Klassik universitet darsligi o'zbekiston Milliy universitetining 100 yilligiga bag’ishlanadi

Nazorat savollari: 
1. Overley operasiyasi nimadan iborat? 
2. Raster va vektor grafikalariga   murakkab overley ishlov berishni GIS 
dasturlari bajarishi mumkinmi? 
 
6.4. Tarmoqlarni tahlil qilish 
 
Geoaxborot  tizimlarini  tarmoq  bo‘yicha  tahlil  qilishda  quyidagi 
keltirilgan uchta o‘zaro bog‘liqlikka ega bo‘lgan masalalarni samarali hal 
qilish ta’minlanadi: 

 
Ma’lumotlar  bazasi  tarkibida  tarmoqlarning  strukturasi  haqidagi 
metrik  va  topologik  axborotlar  bo‘yicha  ma’lumotlar  bazasining 
ifodalanishi va saqlanishi; 

 
Tarmoqning  har  bir  tarkibiy  elementi  bo‘yicha  atributlarga  oid 
inter-faol  so‘rovlar  amalga  oshirilish  imkoniyatlari  e’tiborga  olingan, 
displeyda  aks  etuvchi  sxema-xaritalar  tarkibida  geografik  tarmoqlarning 
vizualizatsiyasi; 

 
Modellar va grafa nazariyasi algoritmlari asosida ishlab chiqilgan 
tarmoqlar strukturalarini tahlil qilish.  
Agar,  yuqorida  keltirilgan  dastlabki  ikkita  funksiya  an’anaviy 
tavsifda  GATga  tegishli  bo‘lsa,  u  holda  keltirilgan  oxirgi  funksiya 
qo‘shimcha  modellovchi  blok  sifatida  o‘rin  tutadi  va  umumiy  holatda 
standart GAT-paketlar uchun xos hisoblanmaydi.  
Tarkibiy jihatdan geografik tarmoqlarni modellash va tahlil qilishga 
mo‘ljallangan 
bloklar 
(modullar) 
bilan 
jihozlangan, 
nisbatan 
ommalashgan  GAT  muhitlarida  ro‘yobga  oshiriluvchi  tarmoqni  tahlil 
qilish ishlari ketma-ketligiga tipik misolni qarab chiqamiz.  
Tarmoqning ikkita tugunlari o‘rtasidagi yo‘lni optimallashtirish
. Bu 
bajarilishi  belgilangan  ishlar  ketma-ketligi  tarmoqning  grafalari 
boshlang‘ich va yakuniy qismlari (tugunlar) ma’lumotlari o‘rtasidagi eng 
yaxshi  yo‘l  variantini  hisoblashni  nazarda  tutadi,  bunda  foydalanuvchi 
tomonidan beriluvchi, maqsadga qaratilgan funksiyalar (masalan, qiymat, 
vaqt  yoki  masofa)  hisobga  olinadi.  Bunda  turli  xildagi  qo‘shimcha 
cheklanishlarni  va  shartlarni    (masalan,  haqiqiy  yo‘l  o‘tuvchi  tugash 
qismlari  va  qovurg‘a  sohalarini  ko‘rsatish  yo‘li  bilan)  qo‘shish  mumkin. 
Shuningdek, haqiqiy yo‘l o‘tishi kerak bo‘lmagan, «
ta’qiqlangan
» sohalar 
va  qovurg‘a  qismlarni  berish  yo‘li  bilan,  belgilangan  vazifani 

---

 
113 
murakkablashtirish ham mumkin. Yakuniy holatda ekranda tegishli oxirgi 
qismlar  va  qovurg‘a  sohalar  ko‘rsatilishi  asosida,  nisbatan  eng  optimal 
yo‘l  xosil  qilinadi.  Bundan  tashqari,  foydalanuvchi  «
sichqoncha
» 
manipulyatori  yordamida  ko‘rsatish  asosida,  aniqlangan  yo‘lning  har 
qanday  hoxlagan  oraliq  oxirgi  qismlaridan  foydalanish  imkoniyatlari 
haqidagi yakuniy axborotlarni olishi mumkin.  
Qayd  qilingan  tugunning  amal  qilish  «radiusini»  aniqlash
.  Bu 
vazifani hal qilish jarayonida belgilangan amal qilish «
radiusi
» doirasida 
joylashgan, tarmoq grafasining barcha oxirgi qismlari aniqlanadi.  
Inter-faol  rejimda  qisqa  marshrutlarni  qidirish
.  Bu  GAT  tarkibida 
«
agar,  ...  bo‘lsa,  u  holda
  ...»  tipidagi  vaziyatlarda  tarmoqda 
modellashtirishlarni amalga oshirish imkonini beruvchi, tarmoq bo‘yicha 
tahlil qilishda eng samarali ishlar ketma-ketliklaridan biri hisoblanadi.  
Tarmoqni  modifikatsiyalash  va  ssenariy  tahlil
.  Bu  holatda  GAT 
boshlang‘ich tarmoqlarning yang qovurg‘alar va oxirgi qismlarni (tugun) 
qo‘shish,  shuningdek  tarmoqning  alohida  tarkibiy  elementlariga  maxsus 
maqom  berilishi  yo‘li  bilan  tahrirlanishi  imkoniyatlarini  ta’minlaydi. 
Natijada  xosil  qilingan  ssenariya  boshlang‘ich  tarmoqning  oraliq 
modifikatsiyasi  variantlari  sifatida  GAT  tarkibida  saqlanadi  va  yuqorida 
sanab o‘tilgan barcha tahlil turlariga jalb qilinishi mumkin.