Kompetensiya-fanbo‘yichaegallagannazariybilim,amaliy ko‘nikmavamalakalarnikundalikhayotidaduchkeladiganamaliyva nazariymasalalarniyechishdafoydalanib,amaliyotdaqo‘llayolishdir

NizomiyNomidagiToshkent
DavlatPedagogikaUniversiteti
Boshlang'ichta'limyo'nalishi
210-guruhtalabasi
To'rayevaHusnoraning Matematikao'qitishmetodikasi fanidantayyorlaganreferati
Kompetensiya–fanbo‘yichaegallagannazariybilim,amaliy ko‘nikmavamalakalarnikundalikhayotidaduchkeladiganamaliyva nazariymasalalarniyechishdafoydalanib,amaliyotdaqo‘llayolishdir. Kompetentlilik–(lotincha:competens–layoqatli,qobiliyatibor) Kompetentliliktarkibigasofkasbiybilim,ko‘nikmavamalakalardan tashqari,tashabbuskorlik,hamkorlik,guruhda ishlash layoqati, kommunikativqobiliyati,realbaholayolish,mantiqiyfikrlash, axborotnisaralashvafoydalanaolishxususiyatlarihamkiradi.
Kompetensiyalarnishakllantirishgayo‘naltirilganta’lim–o‘quvchilarda egallanganbilim,ko‘nikmavamalakalarnio‘zshaxsiy,kasbiyva ijtimoiyfaoliyatlaridaamaliyqo‘llayolishkompetensiyalarini shakllantirishgayo‘naltirilganta’limdir.
Tayanchkompetensiyalar:
1.Kommunikativkompetensiya
–jamiyatdao‘zaromuloqotgakirishishuchunonatilivabirortaxorijiy tilnimukammalo‘zlashtirishhamdamuloqotdasamaralifoydalana olish;
–o‘zfikriniog‘zakivayozmatarzdaaniqvatushunarlibayonqila olish,mavzudankelibchiqibsavollarnimantiqanto‘g‘riqo‘yaolishva javobberish;

• 
  ijtimoiy moslashuvchanlik,o‘zaro muloqotda muomala
  

madaniyatigaamalqilish,jamoaviyhamkorlikdaishlayolish; –muloqotdasuhbatdoshfikrinihurmatqilganholdao‘zpozitsiyasini himoyaqilabilish,uniishontirabilish;
–turliziddiyatlivaziyatlardao‘zehtiroslariniboshqarish,muammova kelishmovchiliklarnihaletishdazarur(konstruktiv)bo‘lganqarorlarni qabulqilaolish. 2.Axborotbilanishlash

• 
  mavjud axborot manbalaridan (internet, televizor, radio(audio–videoyozuv)telefon,kompyuter,elektronpochtava boshq.)foydalanaolish;
  

–mediavositalaridanzarurbo‘lganaxborotlarniizlabtopaolish, saralash,qaytaishlash,uzatish,saqlash,xavfsizliginita’minlashva foydalanishdamedia-madaniyatigarioyaqilish;
–ma’lumotlarbazasiniyarataolish,asosiylarinitanlayolishvaularni tahlilqilabilish;
–kundalikfaoliyatidauchraydiganhujjatlarbilanishlayolish(oddiy tabriknomalaryozaolish,anketalarnito‘ldirish,mehmonxona ro‘yxatidao‘zito‘g‘risidagima’lumotlarniqaydetaolishivaboshq.)
3.Shaxssifatidao‘z-o‘zinirivojlantirishkompetensiyasi
–shaxssifatidadoimiyravishdao‘z-o‘zinirivojlantirish,jismoniy,
ma’naviy,ruhiyvaintellektualkamolotgaintilish;
–hayotdavomidao‘qibo‘rganish,bilim,tajribanimustaqilravishda muntazamoshiribborish;
–o‘zxatti-harakatiniadvokatbaholash,o‘zininazoratqilabilish,
halollik,to‘g‘rilikkabisifatlargaegabo‘lish;
–o‘qib-o‘rganganlarivahayottajribasidanfoydalanganholda kundalikturmushdauchraydiganmuammolarnihaletaolish.
O'qitishmetodlarita'limjarayonidao'qituvchivatalabalarfaoliyatining yo'nalishini,o'qitishjarayoniningqandaytashkiletilish'vaolibborilishi hamdao'qituvchiningishharakatlarinibelgilaydiBumetodlar o'qituvchitomonidano'quvchilarbilim,malakavako'nikmalarni o'zlashtirishiuchiuiqo'llaniladiganusullaryig'indisinio'zichigaoladi. Ta'limtizimidao'qitishmetodlaribilanbirga«usul»va«vosita»degan atamalarishlatiladi.
Usul-ma'lumo'quvmaterialinio'tishdaqo'llanayotganasosiyo'qitish metodibilan birga ikkinchibiro'qitish metodining ayrim elementlaridanfoydalanibishko'rishdir.
Vosita-o'qitishmelodlarmiamalgaoshirishuchunzarurbo'lgan yordamchio'quvmateriallari-asbob,qurol,apparatvashukabilardan foydalanishdir.Ta'limmetodlario'qitishjarayonidavapedagogik tafakkuraingko'pasrlikrivojlanishitarixidamuhimo'zgarishlarga duchkeladj.Pedagogikadata'lim metodlarinitasniflashva belgilashgabirxilyondashishmavjudemas.Ayrim mualliflar metodlarnibelgilashdabilishmanbalariningxususiyatlariniasosiy debhisoblaydilar.
Metodyunonchada-izlanishyo'li,o'rganish,tushunishdemakdir. Ta'lim metodita'lirn-tarbiyarnaqsadigaerishishgaqaratilgan o'qituvchibilantalabalarfaoliyatidir(Yu.K,Babaskiy).
O'qitishmetodlari-o'qituvchiningishlashuslubibo'lib,ubuuslub orqalio'quvchilardabilim,ko'nikmavamalakalamishakllantiradi
(M.A.Daiiilov),
Kasbiyta'limda ta'lim metodlarididaktikaning eng asosiy kategoriyasidanhisoblanadi.Agarta'limmazmuninimagao'qitish kerakdegansavolgajavobbersa,metodiesaqandayo'qitishkerak degansavolgajavobberadi.
Fan,texnikavaishlabchiqarishtaraqqiyetibborishimunosabatibilan mehnathamdakasbta'limimetodlaridoimiyravishdarivojlanib,
takomillashib bormoqda. Bu metodlarning rivojlanishiva
takomillashuviilg'orpedagogiktajribaning
to'planishi,ilmiy-metodiktadqiqotlarningkengayib,chuqurlashib borishiasosidadidaktiktamoyillarning,mehnatvakasbta'limi tizimlariningtakomillashibborishibilano'zarobog'langanholdaro'y bennoqda.
Ishlabchiqarishta'limijarayoniningengmuhimjihatlaridanbiri,ta'lim metodlaridir.Ishlabchiqarishta'limimetodlarideganda,ustozbilan o'quvchilaraingbirgalikdatashkilqilinganfaoliyatiningshunday usullaritushuniladiki,ularyordamidao'quvchilaramaliybilinilarni, ko'nikmavamalakalariniegallaydilar,ulamingkasbiymahorati, melmatgamunosabatiasoslarishakllantiriladi,aqliyhamdajismoniy kuchlar,ijodiyqobiliyatlaririvojlantiriladi.
Ishlabchiqarishta'limijarayonidaquyidagimetodlardanfoydalaniladi.
Ularbilimvako'nikmamanbalarijihatidan:
Nutqiy(tushuntirish,suhbat,yozmayo'riqnomavahokazolar)
Boshlang'ichsinfmatematikadarslaridaalgebraikmateriallarni kompetensiyaviyyondashuvasosidao'qitishninghayotgatadbiqi bo'yichao'tkazilgantajribasinovishlarihaqidaso'zboradi. Ilmiytadqiqotishiningasosiybosqichidanbiribo'lgantajriba-sinov ishlariishlabchiqilgannazariytakliflarniamaliyotdaisbotini tekshirishvastatistiktahlilinio'tkazishdaniboratdir.
O'quvjarayonigakiritishgarejalashtirilganbarchaoʻzgartirishlar, albattatajribadasinabkoʻrilganbo'lishikerak.Pedagogiktajribasinovishlari,pedagogikjarayonningengtakomillashaganmodeli bo'lib,unda o'qitish va tarbiyalashning yuqorisamarasiga erishiladi.Tajribasinovishlariningasosiymaqsadi-Boshlang'ichsinf o'quvchilargaalgebraikmateriallar,xususantenglamavatengsizliklar, tenglamatuzibyechiladiganmasalalargaoidbilimlarniberishda an'anaviyta'limgaasoslanganmetodlarningsamarasinitekshirish, o'quvchilardakuzatilgannatijalarqaydarajadaekanliginianiqlash, o'quvchilarningolganbilimlarinihayotdaqo'llayolishko'nikmasining shkllanganlikdarajasinianiqlash,shuasosdaularnihayotga,kasbiy ko'nikmagalto'g'rishakllantirishuchunishlabchiqilgannazariyava takomillashgano'qitishuslublarinipedagogikamaliyotdasinab koʻrishdaniboratdebbelgilandi.
