Koinotning qurilish ashyolari

bessemer pechi
(yoki, 
bessemer konverteri
) deyiladi. Bessemer pechlarining eng asosiy 
xususiyati – ularda temir rudasi tarkibidagi fosfor, oltingugurt va boshqa keraksiz aralashmalar 
maksimal chiqarib tashlanadi va keyin kerakli miqdorda uglerod va ba’zi boshqa elementlar 
bilan boyitiladi.

---

99 
Barcha temir navlari orasida ishlov berish va toblash orqali kerakli darajadagi pishiqlik 
va puxtalikka yetkazish qulayligi borasida po‘lat birinchi o‘rinda turadi. Bunda temir avvaliga 
qizarib, chog‘ holatiga kelgunicha qizdiriladi va so‘ngra uni birdaniga sovuq (muzdek) suvga 
solinadi. Mazkur jarayon metallurglar tilida «metallni bo‘shatish» deyiladi. Po‘latning 
pishiqlik va qattiqlik borasidagi muayyan xususiyatlari, uni tayyorlash jarayonida temirning 
qanday toblangani va tarkibida uglerod qancha miqdorda qo‘shilgani bilan bog‘liq bo‘ladi. 
Agar po‘lat tarkibida uglerod miqdori 0,2% dan kam bo‘lsa, u 
kam uglerodli po‘lat
deyiladi. 
Bunday po‘lat xossalariga ko‘ra cho‘yanga o‘xshab ketadi va juda arzonligi tufayli, hozirda 
deyarli cho‘yanning o‘rnini egallab bo‘lgan. tarkibida 0,2% dan 0,6% gacha uglerod tutadigan 
po‘latni 
konstruksion po‘lat
deyiladi. Qurilish uchun ishlatiladigan metall balkalar, ko‘priklar 
va boshqa inshootlarning metall asoslari va metallokonstruksiyalar aynan shunday po‘latdan 
quyiladi. Po‘lat navlari ichida eng pishiq va qattig‘i 
instrumental po‘lat
deyiladi. Instrumental 
po‘latda 1-1,5% uglerod mavjud bo‘ladi. Mashina va mexanizmlarning harakatlanuvchi metall 
detallari, turli muhandislik ish qurollari va tig‘li kesish asboblari shunday navli po‘latdan 
tayyorlanadi.
Po‘latning xossalari shuningdek, temir va ugleroddan tashqari, unga boshqa 
qo‘shimchalarning qo‘shilganligi va ularning nisbati bilan ham belgilanadi. Hozirda jahon 
bozorida po‘latning yuzdan ortiq navlari mavjud. Butun dunyo bo‘ylab har yili millionlab tonna 
po‘lat ishlab chiqariladi. Avtomobilsozlik sanoati jahon po‘lat ishlab chiqarishining deyarli 
20% qismini iste’mol qiladi. Ishlab chiqarilgan po‘latning qolgan qismi esa, asosan, 
mashinasozlik, temir yo‘l qurilishlari va qurilish sohalariga yo‘naltiriladi. Hozirda insoniyat 
po‘latdan shu darajada keng foydalanmoqdaki, tarixchilar hozirgi davrni qo‘rqmay 
po‘lat davri
deyish mumkin deb ta’kidlashmoqda.
Zamonaviy dunyoda po‘lat odamzot hayotini shu darajada o‘zgartirib yuborganki, 
endilikda sivilizatsiyamizni usiz tasavvur etib bo‘lmaydi. Xususan, barcha yirik shaharlardagi 
osmono‘par bino va inshootlar aynan po‘lat tufayli shu maqomda qad rostlashgan. Avvallari 
binolar asosan yog‘och va g‘ishtdan qurilgan zamonlarda, bino balandligi bir necha qavatdan 
ortishi mumkin emas edi. Chunki, bunda bino og‘irligi uning asosiga quyilgan poydevorni 
(fundament) pachoqlab tashlardi. Hozirda yuzlab qavat balandlikka ega bino va inshootlar 
istisnosiz ravishda faqat po‘lat karkas asosiga quriladi. Po‘lat asosida qurilgan binolarda tashqi 
qoplamani oynavand qilishi orqali yanada jozibador va shu bilan birga yengil qilish urfga 
kirmoqda.
Po‘lat shunchaki mustahkam bo‘lib qolmay, balki, ajoyib elastik xossaga ham ega. 
Agar po‘latga tashqi omillar ta’sir qilishi natijasida u egiladigan bo‘lsa, o‘sha ta’sir kuchi yo‘q 
bo‘lishi bilan, po‘lat yana o‘z holiga qaytadi. Shu sababli ham, me’morlar yuzlab qavatli 
osmono‘par binolarni shamol va zilziladan qo‘rqmay bunyod etishadi. Insoniyat aynan po‘lat 
tufayligina osma ko‘priklar va boshqa murakkab me’moriy-muhandislik yechimlarini barpo 
eta olmoqda. Xulosa qilib aytganda, qayerdaki pishiqlik va mustahkamlik zarur bo‘lsa, o‘sha 
joy uchun po‘latdan o‘tadigan metall boshqa yo‘q. Boz ustiga, u eng arzon metall hamdir. 
Biroq, ushbu eng pishiq va eng arzon metallning ham o‘ziga yarasha ayrim 
kamchiliklari mavjud. Bunday kamchiliklardan eng jiddiysi – uning kislorod bilan osongina 

---

100 
birikib qolishidir. Kislorod bilan birikish reaksiyasi ba’zi navlarda juda tez, ba’zilarda esa 
birmuncha sekin kechishi mumkin. Oddiy xalq tilida bu jarayonni