Klasterlarni shakllantirish: tajribalar, natijalar va innovatsion yondashuvlar

externalities
) яратади ва янги бозорларни 
кашф этиш ва маълумотларни тарқалишига ижобий таъсир кўрсатади. 
Bosworth and Broun (1996) фикрича кластерлар бу бир географик манзилда 
жойлашган ишлаб чиқарувчиларни биргаликда ўз манфаатларини оширишидир. Porter 
(1998) эса бу таърифни кенгайтирган ҳолда “маълум бир соҳада бир бири билан боғланган 
иштирокчиларни географик концентрацияси” деб атайди.
Умуман олганда, кластерлар ривожи доимо рақобатбардошлик ва инновация 
тушунчалари билан чамбарчас боғлиқдир. Кластерлар аввало инновациялар асосий 
қадрият ҳисобланган секторларда ривожланади. 
АКТ, электроника, автомобил саноати, 
биотехнология, нефт-газ
саноатларида кластерлар ривожи узоқ тарихга эга. 
Жаҳон тажрибасига эътибор қаратадиган бўлсак, барча ҳудудларда кластерларнинг 
маълум бир турлари ривожлантирилган. Улар ушбу ҳудудларнинг иқлими ва асосий 
ташқи савдо ҳамкорларининг талабидан келиб чиққан ҳолда ривожланиб келган. 
Кластерларни самарали ташкил қилишда ҳар бир мамлакатнинг ўз тажрибаси ва алоҳида 
сиёсати мавжуд. Масалан Лотин Америка мамлакатларига эътибор қиладиган бўлсак, 
уларда асосан вино, балиқ, мевалар, гуллар ва кофе ишлаб чиқаришга мослашган йирик 
кластерлар муваффақиятли ривожланган. Осиё мамлакатларини қарайдиган бўлсак, 
уларда турли илдизлар, балиқ, узум ва уй ҳайвонларини ишлаб чиқариш алоҳида 
эътиборга молик. Африка мамлакатларида асосан балиқ, гул, вино ва кофега 
ихтисослашган кластерлар кенг ривожланган.
Барча ҳудудлар тажрибасини умумлаштирадиган бўлсак, кластерлар асосан жаҳон 
савдосида доминант позицияга эга бўлган маҳсулотларни ишлаб чиқаришда алоҳида 
сезиларли натижаларга эга бўлади. Экспортга асосланган кластерлар ички бозорга 
ихтисослашган кластерларга нисбатан кўпроқ натижаларга эришади. Экспортга 
асосланган кластерларда бир бири билан муносабатларга киришишдан келадиган 
манфаатлар юқори бўлади. Бунга асосан талаб эгри чизиғининг эластиклигининг 
юқорилиги, кластер ичидаги рақобатнинг чекланганлиги, иштирокчилар ўртасидаги 
муносабатлар рискларини камайтириши ва сифат ҳамда хавфсизлик стандартларини 
таъминлаш харажатларига таъсири юқорилиги сабаб бўлади.
Кластерлар ривожида ушбу секторларга киритилган хорижий инвестициялар муҳим 
роль ўйнаган. Хорижий инвестициялар орқали бу секторлар янги технологияларга эга 
бўлиб ўзларининг рақобатбардошлигини оширишга эришилган. 1998-2000 йилларда 
Лотин Америка мамлакатларининг вино кластерларига 600 миллион доллардан ортиқ 
хорижий инвестициялар киритилган. Бунинг натижасида Уругвайда вино экспорти 700 
фоизга ва Аргентинада 200 фоизга ошган. 
Ҳар бир мамлакатда кластерлар ривожининг ўзаги сифатида кластерлар аъзоларини 
жамоавий 
ҳаракати 
қаралади. 
Мувофиқлаштирилган 
жамоавий 
ҳаракатларсиз 
кластерларни ривожлантиришни фараз қилиб ҳам бўлмайди. Кластер муносабатларининг 
1
Spatial analysis, industry and the industrial environment.Progress in research and applications.Vol. 1. Industrialsystems / Edited 
by F. E. I. Hamilton and Linge G. J. R.Chichester, N. Y, Brisbane, Toronto: Wiley, 1979. 
2
Porter, M. 1998. Clusters and the New Economics of Competition. Harvard Business Review.Available at: 
http://hbr.org/product/clusters-and-the-new-economics-ofcompetition/an/98609-PDF-ENG 

