Klassik universitet darsligi o'zbekiston Milliy universitetining 100 yilligiga bag’ishlanadi

«
Tabiiy  rang
»  kombinatsiyasi
.  Bu  kombinatsiyada  ko‘rinuvchi 
diapazondagi  kanallardan  foydalaniladi,  shu  sababli  er  yuzasida 
joylashgan  ob’ektlar  odam  ko‘zi  bilan  ko‘rgandek  ko‘rinishga 
ega  hisoblanadi.  Bunda  sog‘lom  holatdagi  o‘simliklar  qoplami 
yashil  rangda,  xosil  yig‘ishtirib  olingan  dalalalar  –  och  tusda, 
nosog‘lom o‘simliklar qoplami – qo‘ng‘ir va sariq rangda, yo‘llar 
– kulrang tusda, qirg‘oq chiziqlari – oqish tusda ifodalanadi. Bu 
kanallar 
kombinatsiyasi 
suv 
ob’ektlari, 
sedimentatsiya 
jarayonlarining  holatini  tahlil  qilish,  chuqurlikni  baholash 
imkonini  beradi.  Shuningdek,  antropogen  ob’ektlarni  o‘rganish 
uchun  foydalaniladi.  Kesib  tashlangan  va  siyrak  holatdagi 
o‘simliklar 4–5–1 yoki 4–3–1 kombinatsiyalarga nisbatan yomon 
holatda ko‘rinadi. Bulutlar va qor bir xilda, ya’ni oqish tusda va 
o‘zaro  qiyin  farqlanuvchi  ko‘rinishda  tasvirlanadi.  Bundan 
tashqari,  bitta  tipdagi  o‘simliklarni  boshqasidan  farqlash  qiyin 
hisoblanadi. Bu kombinatsiyalar 7–5–3 kombinatsiyaga nisbatan 
solishtirilganda,  sayoz  suvlarni  tuproqlar  qoplamidan  farqlash 
imkonini bermaydi.  
 
 
7,4,2 
Bu kombinatsiya tasvirlarning tabiiy holatga yaqin ifodalanishini 
anglatadi,  biroq  shu  bilan  bir  vaqtda  atmosfera  va  tutunlarning 
holatini  tahlil  qilish  imkonini  beradi.  Sog‘lom  o‘simliklar 
qoplami  yorqin  yashil  rangda,  o‘tsimon  o‘simliklar  jamoalari  – 
yashil  rangda  ko‘rinadi,  yorqin  pushti  tusdagi  uchastkalar  ochiq 
tuproqlarni  ifodalaydi,  qo‘ng‘ir  va  pushti  ton  siyrak  o‘simliklar 
qoplamini  aks  ettiradi.  Qurib  qolgan  o‘simliklar  qoplami  pushti 
rangda,  suv  –  havorangda  ifodalanadi.  Qum,  tuproqlar  va 
minerallar  juda  ko‘p  sondagi  ranglar  va  tuslar  (dog‘lar)  bilan 
keltirilishi  mumkin.  Bu  kombinatsiya  cho‘llar  va  cho‘llanishga 
uchragan  hududlarni  tahlil  qilishda  ajoyib  natijalarni  beradi. 
Bundan  tashqari,  qishloq  xo‘jaligida  foydalaniluvchi  er 
maydonlari  va  suv–botqoqlik  maydonlarini  o‘rganish  uchun 
foydalaniladi. Yong‘in yuz bergan maydonlar yorqin qizil rangda 
ifodalanadi.  Bu  kombinatsiya  yong‘inlar  dinamikasi  va 
hududlarning  yong‘indan  keyingi  holatini  o‘rganish  uchun 
foydalaniladi.  Shahar  qurilishlari  pushti–binafsha  rangda, 
o‘simliklar  jamoalari  –  yashil  va  och  yashil  rangda  ifodalanadi. 
Shahar  hududlari  ichidagi  och  yashil  tusli  nuqtalar  hiyobonlar, 
bog‘lar  yoki  golf  maydonlari  (Rossiya  uchun  ahamiyatga  ega) 
bo‘lishi  mumkin.  Och  sariq  (jigarrang)–yashil  rang  o‘rmon 
massivlari uchun xos bo‘lib, nisbatan to‘q rang ninabargli aralash 
o‘rmonlar ko‘rsatkichi hisoblanadi.  
 
