Klassik universitet darsligi o'zbekiston Milliy universitetining 100 yilligiga bag’ishlanadi

 
Nazorat savollari: 
1. Ekspert tizimining asosiy afzalliklari nimada? 
2. Fraymlar tuzilmasidan foydalanadigan bilimlar asli nimani anglatadi? 
3. GAT tizimida ekspert tizimini qo'llash samaradorligi nimadan iborat? 
4. Ekspert tizimini yaratishda qanday muammolar paydo bo'ladi? 
5. Ekspert tizimining tasnifi haqida nimani bilasiz? 
 

---

 
135 
9. 
TUPROQSHUNOSLIKDA 
GEOGRAFIK 
AXBOROTLAR 
TIZIMI RIVOJLANISHINING ZAMONAVIY HOLATI 
 
9.1. GAT tarkibida multimedia vositalarining roli 
 
GAT-texnologiyalari  turli  xil  mavzular  bo‘yicha  tuzib  chiqilgan 
elektron xaritalar tarkibiga ovoz va video-yozuvlarni kiritish imkoniyatini 
ta’minlaydi.  Masalan,  Afrikaning  elektron  etnografiya  xaritasi  tarkibiga 
multimedia yordamida ushbu hududda istiqomat qiluvchi irqlar, halqlar va 
qabilalarning  tipik  vakillarining  rangli  foto-tasvirlarini  kiritish  mumkin, 
bunda ushbu tasvirlarni ko‘rsatish jarayoni davomida halq qo‘shiqlari va 
raqslari  birgalikda  berilishi  amalga  oshirilishi  mumkin.  Matn  shaklidagi 
lavhalar,  rasmlar  va  grafiklar  bilan  birgalikda,  displey  yordamida 
namoyish  qilinuvchi  xaritada  qabul  qilingan  qarorlar  jarayonida  tahlil 
qilishni amalga oshirish uchun mo‘ljallangan giper-matnlar ham berilishi 
qayd  qilinadi.  Mavzularga  oid  kartografiyada  bu  ko‘rinishdagi 
texnologiyalardan  foydalanish  ayniqsa,  shahar  qurilishi  va  hududlar 
bo‘yicha  loyihalashtirish  ishlarida  alohida  darajada  muhim  ahamiyatga 
ega  hisoblanadi.  Masalan,  shahar  hududida  joylashgan  avtomobil 
magistral  yo‘llarini  kengaytirish  variantini  tanlash  jarayonida  shahar 
qurilishini  loyihalashtiruvchi  mutaxassis  bir  vaqtning  o‘zida  shaharning 
turli  xil  mavzularga  oid  xaritalari  seriyalari  orqali  ifodalangan,  haqiqiy 
mavjud  vaziyatni  (aholining  joylashish  zichligi,  avtomobil  vositalarining 
harakatlanish  jadalligi,  rejalashtirish  strukturalari,  muhofaza  ostiga 
olingan me’morchilik fondi va boshqalar) matn va grafik shaklda berilgan 
me’yoriy  xujjatlar  bo‘yicha  axborotlar  (Qurilish  me’yorlari  va  qoidalari, 
mahalliy 
qonunchilik 
dalolatnomalari, 
rejalashtirilgan 
qayta 
konstruksiyalash bo‘yicha istiqbolli rasmlar va boshqalar) bilan solishtirib 
chiqishi 
talab 
qilinadi. 
Bu 
holatda 
giper-media
 
(
Hypermedia
) 
texnologiyasi  barcha  talab  qilingan  axborotlarni  sintez  qilingan 
ko‘rinishda vizual aks ettirish imkonini beradi, inter-faol rejimda ishlash 
esa  -  giper-matn  tarkibidagi  mavjud  har  qanday  hoxlagan  elementlarni 
tezkor tarzda tahrirlash va kombinatsiyalash imkonini beradi.  
Telekommunikatsiya  nuqtai  nazaridan,  multimedia  turli  xil 
mavzularga  oid  elektron  xaritalarni  iste’molchiga  etkazib  berishda 
zamonaviy  texnologiyalardan  foydalanishni  belgilab  beradi:  jumladan, 
bunda elektron pochta xizmati (E-mail), Internet tarmog‘i, uyali va mobil 
aloqa vositalari orqali uzatish nazarda tutiladi. Bu erda asosiy masala - bu 
uzatilayotgan  raqamli  mavzularga  oid  xaritalar  bo‘yicha  almashinuvchi 

---

 
136 
formatlarni  standartlashtirish  bilan  bog‘liq  hisoblanadi  va  bu  masala 
global darajada hal qilinadi.  
Bu 
darajada 
nisbatan 
istiqbolli 
bo‘lgan 
kartografik 
telekommunikatsiya  texnologiyalaridan  biri  -  bu  navigatsion  tizimlar  va 
GPS  (Global  Positioning  System)  hisoblanadi.  Optik  disklardan  (CD 
ROM)  foydalanish  mavzularga  oid  raqamli  xaritalar  bozorini  sezilarli 
darajada  kengaytirish  imkonini  beradi  va  keng  ko‘lamdagi 
foydalanuvchilar uchun turli xil mavzularga oid va hududiy jihatdan talab 
qilingan tavsifdagi kartografik maxsulotlarning keng miqyosdagi spektrini 
havola qiladi.