Kommunikatsiyalarini rivojlantirish vazirligi muhammad al-xorazmiy nomidagi toshkent axborot

 

 

 

 

O'ZBEKISTON RESPUBLIKASI AXBOROT  TEXNOLOGIYALARI VA 

KOMMUNIKATSIYALARINI RIVOJLANTIRISH VAZIRLIGI 

MUHAMMAD AL-XORAZMIY NOMIDAGI TOSHKENT AXBOROT 

TEXNOLOGIYARI UNIVERSITETI 

MA’LUMOTLAR  BAZASI FANI BO’YICHA 

MUSTAQIL ISHI 

Mavzu: ORACLE ma’lumotlar bazasini boshqarish tizim                           

Variant: №7 

 

                                                Guruh: DMB 013 

                                                Bajardi: Abduvaliyev Sanjar                                                                   

                                                Tekshirdi: Madrahimov Alisher 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

REJA: 

 

1.  ORACLE ma’lumotlar bazasini boshqarishning asosiy vazifalari. 

2.  Ma’lumotlar bazasini tashkil qilish uni boshqarish tizimi. 

3.  Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimini tashkil etuvchilari. 

 

1.  Zamonaviy bazasi tizimlari ko'p moslamalarni foydalanish emas, balki har bir 

kishi ular nima biladi, siz bazasi vazifalarini qanday foydalanish mumkinligini.Bu 

vositalari imkoniyatlari juda katta raqam bor, shuning uchun ular, albatta, mumkin, 

deb tushunish kerak va foydalanuvchi uchun foydali nima to'liq ularni ishlatish. 

MA'LUMOTLARNI BOSHQARISH 

Birinchi navbatda, ma'lumotlar bazasi vazifalari tashqi xotirada axborotni qayta 

ishlash ichiga oladi, va bu vazifani nafaqat bevosita bazasiga kiritilgan 

ma'lumotlarni saqlash uchun kerak bo'lgan, balki, masalan, tez olish kabi turli ofis 

vazifalarni bajarish uchun 

 EP asosiy tuzilmalari, matohidir turli vaziyatlarda hech 

qanday fayllar uchun kirish. Boshqalar ham darajasida, ish bilan ta'minlash esa 

ba'zi mexanizmlar, faol, turli xil fayl tizimlari ehtimoli ishlatiladigan tashqi xotira 

qurilmalari. Lekin bu holda u rivojlanishi yuqori darajada ma'lumotlar bazasi 

 

 

 

vazifalari, foydalanuvchi, har qanday holatda ham, har qanday tizim ishlatiladi 

yo'qligini ma'lum emas, va agar shunday bo'lsa, qanday qilib fayllarni tashkil 

qilish, deb qayd etish lozim. Xususan, tizim ma'lumotlar bazasida kiritilgan 

ob'ektlar nom o'z tartibini qo'llab-quvvatlab kelmoqda. 

 

TIZIM BOSHQARISH 

A tizim yagona shaxs sifatida muomala ma'lumotlar bazasi boshqaruv tizimining 

foydalanish bilan operatsiyalar ketma ketligi. bitim to'liq muvaffaqiyatli bajarildi 

bo'lsa, tizim tashqi xotira yoki bu o'zgarishlar hech, u tomonidan qilingan 

o'zgarishlar ma'lumotlar bazasi holati aks bo'lmaydi ushlaydi. Bu operatsiya 

ishlatiladigan ma'lumotlar bazasi mantiqiy butunligini qo'llab-quvvatlash 

maqsadida talab qilinadi. Bu tizimlar, boshqa turlaridan ancha farq bo'lgan bitta-

foydalanuvchi ma'lumotlar bazasi, maqsadi va vazifasini foydalanib, hatto 

operatsiya mexanizmi to'g'ri albatta xizmat bir fikr ekanligini ta'kidlash lozim. 