 

---

 
177 
4,5,1 
Sog‘lom holatdagi o‘simliklar qoplami qizil, jigarrang, pushti va 
yashil  tusda  ifodalanadi.  Tuproqlar  yashil  yoki  jigarrang, 
urbanizatsiyalashgan (shaharlar) hududlar  – oqish tusda, kulrang 
va yashil–havrang, och havorangda aks ettirilishi mumkin, yorqin 
havorang bilan yaqinda kesilgan hududlar, qizg‘ish rang bilan esa 
–  qayta  tiklangan  o‘simliklar  qoplami  yoki  siyrak  o‘simliklar 
ifodalanishi mumkin. Toza, havorang tusdagi suv juda to‘q ko‘k 
rangda  (deyarli  qoramtir)  ko‘rsatilishi  mumkin,  agar  sayoz  suv 
yoki  tarkibida  ko‘p  miqdorda  aralashmalar  mavjud  bo‘lgan 
suvlarni aks ettirish talab qilinsa, u holda nisbatan och tusli ko‘k 
rangdan  foydalaniladi.  O‘rtacha  infraqizil  kanal  qo‘shilishi 
o‘simliklarning yoshini yaxshi darajada farqlash imkonini beradi. 
Sog‘lom  holatdagi  o‘simliklar  4  va  5–kanallarda  juda  kuchli 
darajada  aks  ettirilishi  mumkin.  Bu  kombinatsiya  bilan  parallel 
holatda 3–2–1 kombinatsiyadan foydalanish suv bosgan hududlar 
va  o‘simliklar  qoplamini  farqlash  imkonini  beradi.  Bu 
kombinatsiyaning  yo‘llar  va  shosselarni  aniqlashda  foydalanish 
uchun yaroqlilik darajasi kam hisoblanadi.  
 
 
4,5,3 
Bu  yaqin,  o‘rta  IQ  (infraqizil)–  va  ko‘rinuvchi  qizil  nur 
kanallaridan  tashkil  topgan  kombinatsiya  suv  va  quruqlik 
o‘rtasidagi  chegarani  aniq  farqlash  va  faqat  ko‘rinuvchi 
diapazondagi  kanallardan  foydalanilganda  yomon  ko‘rinuvchi, 
yashirin  tarkibiy  qismlarni  qayd  qilish  imkonini  beradi.  Bunda 
katta  aniqlikda  quruqlik  ichida  joylashgan  suv  ob’ektlarini 
aniqlash  mumkin.  Bu  kombinatsiya  jigarrang,  yashil  va  pushti 
tonda  berilgan,  turli  xil  tusda  o‘simliklarni  ifodalaydi.  Bu 
kombinatsiya  namlik  darajasini  tahlil  qilish  imkonini  beradi  va 
tuproqlar  va  o‘simliklar  qoplamini  o‘rganishda  foydali 
hisoblanadi.  Umumiy  holatda,  tuproqlarning  namlik  darajasi 
qanchalik  yuqori  bo‘lsa,    shunchalik  darajada  to‘q  tusda 
ko‘rinadi, bu holat IQ diapazonning suvda yutilishi bilan bog‘liq 
hisoblanadi.  
 
