Kоmmunikatsiyalarini rivоjlantirish vazirligi toshkent axborot texnologiyalari universiteti urganch filiali

P_sm 
100
а _ b _ s _ d

% , (5.3)

А B S D

bunda a, b, s va d – aralashma tarkibidagi yonuvchi gazlarning miqdori, %;

A, B, S va D – aralashma tarkibidagi yonuvchi gazlarning yuqori (yoki quyi) alangalanish chegaralari, % 5.4-jadvaldan olinadi.
Tarkibida yonmaydigan gazlarning miqdori ko‘proq bo‘’lgan aralashmalarni alangalanish chegarasini aniqlashda bu formula kerakli aniqlikni ta’minlab berolmaydi, shu sababdan bu xildagi aralashmalarni alangalanish chegaralarini aniqlashda, yuqori aniqlikdagi murakkab formulalardan foydalaniladi yoki alangalanish chegaralari tajriba usuli bilan aniqlanadi.

Yonuvchi gazlarni havo bilan aralashganda, alangalanish harorati va portlash chegaralari
5.4-jadval

Gaz turlari	Alangalanish harorati, oC	Maksimal yonish harorati, oC	Normal sharoitda (T=20^oC, P=760 mm.sm.us.) yonuvchi gazlarni alangalanish chegaralari (foiz hajmida)
			Quyi chegara	Yuqori chegara
Butan	490	2120	1,9	8,5
Butilen	445	2043	1,7	9
Vodorod	510	2230	4	75
Metan	645	2043	5	15
Karbon oksidi	610	2110	12,5	75
Propan	510	2110	2,1	9,5
Propilen	455	2224	2	9,7
Etan	530	2100	3,1	12,5
Etilen	510	2020	3	28,6
Koksli	640	2090	5-6	30-32
Slanetsli	700	1900	6-8	30-40

Yonishjarayoniodatdahavodagigazlarniharoratinivabosiminitezko‘tarilishigaolibkeladi.

Buholxonaichidasodirbo‘lsa, undagiyonuvchigazaralashmasiportlashi mumkin.
Yonuvchigazvahavoaralashmasiportlagandabosim 7-8 kg/sm²gachako‘tarilishimumkin. Portlashjarayonidabosimniko‘tarilishiquyidagiformulabilananiqlanadi:

_{Р } ^Рdas ^(t por
 273)m

(5.4)

por
^(tdas
 273)n

^bundaRpor^{-portlashvaqtidagihavoningmutlaqbosimi, at; R}das^{- aralashmaningdastlabkimutlaqbosimi, at; t}por^{-portlashpaytidagimaksimalharorat, oC, jad. 2; t}das^- aralashmaningdastlabkiharorati,^oC; m-
aralashmaningyonishreayaksiyasitenglamasidagimolekulalarsoni; n- aralashmaningportlasholdidagimolekulalarsoni.
Changzarrachalariningyonishvaportlashxususiyatlari, ularningqandaymoddadantashkiltopganligi, o‘z-
o‘zidanalangalanishharorativaquyichegaraviymiqdorlaribilananiqlanadi.
Yonuvchichangzarrachalarihavobilanaralashganda, ma’lumharoratvabosimta’siridayonishiyokiportlashimumkin. Ularningbundaysharoitdayonishi (yokiportlashi) uchunetarlibo‘lganengkammiqdoriga, qo‘yialangalanuvchichegaramiqdoridebyuritiladi.
Qurilishme’yorlarivaqoidalarigabinoanchanglarikkiturgaajratilgan, ya’niyonuvchanlikquyichegaramiqdori 65 g/m³
danyuqoribo‘lgandayonishgaxavflivaportlashiningquyichegaramiqdori 65
g/m³danpastbo‘lgandaportlashgaxavflixisoblanadi.
Bundantashqarichangyonuvchanligivaportlashgamoyilligibo‘yicha 4-
tasinfgabo‘linadi,ya’niportlashxavfibo‘yicha ikkitasinfga:

1. 
   sinf: qo‘yiportlashchegaramiqdori 15 g/m³gachabo‘lganportlovchi changlar;
   
2. 
   sinf: qo‘yiportlashchegaramiqdori 15 g/m³danyuqoribo‘lganportlovchi changlar. Hamda alangalanib yonish bo‘yicha ikkita sinfga bo‘linadi:
   
3. 
   sinf: alangalanish harorati 250⁰Sgacha bo‘lgan yonuvchi changlar;
   

4. 
   sinf: alangalanish harorati 250⁰Sdan yuqori bo‘lgan yonuvchi changlar.
   