 

 

 

 

 

har qanday tizim izchil davlat faqat boshlanadi mulk bazasiga shunday va u juda 

qulay, ma'lumotlar bazasida faoliyat birligi sifatida foydalanish qilish, tartibi 

tugaganidan keyin shu holatda uni qoldiradi. bitimlar to'g'ri boshqarish, har bir 

foydalanuvchi nazorat tizimi tomonidan parallel amalga oshiriladi asosan, 

butunning qismi his mumkin. Biroq, ular bir kullanıcılı tizimi ishlatiladi, agar ish, 

odamlar hali ham uning hamkasblari mavjudligini his etadi, bu ko'p hollarda 

sifatida, ayrim yo'l ideal vakillik bo'lgan, lekin aslida u ma'lumotlar bazasi juda 

tushunchasini beradi. Bunday ko'p foydalanuvchi ma'lumotlar bazasi sifatida 

vazifalari, shuningdek, bunday ketma-ket ijro rejasi va ketma-ket, deb bitim 

boshqaruv tushunchalar bilan bog'liq bo'ldi. 

ma'lumotlarni boshqarish 

Birinchi navbatda, ma'lumotlar bazasi vazifalari tashqi xotirada axborotni 

qayta ishlash ichiga oladi, va bu vazifani nafaqat bevosita bazasiga kiritilgan 

ma'lumotlarni saqlash uchun kerak bo'lgan, balki, masalan, tez olish kabi 

 

 

 

turli ofis vazifalarni bajarish uchun EP asosiy tuzilmalari, matohidir turli 

vaziyatlarda hech qanday fayllar uchun kirish. Boshqalar ham darajasida, 

ish bilan ta'minlash esa ba'zi mexanizmlar, faol, turli xil fayl tizimlari 

ehtimoli ishlatiladigan tashqi xotira qurilmalari. Lekin bu holda u 

rivojlanishi yuqori darajada ma'lumotlar bazasi vazifalari, foydalanuvchi, 

har qanday holatda ham, har qanday tizim ishlatiladi yo'qligini ma'lum 

emas, va agar shunday bo'lsa, qanday qilib fayllarni tashkil qilish, deb qayd 

etish lozim. Xususan, tizim ma'lumotlar bazasida kiritilgan ob'ektlar nom 

o'z tartibini qo'llab-quvvatlab kelmoqda. 

 

 

 

 

SQL tili bazasi cheklovlarni aniqlash uchun maxsus vositalari ro'yxatini o'z ichiga 

oladi. Yana, har qanday bunday cheklovlar maxsus jadvallar, kataloglar kiritilgan 

va yaxlitligi monitoring til darajasiga bevosita amalga oshiriladi, deb bazasi 

 

 

 

butunligini cheklashlar mavjud asoslangan, individual bazasi o'zgartirish 

bayonotlar sintaksik o'qish jarayonida bo'lgan, tegishli kodni ishlab chiqarish 

uchun mablag 'ajratadi. 

 2. Ma'lumotlar bazasini tashkil qilish va uni boshqarish tizimi 

sistеmasi-MBBS). 

Ma'lumotlar bazasi -bu o`zaro boglangan va tartiblangan 

Ma'lumotlar majmuasi bo`lib. u kurilayotgan ob'еktlarning xususiyatini, 

xolatini va ob'еktlar o’rtasidagi munosabatni ma'lum soxada tavsiflaydi. 

Darxaqiqat, xozirgi kunda inson xayotida MBda kеrakli axborotlarni 

saqlash va undan oqilona foydalanish juda muxim rol o’ynaydi. Sababi jamiyat 

taraqqiyotining qaysi jabxasiga nazar solmaylik o`zimizga kеrakli ma'lumotlarni 

olish uchun albatta, MBga murojaat qilishga majbur bo’lamiz. Demak, MBni 

tashkil qilish axborot almashuv texnologiyasining eng dolzarb xal qilinadigan 

muammolaridan biriga aylanib borayotgani davr taqozasidir. 

Ma'lumki, MB tushunchasi fanga kirib kеlgunga qadar, ma'lumotlardan turli 

ko’rinnshda fondalanish juda qiyin edi. Dastur tzuvchilar ma'lumotlarni shunday 

tashkil qilar edilarki u faqat karalayotgan masala uchungina o’rinli bo’lardi. Xar 

bir yangi masalani xal qilishda Ma'lumotlar qaytadan tashkil qilinar va bu xol 

yaratilgan dasturlardan foydalanishni qiyinlashtirar edi. 

