Kiyberqáwipsizlik tiykarları paninen

ÒZBEKSTAN RESPUBLIKASÌ INFORMATSIYA TEXNOLOGIYALARÌ HÀM KOMMUNIKATSIYALARÌN RAWAJLANDÌRÌW MINISTRLIGI
MUHAMMED AL-XOREZMIY ATÍNDAǴÍ TASHKENT INFORMATSIYA TEXNOLOGIYALARI UNIVERSITETI NÒKIS FILIALÍ
KOMPYUTER INJINIRINGI FAKULTETI AT SERVIS BAǴDARÌ

Kiyberqáwipsizlik tiykarları paninen
zbetinshe jumısı


Orınladı: Aralbaev R
Qabılladı: Saparova G

NÒKIS 2021

KIRISIW
Ózbekstan Respublikası ministrler Mekemesinde Kompyuterlestiriw hám informacion-kommunikaciya texnologiyaların rawajlandırıw boyınsha muwapıqlastırıwshı keńestiń Ózbekstan Respublikası Prezidentiniń 2012-jıl 21 martta “Zamanagóy informacion-kommunikaciya texnologiyaların jáne de keńlew engiziw hám rawajlandırıw ilajlarına oid” Sheshiminde informaciya texnologiyaların rawajlandırıw mazmun-mánisi, tiykarǵı wazıypaları hám maqsetleri belgilep berildi.
Informacion-kommunikaciya texnologiyaların engiziw hám rawajlandırıwdıń úshinshi basqıshı esaplanıp atırǵan informaciya sistemaların engiziw menen birgelikte, olardan paydalanıw natiyjeliligin asırıwǵa tiyisli wazıypalardıń atqarıwı boyınsha anıq ilajlar belgilep alındı.
Bul wazıypalardı waqıtında hám sapalı orınlaw boyınsha anıq tapsırmalar hám múddetler belgilendi, Ózbekstan Respublikasında 2012-2014 jıllarda zamanagóy informacion-kommunikaciya texnologiyaların jáne de keń engiziw hám rawajlandırıw boyınsha programmanıń atqarılıwın támiyinlew maydanınan joba -kestesi tastıyıqlandi.
“XXIasr - informaciya texnologiyalarıasri” - dep biykarǵa aytpaǵanlar Prezidentimiz I. A. Karimov. Informaciya texnologiyalardı rawajlanıwı hár bir mámleket ushın jumıs penenónimliligin asıwı, sapası hám eń tiykarǵısı jumıs penennatiyjeliligi joqarı dárejede bolıwın támiyinlep beredi. Ózbekstan Respublikası ǵárezsizlik jılları informaciyalastırıw salasında revolyuciyalıq ózgerisler dáwirin basdan keshirip atır. Zamanagóy informacion-kommunikaciya texnologiyaları qolaylıqlar jaratıw menen bir qatarda jańa mashqalalardi de ortaǵa qoyıp atır.
Ǵárezsizlik jillari mamleketimizda axborot telekommunikatsiya
texnologiyalarınıń jedel pát menen rawajlanıp barıwı global informaciya jámiyetinde Ózbekstan Respublikası da múnásip orın iyelewine úlken tásir kórsetdi.
Házirgi kúnde informaciya bazalarında saqlanıp atırǵan hám telekommunikatsiya sistemalarında sheńberip atırǵan informaciya qawipsizligine abay keskin asıp barıp atır.
Nátiyjede informaciya qawipsizligi mashqalası Ózbekstan Respublikası ushın da aktual mashqalaǵa aylandı.
Ózbekstan Respublikasınıń milliy kriptografik algoritmların jaratıw, olardı jetilistiriw hám informaciyanı kriptografik qáwipsizliklewdiń milliy programmalıq hám apparat -programmalıq quralların islep shıǵıw Ózbekstan Respublikası Prezidentiniń 2007 jıl 3-apreldegi «Ózbekstan Respublikasında informaciyanıń kriptografik qáwipsizligin shólkemlestiriwge tiyisli ilajlar tuwrısındaǵı» 614 sonli sheshiminde birinshi náwbettegi wazıypa etip qoyılǵanlıǵın esapqa alsaq, usı oylap tabıw bul qarardıń atqarılıwın támiyinlewde zárúrli áhmiyetke iye esaplanadı.
Bunnan kelip shıǵıp kompyuter sistemaları rawajlanıp atırǵan bir waqıtta tarmaqtan paydalanıwda xar bir paydalanıwshın shaxsın anıqlaw hám oǵan málim huqıqlar beriw waqıt talabı bolıp barıp atır. Kompyuter sistemasında dizimge alınǵan hár bir subyekt (paydalanıwshı yamasa paydalanıwshı atınan háreketleniwshi process) menen onı bir mániste identifikaciyalaytuǵın informaciya baylanıslı.
Bul subyektga at beretuǵın san yamasa simvollar qatarı bolıwı múmkin. Bul informaciya subyekt identifikatori dep júritiledi. Eger paydalanıwshı tarmaqta dizimge alınǵan identifikatorga iye bolsa ol legal (nızamlı ), keri jaǵdayda legal bolmaǵan (nızamǵa qarsı ) paydalanıwshı esaplanadı. Kompyuter resurslarınan paydalanıwdan aldın paydalanıwshı kompyuter sistemasınıń identifikaciya hám autentifikatsiya processinden ótiwi kerek.
