Kommunikatsiyalarini rivojlantirish vazirligi muhammad al-xorazmiy nomidagi toshkent axborot texnologiyalari universiteti samarqand filiali

1.1. Ma’lumotlar tuzilmasi 
Ma’lumotlar  tuzilmasi  deganda  ma’lumotlardan  keyingi  bosqichlarda 
samarali foydalanish uchun ularni tashkil etish, saqlash usullari tushiniladi.  
Shuni  alohida  ta’kidlash  kerakki,  qancha  ilova  dasturlari  bo’lsa,  shuncha 
ma’lumotlarni tashkil etish usullari mavjud deb hisoblash mumkin. Masalan, B-
tree  tuzilmalari  ma’lumotlar  bazasida  keng  qo’llanilsa,  kompiliyatorlar  xesh-
jadvallardan  foydalanadi.  Ma’lumotlarni  tuzishda  ushbu  ma’lumotlarni  qayta 
ishlash uchun tuzilmalar bilan birgalikda algoritmlar muhim ahamiyat kasb etadi. 
muhim  rol  o’ynaydi.  Lekin,  dasturlash  tillarining  platformalariga  bog’liq  holda 
aynan  ma’lumotlar  tuzilmasi  birinchi  o’rinda  turadi,  algoritmlash  esa  ikkinchi 
o’rinda.  Ma’lumotlar  tuzilmasi  birinchi  darajali  hisoblanishining  asosiy 
sabablaridan  biri,  komp’yuter  xotirasida  ma’lumotlar  saqlash  va  xotiradan 
chiqarish  uning  adresi  bilan  amalga  oshirilishidir.  Bu  adreslar  statik  (massivlar 
uchun) yoki dinamik (bog’langan ro’yxatlar uchun) hisoblanishi mumkin. Turli 

---

7 
 
xil dasturlash tillarida tayanch ma’lumotlar tuzilmalarini tadbiq qilish juda katta 
farq qiladi. Masalan, Pascal tilida ko’p o’lchamli massivlarni qo’llash uchun ichki 
imkoniyatlar  mavjud,  Lisp  tilida  esa  bog’langan  ro’yxatlar  bilan  ishlash  uchun 
ichki imkoniyatlar yaratilgan. Perl va Python muhitlarida xesh-jadvallari tadbiq 
qilingan. Lekin eng muhimi barcha dasturlash tillarida ko’rsatkichlar, yozuvlar va 
boshqa ob’ektlar turlicha talqin qilinadi.  
Yozuv  (record  yoki  struct)  –  bu  “eng  quyi  darajali”  ma’lumotlar 
tuzilmasidan  biri  hisoblanib,  xotirada  ketma-ket  joylashadigan  bir  nechta 
qiymatlar yoki maydonlardan tashkil topgan. Barcha maydonlari turli o’lchamda 
va dasturchilar erkin holda maydonlar sonini aniqlash mumkin. Buning uchun bu 
tuzilmaning har bir maydoniga ikkita atribut beriladi: 
- aniqlangan tur; 
- identifikator. 
Shuningdek  tuzilma  o’zida  funktsiya  hisoblanuvchi  maydonni  saqlashi 
mumkin.  Bunday  maydon  C  tilida  void  *  turi  hisoblanadi.  Shunga  o’xshash 
maydonlarni  ob’ektga  yo’naltirilgan  dasturlash  tillarida  tadbiq  qilish  tavsiya 
etiladi.  Umumiy  holda  tuzilma  –  bu  elementlarning  yoki  ob’ektlarning 
tartiblangan ro’yxati hisoblanadi.  
Cobol tili record turi tadbiq qilingan birinchi til hisoblanadi. Bu til ixtiyoriy 
o’lchamdagi  belgili  yoki  sonli  maydonlar  to’plamini  tuzishda  qo’llanilgan. 
Keyinchalik  shunday  strukturalar  Fortran,  Algol,  Lisp  va  Pascal  tillarida,  yana 
keyinroq  esa  C,  Ada,  Modula  tillarida  ham  paydo  bo’ldi.  Yozuv  -  tuzilmalari 
ustida quyidagi amallarni bajarish mumkin: 
- yozuvning yangi turini e’lon qilish; 
- yozuv turidagi o’zgaruvchini hosil qilish; 
- yozuv ichida qaysidir maydonlar qiymatlarini o’zlashtirish; 
- yozuvdan uning nomi bilan maydonni tanlab olish; 
- ikkita yozuvni taqqoslash; 
- yozuv uchun xeshni hisoblash. 

---

8 
 
Bir turdagi ikkita tuzilma o’rtasida o’zlashtirish amalini bajarish mumkin. 
Shuning uchun ham turli hil tillarda qat’iy turlarni olish mumkin: masalan ba’zi 
bir  tillarda  short  integer  turidagi  maydonni  long  integer  maydoni  qiymatiga 
o’zlashtirish ham mumkin.