Shuni qayd qilish lozimki, MBni yaratishda ikkita muxim shartni xuco6ra 

olmoq, zarur: 

Birinchidan, Ma'lumotlar turi, ko’rinishi, ularni qo’llaydigan dasturlarga 

bog`liq, bo’lmasligi lozim, ya'ni MBga yangi ma’lumotlarni kiritganda yoki 

ma'lumotlar turini o`zgartirganda, dasgurlarni o`zgartirish talab etilmasligi lozim. 

Ikkinchidan, MBdagi kеrakli ma'lumotni bilish yoki izlash uchun biror 

dastur tuzishga xojat qolmasin. 

Shuning uchun xam MBni tashkil etishda ma'lum qonun va koidalarga 

 

 

 

amal qilish lozim. Bundan buyon axborot so’zini ma'lumot so`zidan farqlaymiz, 

ya'ni axborog so`zini umumiy tushuncha sifatida qabul qilib, ma'lumot dеganda 

aniq, bir belgilangan narsa yoki xodisa sifatlarini nazarda tutamiz. 

Bugungi kunda ma'lumotlarni eng ishonchli saqlaydigan vositalardan biri 

esa xozirgi zamon kompyutеrlaridir. Kompyutеrlarda saqlanadigan MB - bu 

maxsus formatga ega bo`lgan muayyan tuzilmali fayl dеmakdir. Kompyutеr 

xotirasida xar bir fayl, yozuv dеb ataladigan bir xil turdagi qismlardan iborat 

bo`ladi. Еzuv- o`zaro boglangan ma'lumotlarning bir qismidir. Fayldagi yozuvlar 

soni, qaralayotgan ma'lumotning ulchoviga bog`lik. Xar bir yozuv esa maydon 

dеb ataladigan bo’laklardan tashkil topadi. Maydon ma'lumotlarning. imkoni 

boricha, qisqa to’plamidan iborat bo`lishi lozim. Xar bir maydon, o`zi 

ifodalaydigan ma'lumotlariga ko’ra biror nomga ega bo`ladi. Fikrimizni misol 

bilan ifodalashga xarakat qilamiz. 

Masalan, biror Oliy o’quv yurtining aniq fakultеtida taxsil olayotgan biror 

gurux talabalari to’grisidagi ma'lumotlar bitilgan quyidagi jadvalni quraylik: 

Исполнимость -Bajarilishlik, foydalinuvchi so’roviga xozirjavoblik 

bilan muloqotga kirishish 

-Минимальная 

повторяемость-Минимал takrorlanishlik MBdaga 

ma'lumot iloji boricha kam takrorlanishi lozim, aks, xolda ma'lumotlarni 

izlash susayadi. 

- Yaxlitlik -axborotni MBda saqlash iloji boricha ma'lumotlar 

orasidagi bog`liqlikni asragan xolda bo`lgani, ayni muddao. 

 

 

 

- Безопасностъ- 

Xavfsizlik MB ruxsat bеrilmagan kirishdan 

ishonchli ximoya qilingan bo`lishi lozim. Faqat foydalanuvchi va 

tеgishli tashqilotgina ma'lumotlarga ko’ra olish va fondalanish xuquqiga 

egalik qilishi mumkin. 

• Migratsiya-ba'zi bir ma'lumotlar foydalanuvchilar tomonidan tеz 

ishlatilib turiladi, boshqalari esa faqat talab asosida ishlatiladi. Shuning 

uchun 

ma'lumotlarni tashqi xotiralarda joylashtiriladi va uni shunday tashkil qilish 

kеrakki, 

eng ko’n ishlatiladigan ma'lumotlarga murojaat qilish qulay bo’lsin. 