MUHOKAMAVANATIJALAR
Pedagogiktajriba-sinovishiningvazifasigao'rganilayotganhodisani kuzatishnimuntazamoʻzgartirishvauningtabiatinianiqlashuchun boshqahodisalarbilanbogʻlanishinioʻrnatish,mazkurjarayonniongli o'rganishvakelibchiqishinibilish
kiradi.Tajriba-sinovishlarimaqsadidankelibchiqanholdauni o'tkazishdanoldinquyidagivazifalarbelgilanadi:
O'quvchilarda shakllangan tenglamalarni yechishga oid kompetensiyalarningmavjudholatinio'rganish.Umumiyo'rtata'lim maktablarioʻquvchilarivao'qituvchilario'rtasidaso'rovnomalar o'tkazish,suhbatlartashkiletish,darsjarayonivadarsdantashqari mashg'ulotlardamuammodoirasidagiamalgaoshirilayotganishlarni kuzatish,ta'limninghozirgiholatiganisbatanoʻqituvchilarningfikr mulohazalarinio'rganishvatahliletish.
Fannio'qitish jarayonida o'quvchilarda matematikaga oid
kompetensiyalarnirivojlantirishimkoniniberuvchishart-sharoitlarni aniqlash.FanboʻyichaDavlatta'lim standartlaridabelgilangan o'quvchilaregallashilozimbo'lganbilim,ko'nikma,malakava kompetensiyalarhajmi,mazmunianiqlashvatahlilqilish.
-O'quvchilardaalgebraikmateriallargaoidkompetensiyalarni rivojlantirish jarayonida ko'zga tashlanayotgan muammolarni aniqlashhamdaularnibartarafetishchora-tadbirlarinibelgilash.
-O'quvchilardaalgebraikmateriallargaoidkompetensiyalarni rivojlantirishgaxizmatqiluvchisamaralita'lim texnalogiyalarini aniqlash.Takomillashganta'limme'todlariasosidatuzilgandars ishlanmalartuzish,o'quvchilarningo'zlashtirishnatijalarinitahliletish, ulardagimatematikagaoidkompetensiyalaridarajasinianiqlash, oʻquvchilarning fanga oid mustaqilfikrlash qobiliyatlarini ko'rsatkichlarinitahliletish.-Olingantahlilnatijalarivaxulosalar asosidapedagoglargatafsiyalarishlab chiqish.
Yuqoridakeltirilganvazifalarnibajarishuchunkuzatish,suhbatva so'rovnomalar oʻtkazish, tajriba-sinov, ularni tahlil qilish, umumlashtirishkabitadqiqotmetodlariqo'llanildi.Mavzularni o'qitishdazamonaviypedagogiktexnologiyalardanfoydalanishjuda muhimhisoblanadiunito'laqonlivao'zlashtirishgaxizmatqiladi.Shu maqsaddatakomillashganmetodlarorqalidarsishlanmalartuzishga harakatqildik.
Tajriba-sinovishlaribirqatortamoyillargamuvofiqolibborildi:1.
Tajriba-sinovishimaqsadininganiqligi.
2.O'quvchilardamatematikagaoidkompetensiyalarnishakllantirish jarayonida
haqqoniylikvaxolislikningta'minlanganligi.3.Umumta'limmaktabi oʻquvchilaridamatematikagaoidkompetensiyalarnishakllantirishga qaratilganpedagogikfaoliyatningizchil,uzviy,tizimlivamaqsadga muvofiq tashkiletilganligi.4.Fan oʻqituvchilarining ijodiy yondashuvchanligi.
5.O'quvchilarbiliminibaholashdahaqqoniylik.
Tajriba-sinovishlariuchbosqichdao'tkazildi:Ibosqich.Boshlang'ichholatnio'rganuvchibosqich.Bubosqichningasosiyvazifasiilmiy tadqiqotishiobyektiningholatinio'rganishdir.Tajriba-sinovishlarining ushbubosqichidaginatijalarasosidatadqiqotmuammosigategishli o'quv-bilish,tarbiyalash sohasidagihamda mavjud muhim
kamchiliklarborligito'g'risidaxulosachiqariladi.Buxulosalarniolish uchunsinovoʻtkaziladiganhududdaso'rovnoma,test,suhbatkabi metodlardanfoydalanildi.
Ta'kidlovchitajriba-sinovishlarinatijalariniilmiy-nazariytahlilqilish jarayonidaquyidagilargaasosiye'tiborqaratildi:
1.4-sinfmatematikafanidanDTS,o'quvdasturi,darslikva qo'llanmalarningyutuqvakamchiliklario'quvchilardamatematikaga oidkompetensiyalarnishakllantirishnuqtainazaridantahlilqilindiva aniqlandi.
2.O'qituvchilarning tenglama mavzusini o'qitishda metodik muammolar,
darslikvaqo'llanmalardagikamchiliklarhaqidaolinganso'rovnoma natijalarixulosalashmaqsadidatahlilqilindi.
3.Tajriba-sinovishlarijarayonidayo'lqo'yilgankamchiliklaraniqlandi vabartarafetishchoralariishlabchiqildi.
O'qituvchilardaoʻtkazilganso'rovnomahozirgipandemiyasharoitini hisobgaolganholdavarespublikaningturlihududlaridagimaktab o'quvchilariniqamrabolishmaqsadidatelegramplatformasidaonlayn shakldao'tkazildi.Quyidabizso'rovnomadakeltirilgansavol namunalarivabusavolargaoʻqituvchilarningberganjavoblarinifoiz hisobida keltiramiz.So'rovnomadagisavollartadqiqotishi predmetininghozirgiholatinibilishgaqaratilgansavollardantuzilgan. Ya'nijoriyta'limdagidarsliklar,undagitopshiriqlarningmurakkablik darajasi,mavzularningo'quvchilartomonidano'zlashtirishko'rsatkichi kabibirqanhasavollardaniborat.So'rovnomaanonimshaklda respublikaning turli hududlaridan saralangan 127 nafar o'qituvchilardano'tkazildi:
1.Yangitahrirdagidarsliklardaberilayotgantopshiriqlaro'quvchilar uchunqiyinchiliktug'diryaptimi?
▪Haqiyin.Ba'zidao‘qituvchihamunibajarishgaqiynaladi.(42%)Ba'zi topshiriqlarqiyinlekino'quvchilarbajaraolishadi.(38%)
▪Qiyinemas.Hozirgikuno‘quvchilariningbilimsaviyasigamos.(20%)
2.Boshlang'ichsinfmatematikadarslaridayangimavzusifatida kiritilgan.
tengsizlikmavzusio'quvchilaruchunqanchaliktushunarlibo'lyapti?▪
Hayotiymisollaryordamidatushunishadi.(31%)
▪Bumavzuyuqorisinfdao'tilishikerak.Buboshlang'ichsinf o'quvchilariga qiyinlikqilyapti.(50%)
▪O'quvchilaruchunbumavzuqiyinliktug'dirmayapti.(19%)
3.Tengsizlikmavzusinioʻrgatishdaquyidagiqaysimetodlardan foydalanish
samarali.a)tushunishb)suhbatc)ko'rgazmalid)muammolievristik metod
A,b,c(48%)
▪A,c,d(41%)
B,d(11%)
4.Tenglamalarmavzusifatidafaqat2-sinfdaberilganligi3-4-sinfda esa
qo'shimchamavzutariqasidakiritilganligioʻquvchilardaqiyinlik tug'diradimi?▪Ha,qiyinliktug'diradi.3-4-sinflardahammavzuqilib kiritishkerak.(66%)
▪Yo'q,qiyinliktug'dirmaydi.(34%)5.Tenglama,tengsizlik tushunchalario'quvchilaruchunqaydarajadaqiziq?
Bularo'quvchilaruchunmavhumtushunchaligisababliqiziqishlari sust. (14%) ■Tenglama,tengsizliklardankundalikhayotdako'pmisollarborligi sababli
qiziqishlariyuqori.(66%)▪Qiziqishlario'rtacha.Faqatdarslikdagi misollarnio'rganishbilan
cheklanishadi.(20%)6.Masalalarnitenglama tuzib yechish o'quvchilaruchunqiyinmi?Buniularmustaqilbajaraoladimi?
▪Qiyin,chunkiularmustaqilbajaraolmaydi.(16%)
▪O'rtachaqiyin,chunkio'quvchilarmasalanioddiyusuldayechishga o'rganib
qolishgan.(45%)▪Qiyinemas,oʻquvchilarbir-ikkitushuntirishdan so'ngmustaqiltenglamatuzib yechaoladilar.(39%)
7.Sinfdantashqarimashg'ulotlardatenglama,tengsizlikkaoid topshiriqlardanfoydalanishsamaralimi?
Hafoydali,ularqiziqarlitopshiriqlaryordamidabumavzularniyanada yaxshitushunishadi.(83%)
Unchaliksamaraliemas.To'garaklardako'proqhisoblashgadoir topshiriqlarberishfoydali.(15%)
Foydaliemas.To'garakdatenglamatengsizliklarniyechisho'quvchilar uchunzerikarli.(2%)
Yuqoridagiso'rovnomanatijalaridanbizquyidagichxulosagakeldik:Yangitahrirdagidarsliklaro'quvchilaruchunhamo'qituvchilaruchun hamba'zimurakkabliklarniyuzagakeltirmoqda,Buesao'quvchining bilim olishidanoqulayliklarnikeltiribchiqarmoqda.Murakkab topshiriqlaro'quvchilarningfanga,mavzugabo'lganqiziqishlarini so'ndirishimumkin.
