Китобнинг орқа ва олди муқова кўриниши ўзбекистон республикаси энергетика вазирлиги

 
 
Рецензент: Тошкент Давлат ҳуқуқшунослик (юридик) университети, Экология
ва ҳуқуқ кафедраси профессори, Халқаро Экология, инсон ва табиат хавфсизлиги фанлари 
Академияси ҳақиқий аъзоси, академик Ж. Холмўминов 
 
 
 
* * * 
 
 
 
Манзил: E-mail: [e-mail], 
моб: тел. [phone] 
ТОШКЕНТ - 2020 
 
4 

---

“Янги фикр, янги ғояга, инновацияга таянган давлат ютади. Инновация –
бу келажак дегани. Биз буюк келажагимизни барпо этишни бугундан бошлайдиган 
 бўлсак, уни айнан инновацион ғоялар, инновацион ёндашув асосида бошлашимиз керак”
 
Олий Мажлисга Мурожаатномасидан 
 
Шавкат МИРЗИЁВ
К и р и ш 
 
Дунё иқтисодиётининг муҳим бир муаммоси, глобал экологик-энергетик 
кескинлашув бўлиб, энергия истеъмолини ошиб бориши, анъанавий энергия ресурсларини 
камайиб бориши ва уларнинг баҳосини кўтарилиши билан боғлиқ. 
Ер юзидаги аҳолининг учдан бирига яқини (2 млрд. киши атрофида), биомассани 
ҳамон ёғоч ўтин турида, асосий ёқилғи сифатида фойдаланиб келади. Биомасса – тирик
ва жонсиз, сайёрамиз материясидаги ўсимлик ва ҳайвонлар учун белгиланиб, 
қўлланиладиган термин. Бу тушунчага шунингдек, органик қолдиқлар, чорвачилик, 
паррандачилик, гўшт ва сут комбинатларининг чиқиндилари, қишлоқ хўжалик 
ўсимликларининг далада қолган чириган сабзовот ва мевалар қолдиқлари, саноат органик 
ва маиший чиқиндилари, ўрмончилик хўжалиги чиқиндилари, кушхона, қассобхона,
пиво пишириш, донни қайта ишлаш, тўқимачилик корхоналари (текстиль), қоғоз заводлари 
ва бошқалар ҳам киради. 
Биомассани энергетикада қўлланилиши. Биомасса – ёнувчан сланец, уран, кўмир, 
нефт ва табиий газдан кейин ҳозирги пайтда энг оддий, заҳираси бўйича олтинчи ўриндаги 
энергия манбасидир, унинг ердаги тўлиқ биологик массаси тахминан, 2,4⋅10
12
тонна
деб баҳоланади; у тўғридан-тўғри қуёш, шамол, гидро ва геотермалдан сўнг, унумдорлиги 
бўйича бешинчи ўриндаги қайта тикланувчи манба. Ерда ҳар йили тахминан 70 млр.тонна 
бошланғич биологик массалар пайдо бўлади ва шу ҳажмда парчаланади; дунё хўжалигида 
фойдаланилиши бўйича энг йирик ресурс ҳисобланади (500 млн.т.ш.ё. дан кўп); иссиқлик, 
электр энергияси, биоёқилғи, биогаз (метан, водород) ишлаб чиқариш учун қўлланилади. 
Биомассанинг асосий ёқилғи қисми (80% гача), ёғочли масса бўлиб,
у ривожланаётган мамлакатларда уйларни иситиш учун ва овқат пишириш учун 
фойдаланилади. 
Биогаз технологияларини ривожланиши долзарб масала бўлиб, биргаликда ижобий 
самара беради, яъни, ҳам энергетик ҳам ижтимоий нуқтаи назардан, шунингдек, қишлоқ 
хўжалигида ҳосилдорликни тикланиши ҳисобига олинадиган самарадорлик ҳисобланади. 
Натижада, технологик жараён давомида органик чиқиндидан биогаз ва биологик ўғит ҳосил 
қилинади. 
Биомасса барча шаклда қайта тикланувчи, сайёрамиздаги кўпчилик ҳудудлар 
фойдаланиши учун оддий ва арзон энергия манбаси ҳисобланади. Эфиопия, Непал, 
Танзания, Сибир, Амазонка, Шимолий Канада, Полинезия, Микронезия, Малайзия 
оролларида биомасса сифатида, ёқилғи истеъмолининг 80-90 фоизини қондиради.
АҚШ, Швеция, Норвегия, Канада каби ривожланган мамлакатларда ҳам биомассадан 
олинадиган энергиянинг ҳиссаси, умумий энергия ҳажмининг 4-10 фоизини ташкил этади. 
Биомасса фотосинтез маҳсулоти – қуёш энергияси ҳисобига энг муҳим жараёндаги 
тирик модда ҳисобланади. Биомассадан энергия олиш (ёғоч чиқиндилари, сомон, 
чорвачилик гўнглари, парранда ахлати, қишлоқ хўжалиги чиқиндилари, қаттиқ маиший 
чиқиндиларнинг органик қисми), ҳам бир соҳа ҳисобланиб, дунёнинг кўп мамлакатларида 
жадал ривожланмоқда. Биомассанинг ёқилғи сифатидаги хусусияти: унинг қайта 
тикланувчанлик табиати, энергия таъминоти тизимида ишончли эканлиги ва ундаги карбон 
оксиди (СО
2
) чиқишини жиддий қисқартириши асосланганлиги, турли чиқиндилардан 
фойдаланиш туфайли, экологик муаммони ечиши, бу ҳудудларни ижтимоий
ва иқтисодий ривожлантиришни ҳал этишда катта имконият (потенциал) яратади. 