Ma'lumotlar bazasini boshqarish tizimida xar bir MB modеli quyidagi 

xususiyatlari bo’yicha tavsiflanadi: 

1 Ma'lumotlar tuzilmalarining turi. 

2 Ma'lumotlar ustida bajariladigan amallar. 

3 Butunlikning chеklanganliga. 

Bu xususiyatlarni e'tiborga olgan xolda ma'lumotlar bazasi modеllari 

quyidagi 

turlarga bo’linadi: 

1 Daraxtsimon (iеrarxik) modеllar. 

2 Tarmoqli (turli) modеllar. 

3 Rеlyatsion modеllar. 

Yana shu narsani ta'kidlash lozimki, ma'lumotlar bazasi modеllarining 

faqatgina yuqorida qayd qilingan modеli mavjud dеyish noto’gri. Chunki, 

bulardan tashqari yana ma'lumotlar bazasining binar munosabatlar modеli, 

ER - 

modеllari, sеmantik modеl kabi boshqa turlari xam mavjud. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Lеkin amalda asosan dastlabki ta'kidlangan 3 turli modеllar ko’proq 

qo’llanilib kеlinmoqda. Shuning uchun xam biz ushbu modеllarga qisqacha 

to’xtalib 

o’tamiz. 

Daraxtsimon (iеrarxik) modеlda ob'еktlar yozuvlar.Masalan 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2.   MBBT funksional imkoniyatlari Informasion texnologiyalarning 

rivojlanishi va axborot oqimlarining tobora ortib borishi, ma‘lumotlarning tez 

o‘zgarishi kabi holatlar insoniyatni bu ma‘lumotlarni o‘z vaktida qayta ishlash 

choralarini qidirib topishini taqozo qiladi. Informasion texnologiyalarda 

axborotlarni kompyuterlarda qayta ishlash kun sayin rivojlanmoqda va 

jamiyatning barcha jabhalariga kirib bormoqda. Shu bois, kompyuterda 

ma‘lumotlarnining saqlanishi va u bilan bogliq bilimlarga ega bo‘lish muhim 

hisoblanadi. Ma‘lumotlarni saqlash, uzatish va qayta ishlash uchun ma’lumotlar 

bazasi (MB) ni yaratish, so‘ngra undan keyin foydalanish bugungi kunda dolzarb 

bo‘lib qolmoqda. Kompyuterdagi ma‘lumotlar- ma‘lumotlar bazasida saqlanadi. 

Ular maxsus dasturlar - ma‘lumotlar bazasini boshqarish tizimlari yordamida 

boshqariladi. Ma‘lumotlar bazasini boshqarish tizimi – (MBBT-DVMS-Data Base 

Management System) ma‘lumotlarni kiritish, qayta ishlash hamda boshqarish 

haqidagi universal dasturlar vositasidir. Ma‘lumotlar bazasi (MB-DV-Data Base) 

 

 

 

ma‘lum bir sohaga tegishli bo‘lgan ma‘lumotlar to‘plamidir. Ma‘lumotlar bazasi 

MBBT orqali qayta ishlanadi. Bugungi kunda ma‘lumot(berilgan)lar muhim hayotiy 

milliy resurslar sifatida qo‘llaniladi. Bu resurslarii shunday tashkil etish lozimki, 

unan foydalanish maksimal qulaylik va foyda keltirsin. Shunday kilib, 

ma‘lumotlardan foydalanish, ya‘ni ularii ma‘lum bir texnologiya asosida yig‘ish, 

saklash, qayta ishlash va uzatish muhim muammo hisoblanadi. Bu muammoni 

yechishga harakat qilish, ma‘lumotlarni ishlash jarayonidagi yangicha yondashish 

yangi texnologiyani keltirib chiqardi. Bu gexnologiyaning asosini ma‘lumotlar 

bazasi(MB) va banklari(MBn) tashkil etadi. Ma‘lumotlar bazasi va banklaridan 

foydalanish o‘zaro bog‘laigan ma‘lumotlar to‘plamlariga kirishni, ulardan 

foydalanish hamda ishlashni avtomatlashtiradi, ma‘lumotlarni yangilash, 

keraksizini yo‘qotishni avtomatlashtirishni ta‘minlaydi. Axborot ba‘zi operasiyalar, 

jumladan qabul qilish, uzatish, ishlash, saklash va foydalanish obyekti bo‘lib xizmat 

qiladigan istalgan voqyea, mazmun, jarayon va hokazolar haqidagi bildirishdir. 

Ma‘lumotlar deb, ma‘lum bir shaklda qayd qilingan, qayta ishlash, saklash va 

uzatish uchun yarokli xabarga aytiladi. Ma‘lumotlar bazasi deb, kompyuter 

xotirasida sakdanadigan bir-biriga bog‘liq bo‘lgan bir predmet sohadagi 

ma‘lumotlarning to‘plamidir. Ushbu ta‘rifdan quyidagi xulosalar kelib chikadi. 1. 