-Yangidarsliklardakeltirilganbirqanchayangimavzularo'quvchilar uchunqiyinliktug'dirmoqda.Oldin4-sinfdao'tilganmavzuhozirda ikkinchisinfdarsligigakiritilgan.Buo'quvchiningbilimsaviyasiuchun ba'zidaqiyinlikqilmoqda.Masalan,tengsizlikmavzusioldinyuqori sinfdao'tilardi,hozirgidarslikdaesatengsizlikmavzusi3-4-sinf darsliklaridaberilgan.Ayniqsa,"S","belgilarianglatuvchitushunchalar boshlang'ichsinfo'quvchilariuchunbirozmurakkabdir.
-BundantashqaritenglamamavzusiBoshlang'ichsinfmatematika darsligining2-sinfidakeltirilgan.3-4-sinfdaesatenglamamavzusi mustaqilmavzusifatidakiritilmagan.Buhamqiyinchiliklarniyuzaga keltiruvchisabablardanbiridir.
-Tenglamamavzusio'quvchilaruchunqiziqmavzu.Lekinmasalalarni ishlashdatenglamatuzibyechishko'nikmasioʻquvchilardatola shakllanmagan.Buningsababiesa,tenglamanioddiyusulda yechishgao'rganibqolishganligidir.–Sinfdantashqarito'garak
topshiriqlaridarsliktopshiriqlarigaoʻxshabqolishi, faqatnazariybilim berishbilanginacheklanisho'quvchilarda to'garakkaboʻlgan qiziqishingso'nishigaolibkeluvchiomildir.
Bundantashqari,o'quvchilaro'rtasidahamsorovnomao'tkazildi.Biz an'anaviytajriba-sinovoʻtkazishshaklidanfarqliravishdasavollar mazmuninifaqattopshiriqko'rinishidaemas,o'quvchilarning mustaqilfikrinibilishgaqratilgansavolnomako'rinishidaoʻtkazdik. Tajriba-sinovjarayoningikkinchibosqichi-shakllantiruvchibosqich. Ushbujarayondata'kidlovchibosqichdaaniqlanganziddiyatva kamchiliklargabarham berish,o'quvchilardamatematikagaoid kompetensiyalarnishakllantirishbo'yichaishlabchiqilganta'lim mazmunivamodelini,o'qitishningsamaraliusullarivavositalarini amaliyotdasinabko'rishhamdatakomillashtirishasosiymaqsadqilib qo'yildi.Buboradaquyidagivazifalarbelgilandi:
-Tajribavanazoratguruhlarinibelgilash.Respondentlargatajribasinovishlariniamalgaoshirishdankoʻzlanganmaqsad,vazifalarva ularningushbujarayondatutgano'rnihaqidagimaʼlumotlarniberish; -Fano'qituvchilariniishlabchiqilgantajriba-sinovdasturivauasosida belgilangansamaradoro'qitishmetodikasibilantanishtirish;O'quvchilardamatematikagaoidkompetensiyalarnishakllantirish jarayoniningdoimiymonitoringinidavomettirish,tajribavanazorat guruhlaridaginatijalarnitaqqoslashhamdatahlilqilish;
-Olingannatijalargako'rata'lim amaliyotiuchunbelgilangan metodikani
takomillahtirish;
Tajriba-sinovningikkinchibosqichidaikkita4-sinfo'quvchilaridan4Gsinftajribaguruhisifatida,4-sinfesanazoratguruhisifatidatanlab olindi.Nazoratguruhidadarslaran'anaviyshakldadavometdi.Tajriba guruhiuchundarsishlanmalar,to'garakmashg'ulotlariuchun topshiriqlar,bundantashqarimantiqiymasalalarnitenglama yordamidayechishko'nikmasinishakllantiruvchimashqlartuzildi.
XULOSA
Tajribasinovishiningyakuniybosiqichiilmiytadqiqotuchunmuhim bosqichligisababliungaalohidae'tiborqaratildi.Bubosqichda oʻquvchilardamatematikagaoidkompetensiyalarnirivojlantirish boʻyichaishlabchiqilgannazariya,mazmunvauniamalgaoshirish metodikasiningyutuqvakamchiliklarinianiqlash,takomillashtirish hamdasamaradorlikdarajasinixolisonabaholashasosiymaqsad qilibbelgilandi.Ushbumaqsaddankelibchiqqanholdavazifalar ishlabchiqildi:
Matematikafaniinsonningintellektini,diqqatinirivojlantirishda, ko‘zlanganmaqsadgaerishishuchunqat’iyatvairodanitarbiyalashda, algoritmiktarzdagitartib-intizomliliknita’minlashdavatafakkurini kengaytirishdakattao‘rintutadi.
Matematikaolamnibilishningasosibo‘lib,tevarak-atrofdagivoqeava hodisalarningo‘zigaxosqonuniyatlariniochibberish,ishlabchiqarish, fan-texnikavatexnologiyaningrivojlanishidamuhimahamiyatgaega. Shuninguchunmatematikmadaniyat-umuminsoniymadaniyatning tarkibiyqismihisoblanadi.
Matematikafanininazariylashtirganholdao‘qitishgayondashishdan vozkechib,o‘quvchiningkundalikhayotidamatematikbilimlarni tatbiqetaolishsalohiyatinishakllantirishvarivojlantirishgaerishish, o‘quvchilarningmustaqilfikrlashko‘nikmalarininamoyonqilishva faollashtirishgae’tibornikuchaytirish-davrtalabi.
Matematikta’limgakompetensiyaviyyondashuv,o‘quvchilardakasbiy, shaxsiyvakundalikhayotdauchraydiganholatlardasamaraliharakat qilishgaimkonberadiganamaliyko‘nikmalarnishakllantirishva rivojlantirishnihamda matematik ta’limning amaliy,tatbiqiy yo‘nalishlarinikuchaytirishninazardatutadi.
Malakatimizningdunyohamjamiyatigaintegratsiyalashuvi,fantexnika va texnologiyalarning rivojlanishi yosh avlodning o‘zgaruvchandunyomehnatbozoridaraqobatbardoshbo‘lishi, fanlarnimukammalegallashinitaqozoetadi.Buesata’limtizimiga, jumladan,matematikanio‘rgatishgailg‘ormilliyvaxalqarotajribalar asosidastandartlarnijoriyetishorqalita’minlanadi.
Matematikafaninio‘qitishdamasalaningahamiyatijudakattabo‘lib, bundao‘quvchilardamatematikagabo‘lganqiziqishniorttirish, tayanchvafangaoidkompetensiyalarnishakllantirishuchunta’lim jarayonida amaliyva nostandartxarakterdagimasalalardan foydalanishmaqsadgamuvofiq.Bundaymasalalarniyechish o‘quvchilardaanaliz,sintez,analogiya,umumlashtirish,deduksiyava induksiyakabimantiqiymushohadayuritishfaoliyatini,intuitsiya, egiluvchanlikvamoslashuvchanlikkabifazilatlarnirivojlantirib, o‘quvchilarniolingannatijalarustidatanqidiyfikrlashgao‘rgatadi. Ayrimhollardaamaliyvanostandartxarakterdagimasalalarning yechimidarholtopilmasdan,birnechaborurinishlarnatijasidagina aniqlanilishimumkinligi,bumaqsadgaerishishuchuntirishqoq bo‘lishlikni,ya’nishaxsningirodalilikkabijudaahamiyatlisifatlarni tarkibtopishigaimkonberadi.Engasosiysi,bundaymasalalarni yechilishio‘quvchilardanatijagaerishilganlik,yechim yo‘lining go‘zalligivanoan’anaviyligibilanbog‘liqbo‘lganruhiyko‘tarinkilik bag‘ishlashimuhimahamiyatgaega.
Shuningdek,matematikmasalalargao‘qitishningvositasisifatida quyidagichayondashishmumkin:
Masalagaan’anaviyyondashishusuli:Tayyormasalashartlarinitahlil qilish®Masalayechilishiningusulinianiqlash®Yechishjarayoni® Olingannatijanietalonjavobbilanformasolishtirish.
Masalagamuammosifatidayondashishusuli:Muammolivaziyatni tahlilqilish®Muammoqo‘yilishi®Yetishmaydiganma’lumotlarni izlash va gipotezalarni(ilmiytaxminlarni)shakllantirish ® Gipotezalarnitekshirishvamuammolivaziyatgaoidyangibilimlarga egabo‘lish® Muammonimasalagaaylantirish® Masala
yechilishiningusuliniizlash®Yechishjarayoni®Olingannatijani tekshirish®Yechimningto‘g‘riliginiasoslash.
An’anaviyyondashishdao‘quvchiningmasalayechishbilanbog‘liq o‘quvfaoliyatireproduktivxaraktergaegabo‘lib,uo‘zinibajaruvchi sifatidanamoyonetadi.Tadqiqetishelementlarifaqatmasala shartlarinitahlilqilgandaginanamoyonbo‘ladi.Standartmasalalarni yechish-tabiatinostandartbo‘lgan,kundalikhayotdakamuchraydigan masalalarniyechishgaaylangan.Shuninguchunhamayrimo‘quvva ayniqsa,amaliymasalalargamuammolimasalasifatidayondashish lozim.Ilg‘ormilliyvaxorijiytajribalarniinobatgaolganholdafanni o‘qitishdarivojlangandavlatlardakengqo‘llanilayotganSTEM (science,technology,engeeneringandmathematics-fan,texnologiya, muxandislikvamatematika)o‘qitishkonsepsiyasigahamda dasturlashningboshlang‘ichtushunchalarinivametodlarini(mantiqiy amallar,algoritmlar,blok-sxemalar va h.k.) shakllantirish metodologiyasigatayanishmaqsadgamuvofiq.