 
7,5,3 
Bu  kombinatsiya  tabiiy  rangga  yaqin  bo‘lib,  biroq  shu  bilan 
birgalikda  atmosfera  va  tutunlar  holatini  tahlil  qilish  imkonini 
beradi.  O‘simliklar  to‘q  tusli  va  och  tusli  yashil  rangda, 
urbanizatsiyalashgan  hududlar  oqish  tusda,  yashil–havorang  va 
malina  rangida,  tuproqlar,  qum  va  minerallar  juda  ham  turli  xil 
ranglarda ifodalanishi mumkin. O‘rta IQ– diapazonning suv, muz 
va qor qoplamida deyarli to‘liq yutilishi qirg‘oq chiziqlarini juda 
aniq  belgilash  va  tasvirda  suv  ob’ektlarini  aniqlash  imkonini 
beradi.  Qaynoq  nuqtalar  (masalan,  issiq  buloqlar,  vulqonlar  va 
yong‘inlar  kabi)  qizg‘ish  yoki  sariq  rangda  ifodalanadi.  Bu 
kombinatsiyadan  ehtimollikdagi  foydalanish  holatlaridan  biri  – 
bu, yong‘inlarni monitoring qilishdan tashkil topadi. Suv bosgan 
hududlar  3–2–1  kombinatsiyadan  farq  qilib,  juda  to‘q  tusli  ko‘k 
rangda  va  deyarli  qoramtir  tusda  ifodalanadi,  bunda  ushbu 
hududlar kulrang va yomon farqlanuvchi tavsifda ko‘rinadi.  
 
 

---

 
178 
5,4,3 
4–5–1 kombinatsiya kabi, bu kombinatsiya qayta shifrlashda juda 
ko‘p  axborotlarni  va  rang  kontrastlarini  beradi.  Sog‘lom 
holatdagi  o‘simliklar  yorqin  yashil  rangda,  tuproqlar  esa  – 
pushti–binafsha  rangda  aks  ettiriladi.  Geologik  jarayonlarni 
o‘rganish imkonini beruvchi, 7–kanalni o‘z ichiga oluvchi, 7–4–2 
kombinatsiyadan  farq  qilib,  bu  kombinatsiya  qishloq  xo‘jaligi 
ekin  maydonlarini  o‘rganish  imkonini  beradi.  Bu  kombinatsiya 
o‘simliklar qoplamini o‘rganish uchun juda qulay bo‘lib, o‘rmon 
jamoalarining holatini tahlil qilish uchun keng foydalaniladi.  
 
 
5,4,1 
7–4–2  kombinatsiyaga  o‘xshash  bu  kombinatsiyada  sog‘lom 
holatdagi o‘simliklar qoplami yorqin yashil rangda aks ettiriladi, 
ushbu  holat  mustasno  qilinganda,  bu  kombinatsiya  qishloq 
xo‘jaligi  ekin  maydonlarini  tahlil  qilish  uchun  juda  yaxshi 
hisoblanadi. 
 
 
7,5,4 
 
Bu  kombinatsiya  birorta  ko‘rinuvchi  diapazonni  o‘z  ichiga 
olmaydi va atmosferaning holatini optimal darajada tahlil qilishni 
ta’minlaydi.  Qirg‘oq  chiziqlari  aniq  farqlanadi.  Tekstura  va 
tuproqning  namlik  darajasini  tahlil  qilish  uchun  foydalanilishi 
mumkin. O‘simliklar qoplami havorangda ko‘rinadi.  
 
 
 
5,3,1 
 
Bu  kombinatsiya  topografik  teksturalarni  ko‘rsatib  beradi,  shu 
bilan bir vaqtda 7–3–1 kombinatsiya kabi, tog‘ jinslarini farqlash 
imkonini beradi.  
 
 
 
 
 
Yuqorida  ta’kidlanganlardan  kelib  chiqib,  aytish  mumkinki, 
masofadan olingan tasvirlar materiallari er maydonlarining cho‘llanishini 
aniqlash  va  baholashda  tuproq  qoplamining  xaritalarini  tuzib  chiqishda 
alohida  darajada  ahamiyatga  ega  hisoblanadi:  ya’ni,  turli  xil  relef 
shakllari,  o‘lchamlari,  yonbag‘irlar  nishabliklarining  ekspozitsiyalari, 
geologik  tuzilish,  tuproq  xosil  qiluvchi  jinslarning  tiplari,  o‘simliklar 
qoplami va boshqa holatlar haqida majmuaviy ma’lumotlarni beradi.  
 

---

 
179 
 
 
11.4.1.2–rasm. LANDSAT su’niy yo‘ldoshi orqali 2009–yil aprel 
oyida Jizzax va Sirdaryo viloyatlari hududi bo‘yicha olingan tasvirlar 
(V.X.Sherimbetov tomonidan keltirilgan materiallar).