Kompyuter xotirasidagi ma‘lumotlar bazasi doimo ishchi holatda bo‘lishi shart. 2. 

Kompyuter hotirasi katta hajmda bo‘lishi shart. 3. MBdagi ma‘lumotlarni tezkor 

qidiruv usullari mavjud bo‘lishi kerak. 4. MB ko‘pgina amaliy masalalarda 

ishlatilishi mumkin. 5. MBdagi ma‘lumotlar doimo mantiqiy, bir-biriga bog‘liq 

bo‘lishi kerak. Ma‘lumotlar bazasini normal ishlatish uchun u quyidaga 

xususiyatlarga ega bo‘lishi kerak: 1. MBdagi ma‘lumotlarning bir nusxali bo‘lishi. 

Aks holda xotirada saqlanadigan ma‘lumotlar ikki nusxada bo‘ladigan bo‘lsa, bu 

qarama-qarshilikka olib keladi. 2. Ma‘lumotlarni birgalikda ishlata olish imkoni, 

ya‘ni MBga ko‘p foydalanuvchilar yoki ko‘pgina dasturlar tomonidan murojaat 

 

 

 

qilish imkoni bo‘lishi kerak. 3. MBni kengaytirish imkoni, ya‘ni MBga yangi 

ma‘lumotlarni kiritish va MB tarkibiga yangi obyektni kiritish imkoni bo‘lishi kerak. 

4. MB bilap ishlash qulayligi, ya‘ni MBning tarkibi dasturlovchi va foydalanuvchi 

uchuy oddiy, tushunarli shaklda bo‘lishi kerak, bu MB ustida bajarilayotgan 

amallar oddiy ko‘rinishga ega bo‘lishi kerak. 5. MB ga effektiv murojaat qilish vaqti 

qancha kam bo‘lsa, MB bilan ishlash unumdorligi shuncha yuqori bo‘ladi. 6. 

MBning o‘zaro mosligi, ya‘ni ma‘lumotlarning fizikaviy saqlanganligi va mantiqiy 

mosligi (ma‘lumotlar bir-biriga mantiqiy qarama-qarshi bo‘lishi mumkin emas) 

hamda ma‘lumotlarning faolligi. Predmet soha deb, boshqarishni tashkil kilish va 

uni avtomatlashtirish maqsadida o‘rganilishi lozim bo‘lgan obyektiv dunyoning bir 

qismiga aytiladi MBni boshqarish uchun ma‘lumotlar bazasini boshqarish tizimlari 

ishlatiladi (MBBT). MBBT deb, MBni yaratish, ishlatish va ko‘pchilik 

foydalanuvchilar tomonidan birgalikda foydalanishni ta‘minlovchi til xamda 

dasturlar ta‘minotlari to‘plamiga aytiladi. Ma‘lumotlar banki (MBn) deb, 

ma‘lumotlarni markazlashtirgan tartibda yig‘ish va kollektiv tarzda undan 

foydalanishni ta‘minlovchi dasturlar, til hamda tashkiliy vositalar tizimiga aytiladi. 

MBnping komponentalariga MB va MBBTlari kiradi. MBn istalgan ma‘lumotlar 

to‘plamiga tegishli bo‘lishi mumkin, jumladan, mustaqil fayllar, MB va axborot 

qidiruv tizimlari. MBlarini keng miqyosida ishlatilishi quyidagi omillar bilan 

aniklanadi: - operativligi bilan (ma‘lumotlarga tez va operativ kirish imkoniyati 

bilan); - qulayligi bilan (istalgan talabga javob ola olishligi, ma‘lumotlarni 

takomillashtirish va o‘zgartiruvchi effektiv usullarning mavjudligi); - 

himoyalanganligi va yaxlitligi bilan ma‘lumotlarga ruxsatsiz kirish mumkin emasligi 

hamda EHM texnik vositalarning nosozligidan himoyalanganligi. 