Ba’zi yonuvchi changlarning yonish va portlash quyi chegara miqdori quyidagicha. Masalan, un changi- 30 g/m³ , kraxmal changi- 40 g/m³ , paxta changi 65 g/m³dan yuqori,yog‘och changi- 67 g/m³, tamaki changi- 68 g/m³,tosh ko’mir changi-114 g/m³ yonuvchilarga, kanifol changi- 5 g/m³, oltingugurt changi- 2,3 g/m³, shakar changi - 8,9 g/m³ va boshqalar portlovchilarga misol bo‘ladi.
Changlarni yuqori miqdroiy alangalanish chegaralari odatda etarli darajada baland bo‘lganligi sababli, ishlab chiqarish sharoitida ularga etishib bo‘lmaydi.
Yonuvchi suyuqliklarning yonish xavfi, odatda ularning harorat ko‘rsatkichlari, kimyoviy tarkibi hamda bug‘lanish xususiyatlari bilan belgilanadi. Ba’zi engil alangalanuvchi suyuqliklarni chaqnab portlashiga tashqi muhit haroratining ko‘tarilishi sabab bo‘lishi mumkin. Yonuvchi suyuq moddalarni o‘rab turgan muhit haroratining ko‘tarilishi tufayli, ularning sirtida yonuvchi bug‘lar yig‘ilib qolishi va tashqi issiqlik manbai ta’sirida, alangalanmasdan portlashga moyil bo‘lgan holat yuzaga kelishi mumkin. Ana shu holatni yuzaga keltiruvchi eng kichik harorat, chaqnash harorati deb qabul qilingan.
Suyuqliklarning yonuvchanlik darajasi ularning chaqnash haroratiga qarab belgilanadi va ikki toifaga bo‘linadi. Ya’ni, chaqnash harorati 61^oС dan past bo‘lgan suyuqliklar engil alangalanuvchi va yuqori bo‘lganlari esa engil yonuvchi suyuqliklar turkumiga kiritilgan. Ishlab chiqarishda, harorati chaqnash haroratidan yuqori bo‘lgan muhitlarda, bu turdagi suyuqliklarni qo‘llanilishi xavfli hisoblanadi. Davlat xavfsizlik me’zonida ba’zi engil yonuvchi suyuqliklarning chaqnash harorati quyidagicha berilgan: Atseton-1,8⁰C, benzol-15⁰C, benzin- 50⁰C, solyarka –38⁰C, kerosin –28⁰C, skipidar –34⁰C, toluol-6⁰C, ksilol –23⁰C, motor yonilg‘isi- 70⁰C va boshqalar.
Ormandi va Grevenlar tajribalarga tayangan holda, har qanday yonuvchan suyuqliklarning xavfli chaqnash harorati ularni qaynash harorati bilan bog‘liqligini quyidagicha ifoda etishni taklif etganlar.


^Tchaq ^{=0,736 T}qay<sup>, (5.5)


Masalan, benzolni qaynash harorati t</sup>q^{=+80,1oCbo’lsa, uning absolyut qaynash harorati T}qay ^{=273+80=353oK ga teng bo‘ladi. Chaqnash haroratining mutloq qiymati bolsaT}chaq^{=353·0,736=260oK yokit}chaq^{=260−273=−13oC bo’ladi.}
Bug‘larda hosil bo‘lishi mumkin bo‘lgan bosimni Tornton formulasi orqali aniqlab
chaqnash haroratini topish mumkin


^Pch^{= P}u ^{/[1+ (N-1) 4,76], (5.6)}

soni.
^{bunda P}ch^{- bug‘ning chaqnash haroratiga xos bosimi, mm.sm.ust; P}u^{- bug‘ va havo aralashmasining umumiy bosimi, mm.sm.ust;}

N-1 g/mol. yonuvchi suyuqlikni yonishi uchun zarur bo‘lgan kislorodning atomlar


^{Masalan, ma’lumki havoning bosimi 750mm.sm.ust. teng bo‘lganda, benzol – С}6^N6 ⁿⁱ

havoda yonishini quyidagicha kechadi:


^С6^N6 ^+7,5O2 ^{+ 79/21·7,5N}2 ^{+ 6СO}2 ^{+ 3N}2^{O + 79/21·7,5N}2 ^,

bundan ko‘rinib turibtiki N=15. Demak,

^Pch ^{= P}u ^{/[1+ (N-1)4,76]= 750/(1+(15-1)4,76)=11 mm.sm.ust.ga teng bo‘ladi.}

Benzol bug‘larini bunday bosimni hosil bo‘lishiga sabab bo‘ladigan chaqnash harorati ^tch^{=−120С ga teng.}

Chaqnash haroratiga mos keladigan bosim quyidagi formuladan ham oson aniqlanadi


^Rch ^{= R}u<sup>/8M , (5.7)


bunda R</sup>ch^{- chaqnash haroratiga mos bosim, mm.sm.ust. R}u^{- aralashmaning havo bilan umumiy bosimi, mm.sm.ust;}
M-1 mol yonuvchi aralashmani yonishida ishtirok etuvchi kislorodning molekulalar soni.