviy faoliyat o’quv maksadiga erishish yoki muammo, muammoli vaziyatni dal qilish yulida talabalar tomonidan izchil amalga oshiriladigan darakatlari majmuasidir.
Zamonaviy sharoitda nafaqat ta’lim jarayonini tashkil etishda, shu bilan birga talabalarning o’quv faoliyatlarini nazorat qilishda o’quv portfoliosi dam innovatsion xarakterga ega.

Xulosa
Zamonaviy pedagogik texnologiyalar majmuaviy uzviy bogʻliqlikdagi tizim boʻlib, unda ta’lim maqsadlari asosida belgilangan koʻnikma va malakalar oʻquvchilar tomonidan nazariy bilimlarni oʻzlashtirishga, ularda muayyan ma’naviy-axloqiy sifatlarni tarbiyalashga yoʻnaltirilgan pedagogik faoliyat elementlarining ma’lum tartibga solingan toʻplami sifatida aks etadi. Pedagogik texnologiyaning markaziy muammosi oʻquvchi shaxsini rivojlantirish orqali ta’lim maqsadiga erishishni ta’minlashdan iborat. Bunda ta’lim maqsadlarining belgilanishi, ya’ni ta’lim kimga va nima maqsadda berilishi, mazmunni tanlash va ishlab chiqish, ya’ni nimani berish, ta’lim jarayonlarini qay tarzda tashkil qilish, ta’lim metodi va vositalarini aniq belgilab olish, ya’ni qanday vositalar yordamida ta’lim berish, shuningdek, oʻqituvchilar malakasi darajasi, ya’ni kim ta’lim berishi, erishilgan natijalarni qanday yoʻl bilan baholash metodlari markaziy oʻrinni egallaydi.

Pedagogik texnologiya turlarini tanlash shakllanayotgan bilim, koʻnikma va malakalar, tashkil etilayotgan darslarning shakli, qoʻllanilayotgan metodlar va metodik usullarning xususiyatiga bogʻliq.

Foydalanilgan adabiyotlar:

1. Avliyakulov N.X., Musaeva N.N. Modulli ukitish texnologiyalari.
- T.: “Fan va texnologiyalar” nashriyoti, 2007. - 97 b.
2. Ganieva M.A., Fayzullaeva D.M. Keys-stadi ukitishning pedagogik texnologiyalari tuplami / Met.kull. “Urtamaxsus, kasb-dunar ta’limi tizimida innovatsion texnologiyalar” seriyasidan. - T.: TDIU, 2013. - 95
b.
3. Ishmudamedov R., Abdukodirov A., Pardaev A. Ta’limda innovatsion texnologiyalar / Amaliy tavsiyalar. - T.: “Iste’dod” jamgarmasi, 2008. - 180 b.
4. Olimov ^.T. Pedagogik texnologiyalar. - T.: “Fan va texnologiyalar” nashriyoti, 2011. - 275 b.
5. Ruzieva D., Usmonboeva M., Xrlikova Z. Interfaol metodlar: modiyati va kullanilishi / Metod.kull. - T.: Nizomiy nomli DTPU, 2013.
- 115 b.
6. Sayfurov D. Malaka oshirish tizimida masofaviy ta’limni tashkil etishning o’ziga xos xususiyatlari // Kasb-dunar ta’limi j. - T.: 2002. - №5¬
6. - 28-29-b.
7. Sayfurov D. Masofadan ukitish tizimining shakllaniqhi va rivojlaniqhi // Kasb-dunar ta’limi j. - T.: 2004. - №6. - 16-20-b.
8. Fayzullaeva D.M., Ganieva M.A., Ne’matov I. Nazariy va amaliy o’quv mashgulotlarda ukitish texnologiyalari tuplami / Met.kull. Urta maxsus, kasb-dunar ta’limida innovatsion ta’lim texnologiyalari seriyasidan - T.: TDIU, 2013. - 137 b.

1^ Беспалько В.П. Слагаемые педагогической технологии. – М.: Педагогика, 1989.

2^ Талызина Н.Ф. Управление процессом усвоения знаний. – Москва: Изд-во МГУ, 1984. –с. 13.

3^ Қаранг: Аманашвили Ш.А. Воспитательная и образовательная функция и учения школьников, - М., «Педагогика», 1984.

4^ Қаранг: Каримова В. Психология. – Т., 2002, 203-б.