Ma’lumotlar bazasi modellari Istalgan MB yadrosini ma‘lumotlar modeli tashkil 

qilib, u ma‘lumotlar to‘plamidan, yaxlitlikni ta‘minlovchi cheklanishlardan va 

ma‘lumotlar bilan manipulyasiya qilish operasiyalaridan tashkil topadi. 

 

 

 

Ma‘lumotlar modeli ma‘lumotlar orasidagi bog‘lanishlar bilan beriladi. 

Bog‘lanishlar quyidagicha bo‘lishi mumkin: birga:bir bog‘lanish (1:1), birga: ko‘p 

bog‘lanish (1:M), ko‘pga: bir bog‘lanish (M:1), ko‘pga: ko‘p bog‘lanish (M:M). 

Iyerarxik model. Iyerarxik modelda ma‘lumotlar daraxtsimon ko‘rinishda 

saklanadi. Daraxt tugunlari faqat bir necha shoxcha (yo‘nalish)ga ega. Har bir shox 

o‘z navbatida yana boshqa shoxchaga ajralishi mumkin. 

3. Ma’lumotlarni tavsiflash tili – MTT (YaOD). Uni yordamida MB 

jadvallarini strukturalari quriladi. 

 

 

2 Ma’lumotlar bilan ishlaydigan til – MIT (YaMD). Bu til MB sini 

ma’lumotlar bilan to‘ldirish va uni tiklash amallarni (olib tashlash, 

takomillashtirish va b.) bajarishda ishlatiladi. 

3 So‘rovlar tili – YaZ. Bu til yordamida qidirish mеzonlari asosida kеrakli 

 

 

 

axborotlarni topish va ularni chiqarish uchun hizmat qiladi. 

Hozirgi kunda barcha aytilgan tillarni vazifasini SQL tili bajaradi. 

Tеxnik vositalar sifatida, asosan, shaxsiy kompyutеrlar va supеr 

kompyutеrlarni ishlatamiz. Uslubiy – mеtodik vositalar – bu ko‘rsatmalar, mеtodik 

va mе’yoriy matеriallarni majmuasi bo‘lib, ular yordamida MB va MBBT dan 

foydalanish yo‘llari ko‘rsatiladigan vositalaridir. MBBT dan ikki gurux shaxslari 

foydalanadi: 

 

1 Chеkli yoki oddiy foydalanuvchilar; 

2 MB administratori; 

MB administratorini xizmat doirasiga quyidagi ishlar kiraddi: 

a) Prеdmеt sohani tahlili va foydalanuvchilar va axborotni o‘rnini aniqlash; 

b) Ma’lumotlarni tuzilishini loyihalash va ularni takomillashtirish; 

c) Qo‘yilgan topshiriqlar va ma’lumotlarni bir butunligini ta’minlash; 

d) MB ni yuklash va yuritish; 

e) Ma’lumotlarni himoya qilish; 

f) MB ni tiklashni ta’minlab bеrish; 

g) MB ga murojaatlarni yiqish va statistik qayta ishlab bеrish; 

 

 

 

h) MB ga ko‘p foydalanuvchilar rеjimida ishlaganda, ma’lumotlarni o‘chib 

                                                 Xulosa 

Biz bu mustaqil ishda oracle ma’lumotlar bazasida boshqarish tizimi bilan tanishib 

chiqdik , Birinchi navbatda, ma'lumotlar bazasi vazifalari tashqi xotirada axborotni 

qayta ishlash ichiga oladi, va bu vazifani nafaqat bevosita bazasiga kiritilgan 

ma'lumotlarni saqlash uchun kerak bo'lgan, balki, masalan, tez olish kabi turli ofis 

vazifalarni bajarish uchun  EP asosiy tuzilmalari, matohidir turli vaziyatlarda hech 

qanday fayllar uchun kirish. Boshqalar ham darajasida, ish bilan ta'minlash esa 

ba'zi mexanizmlar, faol, turli xil fayl tizimlari ehtimoli ishlatiladigan tashqi xotira 

qurilmalari. Lekin bu holda u rivojlanishi yuqori darajada ma'lumotlar bazasi 

Foydalanilgan adabiyotlar 

1. S. I Raxmonqulova IBM PC shaxsiy komputeridaa ishlash 

2. ziyonet 

3. google  

Asadullayev R, Kuvasovoy  informatika 2000