Umumiyo‘rtata’limdamatematikafaninio‘qitishningasosiymaqsadi: O‘quvchilardakundalikfaoliyatdaqo‘llash,fanlarnio‘rganishvata’lim
olishnidavomettirishuchunzarurbo‘lganmatematikbilimva
ko‘nikmalartiziminishakllantirishvarivojlantirish;
jadaltaraqqiyetayotganjamiyatdamuvaffaqiyatlifaoliyatyurita oladigan,aniqvaravshan,tanqidiyhamdamantiqiyfikrlayoladigan shaxsnishakllantirish;
milliy,ma’naviyvamadaniymerosniqadrlash,tabiiy-moddiy resurslardanoqilonafoydalanishvaasrab-avaylash,matematik madaniyatniumumbashariymadaniyatningtarkibiyqismisifatida tarbiyalashdaniborat
Umumiyo‘rtata’limmuassasalaridamatematikafaninio‘qitishning asosiyvazifalari:
o‘quvchilartomonidanmatematiktushunchalar,xossalar,shakllar, usullarvaalgoritmlarhaqidagibilim,ko‘nikmalaregallanishini ta’minlash;
insonkamolotivajamiyattaraqqiyotidamatematikaningahamiyatini anglash,ijtimoiy-iqtisodiymunosabatlar,kundalikhayotdamatematik bilimvako‘nikmalarnimuvaffaqiyatliqo‘llashgao‘rgatish; o‘quvchilarningindividualxususiyatlarinirivojlantirganholda,mustaqil ta’limolishko‘nikmalarinishakllantirish;
fanlarintegratsiyasiniinobatgaolganholdao‘quvchilarda,milliyva umuminsoniyqadriyatlarni,kreativliknishakllantirishhamdaongli ravishdakasbtanlashgayo‘naltirishdaniborat.
Shuningdek,umumiyo‘rtata’limtizimidao‘quvchilardafangaoid umumiykompetensiyalarbilanbirgalikdatayanchkompetensiyalar shakllantirilibboriladi.
Tayanchkompetensiyalar:
Kommunikativkompetensiya:
A2
matematikagaoidterminlarningma’nosinitushunib,to‘g‘rio‘qiyoladi; so‘zvagaplarnibog‘laganholdao‘zfikrinianiqvaravshanifodalay oladi;
fikrnimantiqiyizchillikdaifodalayoladi;
matematikagaoidaudiomatnnitinglab,videotasvirlarniko‘rib tushinadi,tegishlimunosabatbildiraoladi;
matematikmatnma’nosiniqaytaso‘zlabberaoladi,matematik
qoidalarniyoddanifodaliaytaoladi.A2+
mavzudankelibchiqqanholdaonatilidahamdabirortaxorijiytilda tushuntirishdao‘zaromuloqotgakirishaoladi,muloqotdamuomala madaniyatigaamalqilaoladi;matematikmuammonihamkorlikda yechgandajamoadasamaraliishlayoladi
Axborotlar bilan ishlash kompetensiyasiA2tavsiya etilgan mediamanbalardanaxborotniizlabtopaoladi,zarurbo‘lsauniboshqa ko‘rinishlarga(matn,jadval,sxemavah.k.)o‘tkazaoladi; ustunli,chiziqlivadoiraviydiagrammalar,jadvallar,chizmalar ko‘rinishidaberilganstatistikma’lumotlargaasoslanib,turliobyektva hodisalarnitaqqoslayoladi;
axborotlarnistatistikma’lumotlarningko‘rinishlarningbirturidan (ustunli,chiziqlivadoiraviydiagrammalar,jadvallar,chizmalar) boshqako‘rinishgao‘tkazaoladi;berilgansonlima’lumotlarningo‘rta arifmetigini,modanivamediananitopaoladi.
A2+
mustaqilravishdaturlimediamanbalardanaxborotniizlabtopaoladi, tizimgasolaoladi,tahlilqilaoladi,matematikmuammoniyechish uchunzarurlarinitanlayoladi. O‘zinio‘zirivojlantirishkompetensiyasi:
A2mustaqilravishdao‘quvmasalasini(maqsadini)topaoladiva ifodalayoladi;
matematikagaxosbo‘lganabstraktvaaniqmulohazayuritaoladi; isbotlanganvaisbotlanmagantasdiqlarnifarqlayoladi,o‘zfikrini dalillayoladi;
o‘quvmasalasiniqismlargaajrataoladi;
masalayechimigayaqinlashishdarajasinibaholayoladivazarur hollardao‘zfaoliyatinito‘g‘irlayoladi; o‘quvfaoliyatnatijasinitahlilqilaoladi;
yo‘lqo‘yilganxatovanoaniqliklarnitopaoladi,ularnituzataoladi; olingannatijalarniboshqalarfoydalanishiuchunosonko‘rinishda taqdimetaoladi;
qabulqilinganmezonlargaasosano‘zfaoliyatisamarasigabahobera oladi,ko‘zlaganmaqsadgaintilaoladi;
hususiymisollarvakuzatishlartahliliasosidaobyektlarvajarayonlar umumiyhossalarinivaqonuniyatlarinitopaoladi,gipotezalarnitaklif etaoladivaunitekshirishzarurliginitushunaoladi;
mavjudbilimvako‘nikmalarniyangi,nostandartvaziyatgaqo‘llay oladi;
realdunyodagi,ijtimoiyhayotdagivaziyatlarganisbatano‘ziningijobiy estetik-emotsionalmunosabatinishakllantiraoladi; o‘qishgavayangibilimlarniegallashgaqiziqaoladi.
A2+
o‘z-o‘zinima’naviy,ruhiy,intellektualvakreativrivojlantiraoladi, kamolotgaintilaoladi,hayotdavomidamatematikanimustaqilo‘qibo‘rganaoladi,kognitivlikko‘nikmalarinivahayotiytajribanimustaqil ravishdamuntazamoshiribboradi,qabulqilinganmezonlargaasosan o‘zxatti-harakatinimuqobilbaholayoladivamustaqilqarorqabulqila oladi.
Ijtimoiyfaolfuqarolikkompetensiyasi:
A2turlinuqtainazarlarniqabulqilaoladivasolishtiraoladi; guruhdaishlashfaoliyatinitashkiletaoladi,bajariladiganishlar taqsimotigaasosanboshqaraoladi;
boshqalarfikrinitinglab,tushunaoladivaunitanqidqilaoladi,agarbu fikrninoto‘g‘ridebhisoblasa,o‘zfikrinihimoyaqilaoladi; atrofdagilarbilano‘zaromuloqotchog‘idaodob-axloqqoidalariga rioyaqilaoladivaguruhdaishlayoladi;
muammovatushunmovchiliklarro‘yberganpaytlardao‘ziningtutishi to‘g‘risidato‘g‘riqarorqabulqilaoladi; guruhdaishlashpaytidaturlimaxsusrollarniijroetaoladi.
A2+
umumiymuammoniyechishuchunguruhfaoliyatiniloyihalashtira oladivabuloyihaningbajarilishininazoratqilaoladi;guruha’zolarning fikrlarinijamlab,umumiyfikrnibayonqilaoladi.
Milliyvaumummadaniykompetensiya:
A2
matematikaumumbashariymadaniyatningbirqismiekanligini asoslabberaoladi;
zamonaviydunyodamatematikaningo‘rninitushuntiraoladi;
realhodisalarnimatematiktildaifodalashusullaridanfoydalanaoladi vabuusullarsamaraliekanliginitushunaoladi;
matematikaningharbirshaxsnimustaqillik,tanqidiymulohaza yuritish,irodalibo‘lishvamaqsadgaerishiuchunmatonatlilikkabi
hislatlarnihosilqilishnuqtainazaridankattaahamiyatgaega ekanliginitushuntiraoladi;
zaminimizdayashabo‘tganbuyukallomalarimizningmatematikaga qo‘shganhissalarinitasvirlabberaoladi;
matematikfaktlarniisbotlashgaqo‘yilayotgantalablarnitushuntira oladi.
A2+
milliy,ma’naviyvamadaniymerosniqadrlash,tabiiy-moddiy resurslardan oqilona foydalanish va asrab-avaylashda matematikaningo‘rnibeqiyosekanliginitushuntiribberaoladi.
Matematiksavodxonlik,fanvatexnikayangiliklaridanxabardorbo‘lish hamdafoydalanishkompetensiyasi:
A2
aniqhisob-kitoblargaasoslanganholdashaxsiy,oilaviy,kasbiyva iqtisodiyrejalarnituzaoladi;
kundalikfaoliyatdaturlidiagramma,chizmavamodellarnio‘qiyoladi; o‘rganilayotgan formulalar bo‘yicha murakkab bo‘lmagan hisoblashlarda,tenglamavatengsizliklarniyechishda,yassiva fazoviygeometrikfiguralarnitasvirlashdahisoblashvositalaridanva tayyorkompyuterdasturlaridanfoydalanaoladi.