---

Одатдан ташқари, имкониятлари, лойиҳаларнинг қисқа муддатда ўзини ўзи оқлаши, 
биомассанинг экологик афзаллиги, бошқа қайта тикланувчи энергия манбалари турлари 
ичида устуворлиги ҳисобланади. 
XX асрнинг охирларида дунёда энергия ресурсларининг умумий ҳажми 8,5 млрд. 
тонна атрофида бўлган, шундан 7 млрд. тоннаси қазиб олинадиган органик ёқилғиларга 
тўғри келган. 
Ҳозир биомасса дунёда бошланғич энергия ресурслари истеъмолини ўртача
15 фоизини қоплайди: ривожланган мамлакатларда – 48 фоиз, саноати ривожланган 
мамлакатларда - ўртача 2-3 фоизини (ушбу кўрсаткич АҚШда - 3,2%; Данияда - 6%; 
Австрияда - 12%; Швецияда - 18%; Финляндияда- 23%). 
Кўраяпмизки, биомасса ресурси қайта тикланувчи энергия манбалари учун 
самарадор ҳисобланади, уларни ҳар хил турлари дунё ҳудудларининг амалда ҳамма жойида 
мавжуд. Замонавий даражада, биомассадан электр энергетикасида фойдаланаётган, саноати 
ривожланган мамлакатларда энергетика ресурсларига бўлган умумий миқдорни
6-10 фоизини қоплайди. Биомасса асосан, ёғоч-ёқилғи шаклида тахминан, 2 млрд. киши 
учун асосий энергия манбаси ҳисобланади. У кўпгина қишлоқ туманлари яшовчилари учун 
ягона фойдаланиш мумкин бўлган энергия манбаси бўлиб қолмоқда. 
Чорвачилик ва қисман деҳқончиликдан энергия олишнинг анаэроб усули, энергия 
олиш учун анаэроб мураккаб органик моддаларга (углерод, олингугурт, азот ва бошқа) 
парчаланишидан пайдо бўлади. Бунинг учун биомасса қоидага кўра, маълум вақтда
30-37 
о
С ёки 55-60 
о
С ҳароратда кислородсиз сақланиб турилади. Бу шароитда бактериялар 
таъсирида органик моддаларнинг қисмлари парчаланади, натижада метан ва карбонат 
ангидрид гази пайдо бўлади, бу аралашмадаги метан - биогаз ҳисобланади. Бундай газ 
ёқимсиз, бирон-бир ҳидга эга эмас, унинг ёниш иссиқлиги 25 МДж/м
3
гача етади, ёниш 
иссиқлиги 0,6 л. бензин, 0,85 л. спирт ёки 1,7 кг. ўтиннинг эквивалентига тенг. Энергия 
манбаи сифатида ишлатилиши учун ўсимлик биомассасининг ресурс имкониятлари
100 млрд. т.ш.ё. етади. Ҳозирги пайтда дунё энергия балансида ўсимлик биомассаси
(асосан ўтин) 1 млрд. т. ш. ё. (12% атрофида) атрофида.
Замонавий технологиялар қўлланилганда, дунё энергетика балансида биомассанинг 
ҳиссаси янада ортади. У саноати ривожланган мамлакатлар энергетика балансида жиддий 
аҳамиятга эга: АҚШда - 4%, Данияда – 6%, Канадада – 7%, Австрияда – 14%, Швецияда – 
16% ни ташкил этиб, бу давлатларнинг бошланғич энергия ресурсларидаги истеъмолини 
ташкил қилади. Ўзбекистонда биомассадан, биогаз қурилмаларида 2030 йилгача 465 МВт 
энергия ишлаб чиқариш режалаштирилган. 
Биомассадан фойдаланишни икки гуруҳга ажратиш мумкин: бирламчи ва иккиламчи 
биомасса. Бирламчи биомасса ернинг устки ва сув ости ўсимликлари дунёси; - иккиламчиси 
ҳайвон ва инсон ҳаёт фаолияти билан боғлиқ бошланғич биомасса чиқиндиларини тўплаш 
ва қайта ишлашдан ҳосил бўладиган товар маҳсулоти ва чиқиндилардир. Шунга кўра, 
биоэнергетика биомассадан фойдаланиш эвазига энергия олишни таъминлаш бўлиб,
унга ўрмон туридаги ёғоч тайёрлаш ва ёғочни қайта ишлаш, қишлоқ хўжалиги 
чиқиндилари, қисмларга бўлинадиган қишлоқ хўжалиги ўсимликлари чиқиндилари
(сомон, бошоқли экинлар, маккажўхори пояси, кунгабоқар ва бошқалар), чорвачилик 
чиқиндилари (гўнглар ва гўнгли оқова сувлари ва бошқалар) ва сув ўсимликлари биомассаси 
(сув ўтлари, макрофитлар ва бошқалар) киради;