Identifikaciya (Identification) - paydalanıwshın onıń identifikatori (atı ) boyınsha anıqlaw procesi. Bul paydalanıwshı tarmaqtan paydalanıwǵa urınganida birinshi náwbette atqarılatuǵın funksiya bolıp tabıladı. Paydalanıwshı sistemaǵa onıń sorawı boyınsha óziniń identifikatorini ańlatadı, sistema bolsa óziniń maǵlıwmatlar bazasında onıń bar ekenin tekseredi.
Autentifikatsiya (Authentication) - xabar berilgen paydalanıwshı, process penenyamasa apparattıń haqıyqıy ekenligin tekseriw emlewi. Bul tekseriw paydalanıwshı (process penenyamasa apparat ) rasında áyne ózi ekenligine isenim payda etiwine múmkinshilik beredi. Autentifikatsiya otırǵızıwda tekseriwshi tárep tekseriliwshi táreptiń xaqiqiy ekenligine isenim payda etiwi menen bir qatarda tekseriliwshi tárep de informaciya almasinuv processinde aktiv qatnasadı. Ádetde paydalanıwshı sistemaǵa óz jónindegi kem ushraytuǵın, basqalarǵa málim bolmaǵan informaciyanı (mısalı, parol yamasa sertifikat ) kirgiziwi arqalı identifikaciyanı tastıyıqlaydı.
Autentifikatsiya nátiyjesinde paydalanıwshılardı shaxsın anıqlaw (tekseriw) hám oǵan tarmaq xızmetlerinen paydalanıwǵa ruxsat beriw wazıypaları ámelge asıriladı. Óziniń haqıyqıylıǵınıń tastıyıqlaw ushın sub'ekt sistemaǵa túrli tiykarlardı kórsetiwi múmkin. Sub'ekt kórsetetuǵın tiykarlarǵa baylanıslı halda autentifikatsiya processleri tómendegi kategoriyalarga bóliniwi múmkin:
• qandayda bir zattı biliw tiykarında. Mısal retinde parol, jeke identifikaciya kodı PIN (Personal Identification Number) hám de “soraw juwap” xilidagi protokollarda kórsetiw etiletuǵın jasırın hám ashıq giltlerdi kórsetiw múmkin;
• qandayda zatqa egaligi tiykarında. Ádetde bular magnit kartalar, smart- kartalar, sertifikatlar hám “touch memory” apparatları ;
• qanday bolıp tabıladı qol qatılmas xarakteristikalar tiykarında. Bul kategoriya óz quramına paydalanıwshınıń biometrik xarakteristikalarına (dawıslar, kóziniń rangdor perdesi hám tor perdesi, barmaq ızları, alaqan geometriyasi hám x.) tiykarlanǵan usıllardı aladı. Biometrik xarakteristikalar bınadan yamasa qanday da texnikadan paydalanıwdı qadaǵalawlawda isletiledi.
Biometrik autentifikatsiyalash jaroyonida paydalanıwshınıń shaxsan biologiyalıq belgileri alınadı jáne bul belgiler basqalarda uchramaydi, sol sebepli de bul usıl basqa autentifikatsiya usıllarınan isenimli esaplanadı. Odantashqari paydalanıwshınıń bul jeke belgileri kóshirip paydalanıp bolmaydı, yaǵnıy onıń áyne qatnasıwında ámelge asıriladı.
1. Fizikbelgilar (barmaqizlari, kózto'rpardasi, yuzshakli);
2. Psixiologikbelgilar (klaviaturaorqaliimzochekish, dawısorqali).
Bul eki túrden fizikalıq belgiler arqalı autentifikatsiyalsh isenimli esaplanadı, sebebi psixik belgiler jaǵdayǵa qaray hár túrlı bolıwı múmkin.
Autentifikatsiya sistemalarında eń úlken mashqala paydalanıwshınıń autentigikatsiya quralına biygana adamlardıń iyelik etiwi. Bul kemshilikti saplastırıw ushın tikkeley beometrik qurallarǵa tayanamiz. Sebebi olardıń áyne shaxstıń ózisiz paydalanıw múmkin emes.
Bul biometrik parametrlerdi ashıq tarmaqta uzatıw qáwipli, sol sebepli onı qawipsiz kanallardan uzatıw mashqalası xam tuwıladı.
Isten maqset: Júz forması boyınsha paydalanıwshılardı autentifikatsiyalash programmasın jaratıw.
Temanıń aktuallıǵı : AKTlarga ruxsatsız kiriwlerdi aldın alıw hám autentifikatsiyalash sistemasın bekkemligin asırıw.
Pitkeriw qaniygelik jumıs penenquramı. Pitkeriw qaniygelik jumısı quramı kirisiw, 4 bap, juwmaq, ádebiyatlar kestesi hám qosımshadan ibarat bolıp, 1-bapta informaciya kommunikatsiya sistemalarında ruxsatsız paydalanıwlardan qorǵaw. 2-bapta júz forması boyınsha paydalanıwshılardı autentifikatsilash programmasın islep shıǵıw, 3 bobda bolsa turmıs iskerligi qawipsizligi tuwrısında maǵlıwmat berilgen.