A2+
inson kamolotiva jamiyattaraqqiyotida,boshqa fanlarda matematikaning ahamiyatini anglay oladi, ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar,kundalikhayotdamatematikbilimvako‘nikmalarni muvaffaqiyatliqo‘llayoladi;matematikmasalalarniyechishuchun axborot-kommunikatsiya vositalari,internet saytlari,ijtimoiy tarmoqlar,bloglarvaforumlardan,simvolikhisob-kitobkompyuter dasturlaridanfoydalanaoladi.
5-7-sinflarda“Iqtisodvasoliqsaboqlari”o‘quvkurslarimatematika fanitarkibidasinflarkesimida17soatdanjami51soato‘qitilishi ko‘zdatutilgan.Shuninguchunamaliy-tajribavasinovmashqlarida matematikadarslardakundalikfaoliyatdashaxsiy,oilaviyvaiqtisodiy vaziyatlarga,jumladan,tejamkorlikka,mehnatiniyengillashtirishgava unumdorliginioshirishga,savdo-sotiqhamdasoliqqatortishbilan bog‘liqbo‘lganmasalalaryechilishilozim.
O‘qituvchixatolarustidaishlashdarsidanazoratishinatijalarigako‘ra o‘quvchilardabo‘shliqlarnibartaraf etish maqsadida xatolarni tushuntiradi,o‘quvchilaresanazoratishidaberilgantopshiriqlarga o‘xshashtopshiriqlarniyechadivahulosalarchiqaradi.Bunda o‘qituvchigatabaqalashtirilganta’limprinsipigatayanishtavsiya etiladi.
Shuningdek,taqvim-mavzurejalarnituzishdavame’yoriyhujjatlarni yuritishdatayanchvafangaoidkompetensiyalarquyidagichayozilishi tavsiyaqilinadi.
I.TK-tayanchkompetensiya
TK1-kommunikativkompetensiya
TK2-axborotlarbilanishlashkompetensiyasi
TK3-o‘zini-o‘zirivojlantirishkompetensiyasiTK4-ijtimoiyfaolfuqarolik kompetensiyasi
TK5-milliyvaumummadaniykompetensiya TK6-matematiksavodxonlik,fanvatexnikayangiliklaridanxabardor bo‘lishhamdafoydalanishkompetensiyasi
II.FK-fangaoidkompetensiyalar
FK1-Matematikamazmunigaoidumumiykompetemsiyalar
FK2–Kognitiv(shaxsningmustaqilijodiyfikrlash)kompetensiyalari Matematikafaniinsonningintellektini,diqqatinirivojlantirishda, ko‘zlanganmaqsadgaerishishuchunqat’iyatvairodanitarbiyalashda, algoritmiktarzdagitartib-intizomliliknita’minlashdavatafakkurini kengaytirishdakattao‘rintutadi.
Matematikaolamnibilishningasosibo‘lib,tevarak-atrofdagivoqeava hodisalarningo‘zigaxosqonuniyatlariniochibberish,ishlabchiqarish, fan-texnikavatexnologiyaningrivojlanishidamuhimahamiyatgaega. Shuninguchunmatematikmadaniyat-umuminsoniymadaniyatning tarkibiyqismihisoblanadi.
Matematikafanininazariylashtirganholdao‘qitishgayondashishdan vozkechib,o‘quvchiningkundalikhayotidamatematikbilimlarni tatbiqetaolishsalohiyatinishakllantirishvarivojlantirishgaerishish, o‘quvchilarningmustaqilfikrlashko‘nikmalarininamoyonqilishva faollashtirishgae’tibornikuchaytirish-davrtalabi.
Matematikta’limgakompetensiyaviyyondashuv,o‘quvchilardakasbiy, shaxsiyvakundalikhayotdauchraydiganholatlardasamaraliharakat qilishgaimkonberadiganamaliyko‘nikmalarnishakllantirishva rivojlantirishnihamda matematik ta’limning amaliy,tatbiqiy yo‘nalishlarinikuchaytirishninazardatutadi.
Mamlakatimizningdunyohamjamiyatigaintegratsiyalashuvi,fantexnika va texnologiyalarning rivojlanishi yosh avlodning o‘zgaruvchandunyomehnatbozoridaraqobatbardoshbo‘lishi, fanlarnimukammalegallashinitaqozoetadi.Buesata’limtizimiga, jumladan,matematikanio‘rgatishgailg‘ormilliyvaxalqarotajribalar asosidastandartlarnijoriyetishorqalita’minlanadi.
Matematikafaninio‘qitishdamasalaningahamiyatijudakattabo‘lib, bundao‘quvchilardamatematikagabo‘lganqiziqishniorttirish, tayanchvafangaoidkompetensiyalarnishakllantirishuchunta’lim jarayonida amaliyva nostandartxarakterdagimasalalardan foydalanishmaqsadgamuvofiq.Bundaymasalalarniyechish o‘quvchilardaanaliz,sintez,analogiya,umumlashtirish,deduksiyava induksiyakabimantiqiymushohadayuritishfaoliyatini,intuitsiya, egiluvchanlikvamoslashuvchanlikkabifazilatlarnirivojlantirib, o‘quvchilarniolingannatijalarustidatanqidiyfikrlashgao‘rgatadi. Ayrimhollardaamaliyvanostandartxarakterdagimasalalarning yechimidarholtopilmasdan,birnechaborurinishlarnatijasidagina aniqlanilishimumkinligi,bumaqsadgaerishishuchuntirishqoq bo‘lishlikni,ya’nishaxsningirodalilikkabijudaahamiyatlisifatlarni tarkibtopishigaimkonberadi.Engasosiysi,bundaymasalalarni yechilishio‘quvchilardanatijagaerishilganlik,yechim yo‘lining go‘zalligivanoan’anaviyligibilanbog‘liqbo‘lganruhiyko‘tarinkilik bag‘ishlashimuhimahamiyatgaega.
Shuningdek,matematikmasalalargao‘qitishningvositasisifatida quyidagichayondashishmumkin:Masalagaan’anaviyyondashish usuli:Tayyormasalashartlarinitahlilqilish®Masalayechilishining usulinianiqlash®Yechishjarayoni®Olingannatijanietalonjavob bilanformalsolishtirish.
Masalagamuammosifatidayondashishusuli:Muammolivaziyatni tahlilqilish®Muammoqo‘yilishi®Yetishmaydiganma’lumotlarni izlash va gipotezalarni(ilmiytaxminlarni)shakllantirish ® Gipotezalarnitekshirishvamuammolivaziyatgaoidyangibilimlarga egabo‘lish® Muammonimasalagaaylantirish® Masala
yechilishiningusuliniizlash®Yechishjarayoni®Olingannatijani tekshirish®Yechimningto‘g‘riliginiasoslash.
An’anaviyyondashishdao‘quvchiningmasalayechishbilanbog‘liq o‘quvfaoliyatireproduktivxaraktergaegabo‘lib,uo‘zinibajaruvchi sifatidanamoyonetadi.Tadqiqetishelementlarifaqatmasala shartlarinitahlilqilgandaginanamoyonbo‘ladi.Standartmasalalarni yechish-tabiatinostandartbo‘lgan,kundalikhayotdakamuchraydigan masalalarniyechishgaaylangan.Shuninguchunhamayrimo‘quvva ayniqsa,amaliymasalalargamuammolimasalasifatidayondashish lozim.Ilg‘ormilliyvaxorijiytajribalarniinobatgaolganholdafanni o‘qitishdarivojlangandavlatlardakengqo‘llanilayotganSTEM (science,technology,engeeneringandmathematics-fan,texnologiya, muxandislikvamatematika)o‘qitishkonsepsiyasigahamda dasturlashningboshlang‘ichtushunchalarinivametodlarini(mantiqiy amallar,algoritmlar,blok-sxemalar va h.k.) shakllantirish metodologiyasigatayanishmaqsadgamuvofiq.
Umumiyo‘rtata’limdamatematikafaninio‘qitishningasosiymaqsadi: O‘quvchilardakundalikfaoliyatdaqo‘llash,fanlarnio‘rganishvata’lim
olishnidavomettirishuchunzarurbo‘lganmatematikbilimva
ko‘nikmalartiziminishakllantirishvarivojlantirish;
jadaltaraqqiyetayotganjamiyatdamuvaffaqiyatlifaoliyatyurita oladigan,aniqvaravshan,tanqidiyhamdamantiqiyfikrlayoladigan shaxsnishakllantirish; milliy,ma’naviyvamadaniymerosniqadrlash,tabiiy-moddiy resurslardanoqilonafoydalanishvaasrab-avaylash,matematik madaniyatniumumbashariymadaniyatningtarkibiyqismisifatida tarbiyalashdaniborat
Umumiyo‘rtata’limmuassasalaridamatematikafaninio‘qitishning asosiyvazifalari:
o‘quvchilartomonidanmatematiktushunchalar,xossalar,shakllar, usullarvaalgoritmlarhaqidagibilim,ko‘nikmalaregallanishini ta’minlash;
insonkamolotivajamiyattaraqqiyotidamatematikaningahamiyatini anglash,ijtimoiy-iqtisodiymunosabatlar,kundalikhayotdamatematik bilimvako‘nikmalarnimuvaffaqiyatliqo‘llashgao‘rgatish; o‘quvchilarningindividualxususiyatlarinirivojlantirganholda,mustaqil ta’limolishko‘nikmalarinishakllantirish;
fanlarintegratsiyasiniinobatgaolganholdao‘quvchilarda,milliyva umuminsoniyqadriyatlarnimkreativliknishakllantirishhamdaongli ravishdakasbtanlashgayo‘naltirishdaniborat.
