Klassik universitet darsligi o'zbekiston Milliy universitetining 100 yilligiga bag’ishlanadi

Nazorat savollari: 
1. Aniq dehqonchilik apparat vositasi qanday ishlaydi? 
2. Parallel boshqaruv tizimi nima? 
3.  Namuna  oluvchi  va  agrokimyoviy  laboratoriyalar  haqida  nimalarni 
bilasiz? 
4. Hosil datchiklari nima uchun ishlatiladi? 
5. Differentsiyalangan o'g'it qo'llash tizimiga bo’lgan ehtiyoj nima uchun 
kerak? 
 
Бортга ўрнатилган компьютер:
AGROCOM CEBIS MOBILE
Интеллектуал назоратчи
терминал:
AMAZON AMATRON
Дозаторларнинг гидравлик
клапани

---

 
164 
11. 
TANAZZULGA 
UCHRAGAN 
TUPROQLARNI 
O‘RGANISHDA 
GAT 
TEXNOLOGIYALARDAN 
FOYDALANISHNING BATAFSIL SHARHI  
 
11.1. Tuproq kartografiyasi konsepsiyasi 
 
Er  resurslaridan  oqilona  foydalanish  masalasining  hal  qilinishi 
sifatli  tuproqshunoslik  xaritalarini  tuzib  chiqishga  ob’ektiv  yondoshishni 
talab  qiladi  va  bunda  xarialarni  tuzib  chiqish  jarayoni  ko‘p  vaqtni  va 
vositalarni  talab  etadi.  Ushbu  ishlarni  tezlashtirish  va  ularni  nisbatan 
samarali  darajada  bajarishni  zamonaviy  texnik  vositalar  yordamida  - 
ya’ni,  aero-fototavsir  va  GAT-texnologiyalar  materiallaridan  foydalanish 
asosida amalga oshirish mumkin. 
Ko‘pgina  ilmiy  yo‘nalishlarning  zamonaviy  rivojlanish  bosqichi 
tizimlashtirish,  tasniflash,  nazariy  jihatdan  umumlashtirish,  to‘plangan 
keng  ko‘lamdagi  bilimlarni  sintezlash  kabi  jarayonlar  bilan  tavsiflanadi, 
o‘z  navbatida  hozirgi  vaqtda  ushbu  masalalarni  hal  qilishda  an’anaviy 
uslublar  va  yondoshuvlardan  foydalanish  samara  bermaydi.  Jumladan, 
turli  xil  ilmiy  yondoshuvlarni  uyg‘unlikda  umumiy  konsepsiya  asosida 
birlashtirish imkonini beruvchi yagona uslubiy asoslarni yaratish ehtiyoji 
yuzaga  kelishi  qayd  qilinadi.  GATning  mazmun-mohiyati  -  bu 
axborotlarning  kartografik  ob’ektlar  bilan  semantik  shaklda  (matn 
shaklida,  jadval  va  Shuningdek  grafiklar  shaklida)  bog‘lanishini  amalga 
oshirishga  qodirlik  bilan  bog‘liq  bo‘lib,  bu  jarayonni  amalga  oshirish 
ushbu  axborotlar  o‘rtasida  makonga  oid  aloqadorlikni  qaror  toptirishga 
asoslanadi.  Har  qanday  hoxlagan  hududda  er  maydonlaridan  foydalanish 
tizimi  rivojlanishi  davomida  er  maydonlarining  potensial  resurslariga 
muvofiq  kelishi  talab  qilinadi,  ya’ni  ushbu  tushuncha  orqali  tabiiy 
landshaftlarning  qo‘shimcha  sarf-harajatlarsiz  holatda  barqarorligini 
ta’minlash  va  shuningdek,  salbiy  ekologik  vaziyatlarning  yuzaga  kelishi 
ehtimolligi darajasini nol qiymatgacha tushirishga intilish nazarda tutiladi. 
Hududlarning  resurs  potensiali  qiymatini  tahlil  qilish  asosi  sifatida 
o‘rganilayotgan hududga tegishli bo‘lgan geografik axborotlar tizimi o‘rin 
tutadi,  bu  axborotlarning  tarkibida  er  maydonlarining  haqiqiy  mavjud 
holati  haqidagi  ma’lumotlar,  erdan  foydalanishning  asosiy  turlari  nuqtai 
nazaridan  ushbu  hududa  joylashgan  er  maydonlarining  yaroqlilik 
darajasini  tahlil  qilish,  Shuningdek  bu  er  maydonlariga  qishloq  xo‘jaligi 
ekinlari  va  alohida  ekin  turlarini  joylashtirishni  optimallashtirish 
texnologiyalari  haqidagi  ma’lumotlar  mavjud  hisoblanadi.  Bunda  asosiy 
diqqat-e’tibor  erdan  foydalanish  bo‘yicha  maqsadga  muvofiq  modellarni 

