|
alyuminiy oksidining gidratlari
dan iborat mayda zarrachalarni hosil qiladi. Bunday zarrachalar
bilan ishlov berilsa, mato tolalari bir-biriga yanada jips yopishadi va matoning pishiqligi ortadi.
Boz ustiga, bunday gidrat bilan ishlov berilgan mato sirtiga bo‘yoqlar ham yaxshi o‘rnashadi
va to‘qimachilikda shu orqali mahsulot rang-barangligi ortishiga erishiladi. Bo‘yoq
moddalarning yaxshi o‘rnashishiga zamin bo‘luvchi bunday moddalarni kimyogarlar
mordantlar deb nomlaydilar. Mordantlar vositasida matolarni bo‘yash ancha osonlashadi.
91
Siz yuqoridagi hikoyalardan kelib chiqib, alyuminiyning birikmalari atrofda tiqilib
yotibdi ekan degan fikrga borgan bo‘lishingiz mumkin. Haqsiz. Alyuminiy birikmalari tabiatda
haqiqatan ham juda ko‘p va u har tarafda sochilib yotibdi. Lekin, bu degani alyuminiyning o‘zi
har yerdan topsa bo‘ladigan arzon metall degani emas. Alyuminiy tuproq va gil tarkibida
salmoqli miqdorda ekanini bilgan holda, ko‘pchilik uni juda oson va deyarli tekinga olinadigan
modda deb o‘ylaydi. Aslidachi?
Aslida hammasi tamomila boshqacha. U oyoq ostimizda, har yerda to‘lib yotgani bilan,
lekin alyuminiyni alohida holda ajratib olish oson ish emas. Tuproq va umuman, silikatlar
tarkibida mavjud bo‘lgan alyuminiy atomlari boshqa elementlar atomlari bilan shu darajada
mustahkam birikib olganki, ularning bog‘larini uzish, ya'ni, alyuminiyni alohida ajratib
olishning deyarli iloji yo‘q.
Metall alyuminiyni birinchi bo‘lib, 1825-yilda Daniyalik kimyogar Xans Xristian
Ersted (1777-1851) ajratib olishga muvaffaq bo‘lgan. Biroq, uning alyuminiy ajratib olish usuli
juda qimmat bo‘lib, iqtisodiy jihatdan o‘zini mutlaqo oqlamas edi. Shunga qaramay, Ersted
yo‘lga qo‘ygan usul, alyuminiyni metall holida ajratib olish uchun yana 25 yil davomida
yagona usul bo‘lib qoldi va shu sababli, to 1850-yilgacha alyuminiydan tijorat va sanoat
maqsadlarida foydalanishning iloji bo‘lmagan. Lekin, 1850-yillarda alyuminiyni sanoat
miqyosida ishlab chiqarish yo‘lga qo‘yilganida ham, uning tannarxi juda qimmat bo‘lib
qolavergan. O‘sha paytlarda ushbu metall xuddi oltin va kumush kabi qimmatbaho metallar
turkumiga kirgan. Chunonchi, 1850-yilda 1 kg alyuminiy narxi 180 AQSH dollarini tashkil
qilgan. Bu narx o‘sha paytdagi kumush narxidan deyarli ikki barobar qimmat bo‘lib, oltinning
narxi bilan teng yurgan.
Narxining o‘ta qimmatligi sababli, alyuminiydan tayyorlangan buyumlar XIX asr
o‘rtalarida ziynat va hashamat buyumlari sifatida qadrlangan. Alyuminiydan yasalgan
narsalarga faqat qirol va uning oilasi, shuningdek eng badavlat mulkdorlar va zodagonlar, ega
bo‘lishgan xolos. 1850-1860 yillarda Farangistonda hukmronlik qilgan imperator Napoleon III
uchun maxsus alyuminiy sanchqi (vilka) tayyorlangan. Uning go‘dak o‘g‘li uchun esa
alyuminiydan shildiroq o‘yinchoq tayyorlab berishgan. Ya'ni, o‘sha paytlarda alyuminiy faqat
imperatorga tegishi hashamat belgisi bo‘lgan. 1855-yilda Parijda o‘tkazilgan butunjahon
ko‘rgazmasida alyuminiy quymasi Fransiya fan-texnikasining eng yuksak yutuqlaridan biri
sifatida katta shov-shuv bilan namoyish qilingan. Uni olimlar «loydan olingan kumush» deb
atashgan.
Biroq, kimyogarlar tuproqdan alyuminiy ajratib olishning nisbatan oson va arzon
yo‘llarini muntazam qidirib, tobora yangi-yangi usullarni ishlab chiqa boshladilar.
Mutaxassislarning sayi-harakatlari bilan, 1880-yillar boshiga kelib alyuminiyning bozor narxi
10 AQSH dollari qiymatigacha tushib ketdi. Chunki, alyuminiy olishning juda arzon
texnologiyalari ixtiro qilingan edi. Alyuminiy olish texnologiyasidagi eng muhim voqea esa
1886-yilda sodir bo‘ldi. O‘shanda, atiga 22 yoshda bo‘lgan amerikalik kimyogar Charlz Martin
Xoll (1863-1914) tomonidan, alyuminiy oksididan metall alyuminiy ajratib olishga asoslangan
juda arzon texnologik usul o‘ylab topilgan edi. Shuni ham ta’kidlab o‘tish joizki, Xoll bilan bir
yilda tug‘ilib, u bilan aynan bir yilda vafot etgan farang kimyogari Pol Eru ham, aynan o‘sha
92
1886-yilda metall alyuminiy olishning xuddi shunday usulini kashf qilgan edi. Aytilishicha,
Xoll va Eru bir biridan mutlaqo bexabar, har ikkisi ham mustaqil tarzda ushbu usulni kashf
qilishgan emish.
Alyuminiyning toza oksidi oq kristall modda ko‘rinishida bo‘lib, u ikki atom alyuminiy
va uch atom kisloroddan iborat bo‘ladi (Al
2
O
3
). Tabiiy alyuminiy oksidini shuningdek
Do'stlaringiz bilan baham: |