Shuningdek,umumiyo‘rtata’limtizimidao‘quvchilardafangaoid umumiykompetensiyalarbilanbirgalikdatayanchkompetensiyalar shakllantirilibboriladi.
Tayanchkompetensiyalar:
Kommunikativkompetensiya:
A2
matematikagaoidterminlarningma’nosinitushunib,to‘g‘rio‘qiyoladi; so‘zvagaplarnibog‘laganholdao‘zfikrinianiqvaravshanifodalay oladi;
fikrnimantiqiyizchillikdaifodalayoladi;
matematikagaoidaudiomatnnitinglab,videotasvirlarniko‘rib tushinadi,tegishlimunosabatbildiraoladi;
matematikmatnma’nosiniqaytaso‘zlabberaoladi,matematik qoidalarniyoddanifodaliaytaoladi.
A2+
mavzudankelibchiqqanholdaonatilidahamdabirortaxorijiytilda tushuntirishdao‘zaromuloqotgakirishaoladi,muloqotdamuomala madaniyatigaamalqilaoladi;matematikmuammonihamkorlikda yechgandajamoadasamaraliishlayoladi.
Axborotlarbilanishlashkompetensiyasi:
A2
tavsiyaetilganmediamanbalardanaxborotniizlabtopaoladi,zarur bo‘lsauniboshqako‘rinishlarga(matn,jadval,sxemavah.k.)o‘tkaza oladi;
ustunli,chiziqlivadoiraviydiagrammalar,jadvallar,chizmalar ko‘rinishidaberilganstatistikma’lumotlargaasoslanib,turliobyektva hodisalarnitaqqoslayoladi;
axborotlarnistatistikma’lumotlarningko‘rinishlarningbirturidan (ustunli,chiziqlivadoiraviydiagrammalar,jadvallar,chizmalar) boshqako‘rinishgao‘tkazaoladi;
berilgansonlima’lumotlarningo‘rtaarifmetigini,modanivamedianani topaoladi.
A2+
mustaqilravishdaturlimediamanbalardanaxborotniizlabtopaoladi, tizimgasolaoladi,tahlilqilaoladi,matematikmuammoniyechish uchunzarurlarinitanlayoladi. O‘zinio‘zirivojlantirishkompetensiyasi:
A2
mustaqilravishdao‘quvmasalasini(maqsadini)topaoladivaifodalay oladi;
matematikagaxosbo‘lganabstraktvaaniqmulohazayuritaoladi; isbotlanganvaisbotlanmagantasdiqlarnifarqlayoladi,o‘zfikrini dalillayoladi;
o‘quvmasalasiniqismlargaajrataoladi;
masalayechimigayaqinlashishdarajasinibaholayoladivazarur
hollardao‘zfaoliyatinito‘g‘irlayoladi;o‘quvfaoliyatnatijasinitahlilqila oladi;yo‘lqo‘yilganxatovanoaniqliklarnitopaoladi,tuzataoladi; olingannatijalarniboshqalarfoydalanishiuchunosonko‘rinishda taqdimetaoladi;
qabulqilinganmezonlargaasosano‘zfaoliyatisamarasigabahobera oladi,ko‘zlaganmaqsadgaintilaoladi;
hususiymisollarvakuzatishlartahliliasosidaobyektlarvajarayonlar umumiyhossalarinivaqonuniyatlarinitopaoladi,gipotezalarnitaklif etaoladivaunitekshirishzarurliginitushunaoladi;
mavjudbilimvako‘nikmalarniyangi,nostandartvaziyatgaqo‘llay oladi;
realdunyodagi,ijtimoiyhayotdagivaziyatlarganisbatano‘ziningijobiy estetik-emotsionalmunosabatinishakllantiraoladi; o‘qishgavayangibilimlarniegallashgaqiziqaoladi.
A2+ o‘z-o‘zinima’naviy,ruhiy,intellektualvakreativrivojlantiraoladi, kamolotgaintilaoladi,hayotdavomidamatematikanimustaqilo‘qibo‘rganaoladi,kognitivlikko‘nikmalarinivahayotiytajribanimustaqil ravishdamuntazamoshiribboradi,qabulqilinganmezonlargaasosan o‘zxatti-harakatinimuqobilbaholayoladivamustaqilqarorqabulqila oladi.
Ijtimoiyfaolfuqarolikkompetensiyasi:
A2
turlinuqtainazarlarniqabulqilaoladivasolishtiraoladi; guruhdaishlashfaoliyatinitashkiletaoladi,bajariladiganishlar taqsimotigaasosanboshqaraoladi;
boshqalarfikrinitinglab,tushunaoladivaunitanqidqilaoladi,agarbu fikrninoto‘g‘ridebhisoblasa,o‘zfikrinihimoyaqilaoladi; atrofdagilarbilano‘zaromuloqotchog‘idaodob-axloqqoidalariga rioyaqilaoladivaguruhdaishlayoladi;
muammovatushunmovchiliklarro‘yberganpaytlardao‘ziningtutishi to‘g‘risidato‘g‘riqarorqabulqilaoladi; guruhdaishlashpaytidaturlimaxsusrollarniijroetaoladi.
A2+
umumiymuammoniyechishuchunguruhfaoliyatiniloyihalashtira oladivabuloyihaningbajarilishininazoratqilaoladi;guruha’zolarning fikrlarinijamlab,umumiyfikrnibayonqilaoladi.
Milliyvaumummadaniykompetensiya:
A2
matematikaumumbashariymadaniyatningbirqismiekanligini asoslabberaoladi;
zamonaviydunyodamatematikaningo‘rninitushuntiraoladi; realhodisalarnimatematiktildaifodalashusullaridanfoydalanaoladi vabuusullarsamaraliekanliginitushunaoladi;
matematikaningharbirshaxsnimustaqillik,tanqidiymulohaza yuritish,irodalibo‘lishvamaqsadgaerishiuchunmatonatlilikkabi
hislatlarnihosilqilishnuqtainazaridankattaahamiyatgaega ekanliginitushuntiraoladi;
zaminimizdayashabo‘tganbuyukallomalarimizningmatematikaga qo‘shganhissalarinitasvirlabberaoladi;
matematikfaktlarniisbotlashgaqo‘yilayotgantalablarnitushuntira oladi.
A2+
milliy,ma’naviyvamadaniymerosniqadrlash,tabiiy-moddiy resurslardan oqilona foydalanish va asrab-avaylashda matematikaningo‘rnibeqiyosekanliginitushuntiribberaoladi. Matematiksavodxonlik,fanvatexnikayangiliklaridanxabardorbo‘lish hamdafoydalanishkompetensiyasi:
A2
aniqhisob-kitoblargaasoslanganholdashaxsiy,oilaviy,kasbiyva iqtisodiyrejalarnituzaoladi;
kundalikfaoliyatdaturlidiagramma,chizmavamodellarnio‘qiyoladi; o‘rganilayotgan formulalar bo‘yicha murakkab bo‘lmagan hisoblashlarda,tengsizliklarniyechishda,yassivafazoviygeometrik figuralarnitasvirlashdahisoblashvositalaridanvatayyorkompyuter dasturlaridanfoydalanaoladi.A2+
inson kamolotiva jamiyattaraqqiyotida,boshqa fanlarda matematikaning ahamiyatini anglay oladi, ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar,kundalikhayotdamatematikbilimvako‘nikmalarni muvaffaqiyatliqo‘llayoladi;
matematikmasalalarniyechishuchunaxborot-kommunikatsiya
vositalari,internetsaytlari,ijtimoiytarmoqlar,bloglarvaforumlardan, simvolikhisob-kitobkompyuterdasturlaridanfoydalanaoladi. 5-7-sinMatematikafaniinsonningintellektini,diqqatinirivojlantirishda, ko‘zlanganmaqsadgaerishishuchunqat’iyatvairodanitarbiyalashda, algoritmiktarzdagitartib-intizomliliknita’minlashdavatafakkurini kengaytirishdakattao‘rintutadi.
Matematikaolamnibilishningasosibo‘lib,tevarak-atrofdagivoqeava hodisalarningo‘zigaxosqonuniyatlariniochibberish,ishlabchiqarish, fan-texnikavatexnologiyaningrivojlanishidamuhimahamiyatgaega. Shuninguchunmatematikmadaniyat-umuminsoniymadaniyatning tarkibiyqismihisoblanadi.
Matematikafanininazariylashtirganholdao‘qitishgayondashishdan vozkechib,o‘quvchiningkundalikhayotidamatematikbilimlarni tatbiqetaolishsalohiyatinishakllantirishvarivojlantirishgaerishish, o‘quvchilarningmustaqilfikrlashko‘nikmalarininamoyonqilishva faollashtirishgae’tibornikuchaytirish-davrtalabi.