---

 
165 
tuzib  chiqishga  qaratiladi.  Bu  holat  modellashtirish  tizimiga  sezilarli 
darajada 
moslashuvchanlik 
xususiyatini 
baxsh 
etadi 
va 
foydalanuvchilarga  tahlil  qilish  uchun,  tezkor  tarzda  o‘zgaruvchan 
tavsifga  ega  bo‘lgan  iqtisodiy-ijtimoiy  sharoitlarda  iqtisodiy  jihatdan 
potensial  darajada  samarali  hisoblangan  aynan,  kerakli    bo‘lgan  erdan 
foydalanish turlari va ekinlar to‘plamini tanlab olish imkonini beradi.  
Ushbu  maqsadlarda  o‘rganilayotgan  hudud  bo‘yicha  erdan 
foydalanish  hududlarining  turli  xil  mavzularga  tegishli  (tuproq  xaritasi, 
topografik,  agro-landshaftlar,  relef,  defliratsion  er  maydonlari,  potensial 
xosildorlik,  almashlab  ekish  tartibi  va  hakozo  mavzulardagi  xaritalar) 
xaritalari seriyasi  ishlab  chiqiladi.    Tarkibi  bir nechta  qavatlardan tashkil 
topgan  elektron  xaritalarni  tuzib  chiqish  jarayoni  o‘z  tarkibiga  erdan 
foydalanishning  barcha  asosiy  toifalarini  (haydalma  dehqonchilik  uchun 
mo‘ljallangan  er  maydonlari,  yaylovlar  va  em-hashak  o‘rib  olinuvchi 
hududlar,  o‘rmonzorlar,  botqoqliklar  va  suv  hududlari,  yaroqsiz  er 
maydonlari va aholi punktlari hududlari) ularning makonga oid joylashish 
holati  va  talab  qilingan  vaziyatlarda,  geografik  koordinatalar  kiritilishi 
asosida muvofiqligini amalga oshirishni qamrab oladi. 
Hozirgi  vaqtda  ko‘pgina  qishloq  xo‘jaligi  korxonalari  aksionerlik 
jamiyatlariga  aylantirilgan.  Natijada,  ular  ko‘proq  darajada  xo‘jalik 
yuritish  bo‘yicha  mustaqillikka  ega  bo‘lishlari  kuzatiladi,  Shuningdek 
ularning  tezkor  tarzda  o‘zgaruvchan  iqtisodiy-ijtimoiy  shart-sharoitlarga 
va  bozor  talabiga  moslashish  imkoniyatlari  ortishi  qayd  qilinadi.  Oldin 
tuzib  chiqilgan  erdan  foydalanishni  rejalashtirish  tizimlari  hozirgi  vaqtda 
erdan  foydalanish  bo‘yicha  tegishli  shartlarni  qoniqtirmaydi,  ya’ni  talab 
qilinuvchi  tezkor  va  ishonchli  axborotlarni  olish,  er  maydonlaridan 
foydalanish bo‘yicha prognozlashni amalga oshirish, shuningdek ekologik 
halokat vaziyatlari yuzaga kelish ehtimoligi darajasi keskin kamaytirilishi 
asosida  iqtisodiy  samaradorlikning  oshirilishi  kabi  maqsadlarni  ro‘yobga 
oshirish talablariga javob bermaydi. Qishloq xo‘jaligi ekinlarini maqsadga 
muvofiq  er  maydonlariga  joylashtirish  masalasini  hal  qilishda  optimal 
joylashtirish  sxemalarini  ishlab  chiqishda  ishlab  chiqarish  sohasining 
iqtisodiy  samaradorligini  alohida  tarkibiy  qismlar  bo‘yicha  batafsil 
modellashtirish  asosida  ish  tutiladi,  biroq  ushbu  modellashtirish  asosini 
alohida  xo‘jaliklar  miqyosida  mavjud  er  maydonlaridagi  tuproq 
qoplamining  haqiqiy  holati  va  uning  resurs  potensiali  haqida  aniq 
ma’lumotlar  tashkil  qiladi.  Tarkibida  er  maydonlarining  haqiqiy  mavjud 
holati  haqidagi  qat’iy  strukturaga  solingan  ma’lumotlar,  erdan 
foydalanishning  asosiy  turlariga  asoslanuvchi  er  maydonlarining 
yaroqlilik  darajasini  tahlil  qilish  algoritmiga  ega  bo‘lgan  GAT  potensial 

---

 
166 
xosildorlik  va  donli  ekinlarning  almashlab  ekilishi  joylashtirib 
chiqilishining  rentabelligi  asosida  ishchi  uchastkalarni  modellashtirib 
chiqishning asosi sifatida o‘rin tutadi.