Kitob mutolaasi. Kitob bilimlar xazinasi

kitobxonlarning uch turi

yoki boshqacha qilib aytganda, uch darajasi

xususida to‘xtalib o‘tmoqchiman.

Sodda kitobxonni

olib ko‘raylik. Har birimiz ham dam-badam ana

shunday o‘quvchi qiyofasida namoyon bo‘lib turamiz. Bunday kitobxonlar – hindular haqidagi

kitobchani o‘qiyotgan bolakay yo graf ayol hayoti to‘g‘risida hikoya qiluvchi romanni mutolaa

qilayotgan oqsoch yoki Shopenhauerni o‘rganishga kirishgan talaba – barchasi, ovqatni paqqos

tushiradigan sertomoq xo‘randa singari, kitobni yutib yuboradi. Bunday o‘quvchining kitobga

munosabatini bir shaxsning ikkinchi bir shaxsga munosabatidek, deb bo‘lmaydi, balki aksincha, ot

suliga yoki izvoshchiga qanday qarasa, xuddi shunday deyish mumkin. Kitob yetaklaydi, kitobxon

esa unga ergashadi. Kitob syujeti xolisona, beg‘araz voqelik sifatida idrok qilinadi. Syujetning o‘zi

bo‘lsa koshkiydi! Badiiy adabiyotning tuppa-tuzuk bilimga ega ashaddiy o‘quvchilari ham borki, ular

butkul sodda kitobxon sinfiga mansubdir. Garchi ular syujetning o‘zi bilangina kifoyalanib

qolmasalar-da, romanda qancha aza yoki qancha to‘y tasvir etilganiga qarab baho bermaydilar, shu

bilan birga, muallifning o‘zini tushunib, kitobning estetik mohiyatini xolisona qabul qiladilar. Ular

asar muallifining barcha zavq-shavq, quvonchiga va ilhomiga sherikdirlar, uning dunyoqarashiga

butkul qo‘shilib, muallifning tasavvur mahsulini, turlicha ma’no berish holatlarini hech bir e’tirozsiz

qabul qiladilar. Oddiy odamlarni asar syujeti, undagi vaziyat, voqea va harakatlar qiziqtirsa, o‘tkir aql

sohiblari uchun esa muallif mahorati, tili, bilimi, ma’naviy saviyasi muhim. Ular buning barchasini

qandaydir xolisona voqelik sifatida – adabiyotning so‘nggi va eng yuksak boyligi sifatida – Karl 

May muxlisi bo‘lmish navqiron o‘quvchi “Eski paypoq” asaridagi voqealarni mavjud voqelik deb 

qanday idrok etsa, xuddi shunday tushunadilar.

---

Bunday sodda kitobxon, mutolaaga munosabatiga ko‘ra, umuman, shaxs

hisoblanmaydi, balki o‘zi bilan o‘zi andarmon o‘quvchi, xolos. U romandagi

voqealarning keskinligiga, xavf-xatarga to‘la sarguzashtlariga, ishqiy

lavhalarga boyligiga, tasvirning dabdabali yoki ojizligiga qarab baholaydi yoki

buning o‘rniga, muallifning o‘zigagina baho berib qo‘yaqoladi, ya’ni uning

muvaffaqiyatlarini shunday andaza bilan o‘lchaydiki, bu me’yor oxir-oqibatda

doimiy odatga aylanadi. Bunday o‘quvchi kitob, umuman, his qilib, tushunib

o‘qish va mazmuni yoki shakliga munosib baho berish uchungina yaratilgan

deb o‘ylaydi, bunga shak-shubha qilmaydi. Ya’ni, kitob – non yoki ko‘rpa-

to‘shakka o‘xshagan narsa, deb hisoblaydi.

Inson tarbiyasiga emas, tabiatiga amal qildi deguncha, bolaga aylanadi va

buyumlarni o‘ynay boshlaydi. Shunda non yerosti yo‘li qazilgan toqqa, ko‘rpa

esa g‘orga yoki qor bosgan dalaga aylanadi. Shunday bolalarga xos

soddalikdan va bu o‘yinchi dahodan