Matematikta’limgakompetensiyaviyyondashuv,o‘quvchilardakasbiy, shaxsiyvakundalikhayotdauchraydiganholatlardasamaraliharakat qilishgaimkonberadiganamaliyko‘nikmalarnishakllantirishva rivojlantirishnihamda matematik ta’limning amaliy,tatbiqiy yo‘nalishlarinikuchaytirishninazardatutadi.
Mamlakatimizningdunyohamjamiyatigaintegratsiyalashuvi,fantexnika va texnologiyalarning rivojlanishi yosh avlodning o‘zgaruvchandunyomehnatbozoridaraqobatbardoshbo‘lishi, fanlarnimukammalegallashinitaqozoetadi.Buesata’limtizimiga, jumladan,matematikanio‘rgatishgailg‘ormilliyvaxalqarotajribalar asosidastandartlarnijoriyetishorqalita’minlanadi.
Matematikafaninio‘qitishdamasalaningahamiyatijudakattabo‘lib, bundao‘quvchilardamatematikagabo‘lganqiziqishniorttirish, tayanchvafangaoidkompetensiyalarnishakllantirishuchunta’lim jarayonida amaliyva nostandartxarakterdagimasalalardan foydalanishmaqsadgamuvofiq.Bundaymasalalarniyechish o‘quvchilardaanaliz,sintez,analogiya,umumlashtirish,deduksiyava induksiyakabimantiqiymushohadayuritishfaoliyatini,intuitsiya, egiluvchanlikvamoslashuvchanlikkabifazilatlarnirivojlantirib, o‘quvchilarniolingannatijalarustidatanqidiyfikrlashgao‘rgatadi. Ayrimhollardaamaliyvanostandartxarakterdagimasalalarning yechimidarholtopilmasdan,birnechaborurinishlarnatijasidagina aniqlanilishimumkinligi,bumaqsadgaerishishuchuntirishqoq bo‘lishlikni,ya’nishaxsningirodalilikkabijudaahamiyatlisifatlarni tarkibtopishigaimkonberadi.Engasosiysi,bundaymasalalarni yechilishio‘quvchilardanatijagaerishilganlik,yechim yo‘lining go‘zalligivanoan’anaviyligibilanbog‘liqbo‘lganruhiyko‘tarinkilik bag‘ishlashimuhimahamiyatgaega.
Shuningdek,matematikmasalalargao‘qitishningvositasisifatida quyidagichayondashishmumkin:
Masalagaan’anaviyyondashishusuli:Tayyormasalashartlarinitahlil qilish®Masalayechilishiningusulinianiqlash®Yechishjarayoni® Olingannatijanietalonjavobbilanformalsolishtirish.
Masalagamuammosifatidayondashishusuli:Muammolivaziyatni tahlilqilish®Muammoqo‘yilishi®Yetishmaydiganma’lumotlarni izlash va gipotezalarni(ilmiytaxminlarni)shakllantirish ® Gipotezalarnitekshirishvamuammolivaziyatgaoidyangibilimlarga egabo‘lish® Muammonimasalagaaylantirish® Masala
yechilishiningusuliniizlash®Yechishjarayoni®Olingannatijani tekshirish®Yechimningto‘g‘riliginiasoslash.An’anaviyyondashishda o‘quvchiningmasalayechishbilanbog‘liqo‘quvfaoliyatireproduktiv xaraktergaegabo‘lib,uo‘zinibajaruvchisifatidanamoyonetadi. Tadqiqetishelementlarifaqatmasalashartlarinitahlilqilgandagina namoyonbo‘ladi.Standartmasalalarniyechish-tabiatinostandart bo‘lgan,kundalikhayotdakamuchraydiganmasalalarniyechishga aylangan.Shuninguchunhamayrimo‘quvvaayniqsa,amaliy masalalargamuammolimasalasifatidayondashishlozim.Ilg‘ormilliy vaxorijiytajribalarniinobatgaolganholdafannio‘qitishdarivojlangan davlatlardakengqo‘llanilayotganSTEM (science,technology, engeeneringandmathematics-fan,texnologiya,muxandislikva matematika) o‘qitish konsepsiyasiga hamda dasturlashning boshlang‘ichtushunchalarinivametodlarini(mantiqiyamallar, algoritmlar,blok-sxemalarvah.k.)shakllantirishmetodologiyasiga tayanishmaqsadgamuvofiq.
Umumiyo‘rtata’limdamatematikafaninio‘qitishningasosiymaqsadi: O‘quvchilardakundalikfaoliyatdaqo‘llash,fanlarnio‘rganishvata’lim
olishnidavomettirishuchunzarurbo‘lganmatematikbilimva
ko‘nikmalartiziminishakllantirishvarivojlantirish;
jadaltaraqqiyetayotganjamiyatdamuvaffaqiyatlifaoliyatyurita oladigan,aniqvaravshan,tanqidiyhamdamantiqiyfikrlayoladigan shaxsnishakllantirish;
milliy,ma’naviyvamadaniymerosniqadrlash,tabiiy-moddiy resurslardanoqilonafoydalanishvaasrab-avaylash,matematik madaniyatniumumbashariymadaniyatningtarkibiyqismisifatida tarbiyalashdaniborat.
Umumiyo‘rtata’limmuassasalaridamatematikafaninio‘qitishning asosiyvazifalari:
o‘quvchilartomonidanmatematiktushunchalar,xossalar,shakllar, usullarvaalgoritmlarhaqidagibilim,ko‘nikmalaregallanishini ta’minlash;
insonkamolotivajamiyattaraqqiyotidamatematikaningahamiyatini anglash,ijtimoiy-iqtisodiymunosabatlar,kundalikhayotdamatematik bilimvako‘nikmalarnimuvaffaqiyatliqo‘llashgao‘rgatish; o‘quvchilarningindividualxususiyatlarinirivojlantirganholda,mustaqil ta’limolishko‘nikmalarinishakllantirish;
fanlarintegratsiyasiniinobatgaolganholdao‘quvchilarda,milliyva umuminsoniyqadriyatlarni,kreativliknishakllantirishhamdaongli ravishdakasbtanlashgayo‘naltirishdaniborat.
Shuningdek,umumiyo‘rtata’limtizimidao‘quvchilardafangaoid umumiykompetensiyalarbilanbirgalikdatayanchkompetensiyalar shakllantirilibboriladi.
Tayanchkompetensiyalar:
Kommunikativkompetensiya:
matematikagaoidterminlarningma’nosinitushunib,to‘g‘rio‘qiyoladi; so‘zvagaplarnibog‘laganholdao‘zfikrinianiqvaravshanifodalay oladi;
fikrnimantiqiyizchillikdaifodalayoladi;
matematikagaoidaudiomatnnitinglab,videotasvirlarniko‘rib tushinadi,tegishlimunosabatbildiraoladi;
A2+
mavzudankelibchiqqanholdaonatilidahamdabirortaxorijiytilda tushuntirishdao‘zaromuloqotgakirishaoladi,muloqotdamuomala madaniyatigaamalqilaoladi;matematikmuammonihamkorlikda yechgandajamoadasamaraliishlayoladi.
Axborotlarbilanishlashkompetensiyasi:
A2
tavsiyaetilganmediamanbalardanaxborotniizlabtopaoladi,zarur bo‘lsauniboshqako‘rinishlarga(matn,jadval,sxemavah.k.)o‘tkaza oladi;
ustunli,chiziqlivadoiraviydiagrammalar,jadvallar,chizmalar ko‘rinishidaberilganstatistikma’lumotlargaasoslanib,turliobyektva hodisalarnitaqqoslayoladi;
axborotlarnistatistikma’lumotlarningko‘rinishlarningbirturidan (ustunli,chiziqlivadoiraviydiagrammalar,jadvallar,chizmalar) boshqako‘rinishgao‘tkazaoladi;
berilgansonlima’lumotlarningo‘rtaarifmetigini,modanivamedianani topaoladi.
A2+
mustaqilravishdaturlimediamanbalardanaxborotniizlabtopaoladi, tizimgasolaoladi,tahlilqilaoladi,matematikmuammoniyechish uchunzarurlarinitanlayoladi. O‘zinio‘zirivojlantirishkompetensiyasi:
A2
mustaqilravishdao‘quvmasalasini(maqsadini)topaoladivaifodalay oladi;
matematikagaxosbo‘lganabstraktvaaniqmulohazayuritaoladi; isbotlanganvaisbotlanmagantasdiqlarnifarqlayoladi,o‘zfikrini dalillayoladi;
o‘quvmasalasiniqismlargaajrataoladi;
masalayechimigayaqinlashishdarajasinibaholayoladivazarur hollardao‘zfaoliyatinito‘g‘irlayoladi; o‘quvfaoliyatnatijasinitahlilqilaoladi;
yo‘lqo‘yilganxatovanoaniqliklarnitopaoladi,ularnituzataoladi; olingannatijalarniboshqalarfoydalanishiuchunosonko‘rinishda taqdimetaoladi;
qabulqilinganmezonlargaasosano‘zfaoliyatisamarasigabahobera oladi,ko‘zlaganmaqsadgaintilaoladi;
hususiymisollarvakuzatishlartahliliasosidaobyektlarvajarayonlar umumiyhossalarinivaqonuniyatlarinitopaoladi,gipotezalarnitaklif etaoladivaunitekshirishzarurliginitushunaoladi;
mavjudbilimvako‘nikmalarniyangi,nostandartvaziyatgaqo‘llay oladi;
realdunyodagi,ijtimoiyhayotdagivaziyatlarganisbatano‘ziningijobiy estetik-emotsionalmunosabatinishakllantiraoladi; o‘qishgavayangibilimlarniegallashgaqiziqaoladi.
