Klassik universitet darsligi o'zbekiston Milliy universitetining 100 yilligiga bag’ishlanadi

tizimi
 
 
 
MUTAXASSIS 
 
USLUBLAR 
QURILMA-VOSITALAR 
    
DASTURLAR 
 
MA’LUMOTLAR 
 

---

 
13 
ham,  kundalik  hayotda  har  birimiz  har  kuni  geografik  atlaslar  yoki 
xaritalarga  murojaat  qilishga  ehtiyoj  sezmaymiz.  Biroq,  agar  geoaxborot 
texnologiyalari  shunchaki,  kompyuter  xotirasiga  joylashtirilgan  oddiy 
elektron  xaritalardan  ko‘ra,  kengroq  mazmun-mohiyatga  egaligi  haqida 
fikr  yuritilsa,  u  holda  boshqacha  tasavvur  xosil  bo‘ladi.  SHu  bilan 
birgalikda,  «
geografik  axborotlar  tizimi
,  ya’ni 
GAT  -  geoaxborotlar 
tizimi
»  tushunchasi  odatdagi  xaritalar  bilan  chambarchas  aloqadorlikka 
ega  hisoblanadi.  O‘z  mazmun-mohiyatiga  ko‘ra,  har  qanday  hoxlagan 
geografik  xarita  er  yuzasining  modeli  hisoblanadi  va  undan 
foydalanuvchilarning  tahlil  ob’ekti  sifatida  o‘rin  tutadi.  Mutaxassis 
qandaydir hodisa yoki ob’ektning xarita joylashish holati va uning yuzaga 
kelishi  qonuniyatlari,  boshqa  ko‘rsatkichlar  bilan  aloqadorligini  baholash 
uchun  xarita  bir  marta  ko‘z  yugurtirishning  o‘zi  etarli  holat  hisoblanadi 
(1.3.1-rasm).  
Oddiy  misol  sifatida  -  xaritada  bitta  punktdan  ikkinchisigacha 
bo‘lgan  oraliq  masofani  aniqlashni  keltirib  o‘tish  mumkin.  Nisbatan 
murakkab  tavsifga  ega  bo‘lgan  masala  sifatida  esa  -  qiyshiq  shakldagi 
ob’ektlarning  yuza  maydonini  aniqlashni  ko‘rsatish  mumkin.  Eng 
murakkab  tavsifga  ega  bo‘lgan  masala  -  bu  turli  xil  mavzularga  oid 
xaritalar  o‘rtasidagi  o‘zaro  bog‘liqliklarni  aniqlashdan  tashkil  topadi, 
masalan  -  qor  barsi  (
Uncia  uncia
)  biologik  turi  popuyasiyasining  ushbu 
tur  tarqalgan  hudud  relefi  bilan  bog‘liqligi  yoki  tuproq  tarkibining  ona 
jinslar  geologik  tavsiflariga  bog‘liqligini  aniqlash  masalasini  misol 
sifatida  keltirib  o‘tish  mumkin.  Bu  kabi  misollar  ro‘yxatini  uzoq  davom 
ettirish mumkin.  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
1.3.2-rasm.  GAT  tahlil  jarayonida  turli  xil  ob’ektlarning  makonda 
joylashish holati bilan bog‘liq masalalar ro‘yxati 
 
 
 
Uyning tavsiflari (qavatlar soni 
va boshq.) qanday? 
h 
Uy qaysi yer uchastkasida 
joylashgan? 
 
 
Maktab, magazin va boshq. 
 
Uydan qancha masofa 
uzoqligida joylashgan 
Metro stansiasi uydan qanday 
masofa uzoqligida joylashgan 
Yaqin masofada joylashgan aeraport 
sho’vqini ta’sir ko’rsatadimi 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Uy qaerda joylashgan? 
 
 

---

 
14 
Ilmiy  tadqiqot  olib  boruvchi,  sanoat  miqyosida  ishlab  chiqarish 
bilan shug‘ullanuvchi yoki boshqaruv sohasida faoliyat yurituvchi kishilar 
keng  ko‘lamdagi  axborotlarni  qayta  ishlash  zaruriyati  bilan  doimiy 
ravishda  to‘qnash  kelishlari  qayd  qilinadi,  bu  ma’lumotlar  turli  xil 
ob’ektlarning  makon  bo‘ylab  joylashish  holati,  ularning  xossa-
xususiyatlari,  tavsiflarining  vaqtga  bog‘liq  transformatsiyalanishini 
tavsiflashdan  tashkil  topadi.  Yakuniy  holatda,  ko‘rish  mumkin  bo‘lgan, 
ya’ni vizual manzara xosil qilinadi, butun vizualizatsiya jarayoni esa - bu 
xaritalarni tuzib chiqish jarayonidan tashkil topadi.  
Rus  tilidagi  mavjud  adabiyot  manbalarida  qabul  qilingan 
zamonaviy  tushunchalarga  muvofiq,  geografik  axborotlar  tizimi  (GAT) 
yoki  (GIS  - 
geograficheskaya  informatsionnaya  sistema
;  GIS  - 
geographic information system
) - bu hududiy rejalashtirish va boshqarish 
masalalarini  hal  qilish  uchun,  ma’lumotlarni  kiritish,  saqlash,  qayta 
ishlash,  matematik  modellashtirish  va  geografik  nuqtai  nazardan 
integratsion  tasavvurlarni  xosil  qilishni  va  atribut  ma’lumotlar  bilan 
muvofiqlikni  amalga  oshirishni  ta’minlovchi  texnik,  dasturiy  va 
axborotlarga oid vositalarning umumiy yig‘indisi hisoblanadi.