Kitob al-masolik va-l-mamolik

3-rasm. Abu Zayd Balxiy tuzgan dunyo xaritasi
Aytish lozimki, bu uch olimdan Istaxriyning kitobi boshqalarinikiga nisbatan
ancha tarqalgan. Uning forscha tarjimalari ham bir qancha bo‘lgan. Bu kitobdan
XV asrda Abdurazzoq Samarqandiy, Hofizi Abru, Mirhond va Xondamir kabilar
ham foydalanganlar. Asarda Yerning ma’lum qismi, uning o‘lchamlari va
dengizlar haqidagi umumiy ma’lumotlardan so‘ng birin – ketin Arabiston, Fors
dengizi (Hind okeani bilan), Mag‘rib (Andalusiya va Sitsiliya bilan) Misr, Suriya,
Rum dengizi, al – Jazira, Iroq, Janubiy Eron, Hindiston, Markaziy va Shimoliy
Eron (Armaniston, Ozarbayjan va Xazar dengizi bilan), Movarounnaxr va Xuroson
viloyatlari, ularning chegaralari, shaharlari, ular orasidagi masofalari, yo‘nalishlari
haqida batafsil ma’lumotlar keltirilgan. Joylarda yetishtiriladigan, mahsulotlar,
savdo – sotiq, hunardmandchilik mollari, xalqlari haqida ham to‘xtab o‘tilgan.
Abu Zayd Balxiyning kitobida ham bu kabi ma’lumotlar bo‘lgan. Shunday
ma’lumotlardan ikkitasini H.H.Hasanov namuna sifatida Yoqut Hamaviyning
geografik lug‘atidan misol keltiradi. Unda Balxiy Toshkent haqida: “Shosh yoz
faslida bamisoli jannat. Kishini issiq ta’siridan qalqondek saqlaydi. Ammo men
Shosh qishining sovug‘iga chidayolmay jinni bo‘lib qolaman”. Yoki Buxoro
haqida: “Qo‘rg‘ondan tashqarisi sermanzaralikda Buxorodan chiroyliroq shaharni
ko‘rmadim. Chunki qo‘rg‘ondan tashqari chiqishing bilan ko‘zing zangori
osmonga tutashib ketgan ko‘klamzorga tushadi. Osmon gumbazi bilan
ko‘klamzorlar oralig‘ida ko‘ringan qasrlar osmondagi yulduzlarga o‘xshaydi;
ekinzorlar sathi tep – tekis. Buxoroliklarning ekinzorlari bepoyon va unga teng
keladigan joy Xurosonda ham, Movarounnahrda ham topilmaydi” (1981, 298 b.).
Balxiy maktabi geograflarining so‘nggi yirik vakili al-Muqaddasiy
hisoblanadi. Uning 946 – yilda Quddus shahrida tug‘ilganligi ma’lum. Bu shahar
arab adabiyotida “Bayt al - Muqaddas” deb, ba’zida esa “Bayt al – Maqdis” deb
atalgan. Olimning nisbasi shundan. Uning geografiyaga oid asari “Ahsan at –
taqosim fi ma’rifat al – aqolim” (“Iqlimlarni bilishning eng yaxshi taqsimoti”) deb
nomlanib, asosan muqaddima va ikki qismdan iborat bo‘lgan.
Muqaddima tarkibidagi boblarda kitobning qay tarzda yozilganligi, avvalgi
shu kabi kitoblardan farqi va o‘ziga xos tomonlari batafsil bayon etilgan. Dengizlar