A2+
o‘z-o‘zinima’naviy,ruhiy,intellektualvakreativrivojlantiraoladi, kamolotgaintilaoladi,hayotdavomidamatematikanimustaqilo‘qibo‘rganaoladi,kognitivlikko‘nikmalarinivahayotiytajribanimustaqil ravishdamuntazamoshiribboradi,qabulqilinganmezonlargaasosan o‘zxatti-harakatinimuqobilbaholayoladivamustaqilqarorqabulqila oladi.
Ijtimoiyfaolfuqarolikkompetensiyasi:
A2
turlinuqtainazarlarniqabulqilaoladivasolishtiraoladi; guruhdaishlashfaoliyatinitashkiletaoladi,bajariladiganishlar taqsimotigaasosanboshqaraoladi;
boshqalarfikrinitinglab,tushunaoladivaunitanqidqilaoladi,agarbu fikrninoto‘g‘ridebhisoblasa,o‘zfikrinihimoyaqilaoladi; atrofdagilarbilano‘zaromuloqotchog‘idaodob-axloqqoidalariga
rioyaqilaoladivguruhdaishlayoladi;
muammovatushunmovchiliklarro‘yberganpaytlardao‘ziningtutishi to‘g‘risidato‘g‘riqarorqabulqilaoladi; guruhdaishlashpaytidaturlimaxsusrollarniijroetaoladi.
A2+
umumiymuammoniyechishuchunguruhfaoliyatiniloyihalashtira oladivabuloyihaningbajarilishininazoratqilaoladi;guruha’zolarning fikrlarinijamlab,umumiyfikrnibayonqilaoladi.
Milliyvaumummadaniykompetensiya:
A2
matematikaumumbashariymadaniyatningbirqismiekanligini asoslabberaoladi;
zamonaviydunyodamatematikaningo‘rninitushuntiraoladi; realhodisalarnimatematiktildaifodalashusullaridanfoydalanaoladi vabuusullarsamaraliekanliginitushunaoladi;
matematikaningharbirshaxsnimustaqillik,tanqidiymulohaza yuritish,irodalibo‘lishvamaqsadgaerishiuchunmatonatlilikkabi
hislatlarnihosilqilishnuqtainazaridankattaahamiyatgaega ekanliginitushuntiraoladi;
zaminimizdayashabo‘tganbuyukallomalarimizningmatematikaga qo‘shganhissalarinitasvirlabberaoladi;
matematikfaktlarniisbotlashgaqo‘yilayotgantalablarnitushuntira oladi.
A2+
milliy,ma’naviyvamadaniymerosniqadrlash,tabiiy-moddiy resurslardan oqilona foydalanish va asrab-avaylashda matematikaningo‘rnibeqiyosekanliginitushuntiribberaoladi. Matematiksavodxonlik,fanvatexnikayangiliklaridanxabardorbo‘lish hamdafoydalanishkompetensiyasi:
A2
aniqhisob-kitoblargaasoslanganholdashaxsiy,oilaviy,kasbiyva iqtisodiyrejalarnituzaoladi;
kundalikfaoliyatdaturlidiagramma,chizmavamodellarnio‘qiyoladi; o‘rganilayotgan formulalar bo‘yicha murakkab bo‘lmagan hisoblashlarda,tenglamavatengsizliklarniyechishda,yassiva fazoviygeometrikfiguralarnitasvirlashdahisoblashvositalaridanva tayyorkompyuterdasturlaridanfoydalanaoladi.
A2+
inson kamolotiva jamiyattaraqqiyotida,boshqa fanlarda matematikaning ahamiyatini anglay oladi, ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar,kundalikhayotdamatematikbilimvako‘nikmalarni muvaffaqiyatliqo‘llayoladi;
matematikmasalalarniyechishuchunaxborot-kommunikatsiya
vositalari,internetsaytlari,ijtimoiytarmoqlar,bloglarvaforumlardan, simvolikhisob-kitobkompyuterdasturlaridanfoydalanaoladi. 5-7-sinflarda“Iqtisodvasoliqsaboqlari”o‘quvkurslarimatematika fanitarkibidasinflarkesimida17soatdanjami51soato‘qitilishi ko‘zdatutilgan.Shuninguchunamaliy-tajribavasinovmashqlarida matematikadarslardakundalikfaoliyatdashaxsiy,oilaviyvaiqtisodiy vaziyatlarga,jumladan,tejamkorlikka,mehnatiniyengillashtirishgava unumdorliginioshirishga,savdo-sotiqhamdasoliqqatortishbilan bog‘liqbo‘lganmasalalaryechilishilozim.
O‘qituvchixatolarustidaishlashdarsidanazoratishinatijalarigako‘ra o‘quvchilardaaniqlanganbo‘shliqlarnibartarafetishmaqsadida xatolarnitushuntiradi,o‘quvchilaresanazoratishidaberilgan topshiriqlargao‘xshashtopshiriqlarniyechadivahulosalarchiqaradi. Bundao‘qituvchigatabaqalashtirilganta’lim prinsipigatayanish tavsiyaetiladi.
Shuningdek,taqvim-mavzurejalarnituzishdavame’yoriyhujjatlarni yuritishdatayanchvafangaoidkompetensiyalarquyidagichayozilishi tavsiyaqilinadi.
I.TK-tayanchkompetensiya
TK1-kommunikativkompetensiya
TK2-axborotlarbilanishlashkompetensiyasi
TK3-o‘zini-o‘zirivojlantirishkompetensiyasi
TK4-ijtimoiyfaolfuqarolikkompetensiyasi
TK5-milliyvaumummadaniykompetensiya
TK6-matematiksavodxonlik,fanvatexnikayangiliklaridanxabardor bo‘lishhamdafoydalanishkompetensiyasi
II.FK-fangaoidkompetensiyalar
FK1-Matematikamazmunigaoidumumiykompetemsiyalar
FK2–Kognitiv(shaxsningmustaqilijodiyfikrlash)kompetensiyalari
1-sinf“Matematika”darsliktahlili
Mualliflari: LolahonO'rinboyeva,MamanazarJumayev,Nigora Ruzikulova,UmidRahmonovVAboshqalar.
Nashrqilindi:UNICEFning O'zbekistondagivakolathonasibb hamkorlikdatayyorlandi.2021-yil Barchatopshiriqlar-1027tatopshiriq g’zakihisoblashuchunmashqlar–52ta Yozmabajarishuchunmashqlar–926ta
Nazariymaterial–120ta
Katta,kichiktengbelgilarigadoir–20ta
Ifodato’gribo’lishiuchunqavslimashqla–90ta
Mantiqiytopshiriqlar,qiziqarlimasalalar–100ta
Uyvazifasiuchuntopshiriqlar–229ta Darsningtugashi–229ta
2-sinfmatematikadarsligitahlili
Mualliflari:L.Urinboyeva,Sh.Ismailov,NRuzikulova Nashri:Toshkent:Respublikata'limmarkazi.
2021yil.
Barchatopshiriqlar–700ta,og’zakihisoblashuchunmashqlar–191 ta
Yozmabajarishuchunmashqlar–416ta
Nazariymaterial–68ta
Katta,kichiktengbelgilarigadoir–9ta
Ifodato’gribo’lishiuchunqavslimashqla–8ta
Mantiqiytopshiriqlar,qiziqarlimasalalar–8ta
Uyvazifasiuchuntopshiriqlar–112ta Darsningtugashi–112ta
3-sinf“Matematika”darsliktahlili
Matematikafanidandarslarningmavzularbo‘yichataqsimoti(170 soat,haftasiga5soatdan)
3-sinf“MATEMATIKA”(S.Burxonovvab.)darsligi
Barchatopshiriqlar-700tatopshiriq g’zakihisoblashuchunmashqlar–191ta
Yozmabajarishuchunmashqlar–516ta
Nazariymaterial–80ta
Katta,kichiktengbelgilarigadoir–10ta
Ifodato’gribo’lishiuchunqavslimashqla–20ta
Mantiqiytopshiriqlar,qiziqarlimasalalar–15ta
Uyvazifasiuchuntopshiriqlar–108ta Darsningtugashi–108ta
4-sinfmatematikadarsligitahlili
Mualliflari:N.U.Bigbaeva,E.Yangiboyeva.
Nashri:“O’qituvchi”nashriyoti-matbaaijodiyuyi.Toshkent-2011yil. Barchatopshiriqlar–659ta,og’zakihisoblashuchunmashqlar–191 ta
Yozmabajarishuchunmashqlar–416ta
Nazariymaterial–60ta
Katta,kichiktengbelgilarigadoir–6ta
Ifodato’gribo’lishiuchunqavslimashqla–5ta
Mantiqiytopshiriqlar,qiziqarlimasalalar–5ta
Uyvazifasiuchuntopshiriqlar–125ta
Darsningtugashi–125ta Davlatta’limstandartida4-sinfmatematikadarsiuchun170soat ajratilgandarslikdaesa125tasoatmo’ljallangan.Farqi45soat mustahkamlashga28soatvanazoratishiga17soatbilanto’ldiriladi.