---

138 
асл маъноси ҳам ўзаро ҳаракат орқали манфаатни оширишдир. Рақобатбардошликни 
ошириш учун кластерлар ичида ўзаро қуйидаги жамоавий ҳаракатлар амалга оширилиши 
лозим: 
-
логистика, хом ашё ва керакли ишлаб чиқариш омилларини етказиш, молиявий 
масалаларини мувофиқлаштириш; 
-
инфратузилма, илмий ишланмалар каби жамоавий хизмат ва товарларни яратиш 
масалаларини ҳал этиш; 
-
кластернинг ишлаб чиқариш, логистика ва режалаштириш ҳамда мониторинг 
масалаларини ҳал этиш;
-
мамлакат-маҳсулот брендларини ривожлантириш, бизнес стратегияларни ишлаб 
чиқиш ва имплементация қилиш, бозор бўйича тадқиқотлар ўтказиш ва маркетинг 
стратегияларини амалга ошириш; 
-
жамоа сифатида технологик жараёнларни танлаш ва сифат, хавфсизлик, экологик 
ҳамда ижтимоий стандартларни таъминлаш. 
Мева-сабзавотчиликка ихтисослашган кластерларда соҳани замонавий-инновацион 
техникалар билан таъминлашга муҳим эътибор қаратилиши лозим. Бу эса ўз навбатида 
соҳанинг механизация даражасини ошириш, агротехник тадбирларни ўз вақтида бажариш 
ҳисобига харажатлар камайиб ҳосилдорликни сезиларли ошириш имкониятини беради. 
Бундан ташқари кластерлар фаолиятининг ҳуқуқий кафолатларини янада кучайтириш 
бўйича тизимли ишлар амалга оширилишини талаб этмоқда. 
Хулоса қилиб айтганда, мамлакатимизда амалга оширилаётган ислоҳотларнинг 
ҳозирги босқичида ушбу чора-тадбирларни амалга ошириш мева-сабзавотчиликни узоқ 
муддат барқарор ривожланишини таъминлаб, тармоқ самарадорлигини ошириш орқали 
Республикада озиқ-овқат маҳсулотларига бўлган талабни узлуксиз қондириш, унинг 
хавфсизлигини таъминлаш, экспорт географиясини кенгайтириш ҳамда аҳолининг 
турмуш шароитини янада ошириш имконини беради. 
Фойдаланилган адабиётлар: 
1.
Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Ўзбекистон Республикасида мева-
сабзавотчиликни жадал ривожлантиришга доир қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида”ги 29 
март 2018 йил, ПФ-5388-сон фармони. 
2.
“Мева-сабзавотчилик ва узумчилик тармоғини янада ривожлантириш, соҳада 
қўшилган қиймат занжирини яратишга доир қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида”ги 2019 
йил 11 декабрь, ПҚ-4549-сон қарори
3.
“Узумчиликни ривожлантиришда кластер тизимини жорий этиш, соҳага илғор 
технологияларни жалб қил\ишни давлат томонидан қўллаб-қувватлашнинг қўшимча чора-
тадбирлари тўғрисида”ги 2021 йил 28 июнь, ПҚ-5200-сон қарори. 
4.
“Боғдорчилик ва иссиқхона хўжаликларини ҳамда мева-сабзавот кластерларини 
қўшимча молиявий қўллаб-қувватлаш чора-тадбирлари тўғрисида”ги 2020 йил 19 
февраль, ВМҚ-102-сон қарори. 
5.
 
https://countrymeters.info/ru/World 
6.
https://parliament.gov.uz/uz/events/committee/31987/\