Kiritgan dastlabki kunlardan boshlab ijtimoiy yo‘naltiriligan

2.3 DAVLAT BYUDJETI TAQCHILLIGIGA TA’SIR

ETUVCHI OMILLAR

Davlat byudjeti taqchilligining
holatini tahlil
qilishda, uni

keltirib chiqaruvchi omillarni bilish muximdir. Bu omillar ma’lum sharoitlar ta’sirida yuzaga chiqadi va xar bir davlat iqtisodiyoti uchun

o‘ziga xos ko‘rinishda bo‘ladi. Ammo barcha mamlakatlarga xos bo‘lgan
umumiy omillar sifatida quyidagilarni ko‘rsatish mumkin:

• 
  takchillik davlatning iqtisodiyotini rivojlantirish zaruriyati
  

yuzasidan kredit quyilmalari xajmini oshirishidan kelib chiqishi
mumkin. Bu iqtisodiyotning inqirozli holatni bildirmaydi, balki
davlatning iqgisodiy konyunkturani tartibga solish, jadal odimlashni ta’minlashga qaratilgan harakatvdan kelib chiqadi;

• 
  taqchillik favqulodda xolatlar natijasida kelib chiqishi mumkin
  

(urushlar, yirik tabiiy ofatlar va
h.k.). Bunday
holatlarda odatdagi

zaxiralar etarli bo‘lmaydi va ortiqcha mablag‘lar manbasiga ehtiyoj tug‘iladi;

• 
  mamlakatda YAIM o‘sish darajasiga erishmasdan, markazlashgan uzoq muddatli investiiyalarni, ijtimoiy-madaniy tadbirlarni moliyalashtirishni keskin oshirish natijasida taqchillik yuzaga keladi;
  
• 
  taqchillik iqtisodiy inqiroz tufayli yuzaga keladi. Bunda moliya-
  

kredit aloqalari samara bermaydi, hukumat mamlakatdagi moliyaviy
xolatni o‘z nazorati ostiga ololmaydigan vaziyat vujudga keladi.

III-BOB DAVLAT BYUDJETI TAQCHILLIGINI MOLIYALASHTIRISH MANBALARINING TAHLILI

Davlat byudjet xarajatlarini ko‘zlanayotgan daromaddardan ko‘p

bo‘lishi, mavjud taqchillikni moliyalashtirish yo‘llarini undaydi.
topishga

Odatda, davlat o‘z xarajatlarini soliqlar va soliqsiz daromadlari yordamida moliyalashtiradi, ammo byudjetda taqchillik mavjud bo‘lgan

paytda,
hukumat
qarzlar olishga xam
majbur bo‘ladi. Ko‘pchilik

holatlarda, kerakli mablag‘lar bilvosita yo‘llar bilan, ya’ni inflyasion
soliqlar yordamida yigiladi. Inflyasion solik — xukumatning tovarlar va xizmatlarni sotib olishi uchun zarur mablag‘larni to‘plash, byudjet

taqchilligini moliyalashtirish uchun, pul taklifini oshirish yo‘li bilan
aholining pul mablag‘larini bilvosita olish tushuniladi. Bu usul,
haqiqatda, davlat tomonidan aholini soliqqa tortish bo‘lib, bunda

aholining
haqiqiy daromadlari
qisqarishi natijasida, ular amalga

oshiradigan xarajatlarining xajmini qisqarishiga olib keladi. Ko‘pgina rivojlanayotgan mamlakatlarda davlat xarajatlari uchun to‘lovlarni
amalga oshirishda inflyasiya orqali soliqqa tortish usuli keng
qo‘llaniladi, chunki ko‘pchilik hollarda, bu davlatlarda soliqqa
tortishning samarali usullari mavjud emas. Davlatni bu usul orqali
(inflyasiyadan) oladigan daromadlarining ham ma’lum chegarasi bo‘lib,

haddan ortiq
pul
taklifi giperinflyasiyaga olib keladi. Bunday

sharoitda, tovarlar va xizmatlar uchun to‘lovlarni amalga oshirishda pul belgilariga bo‘lgan ishonchning yo‘qolishi natijasida iqtisodiyot tanazzulga yuz tutadi.
Qarzlar xususii sektor, yoki Markaziy bankdan pulni olish bilan
amalga opshriladi. Boshqa ko‘pchshshk davlatlarda bo‘lgani kabi, O‘zbekiston Respublikasida bu jarayonlarni amalga oshirishga Moliya vazirligi mas’uldir.
Iqtisodiy adabiyotlarda taqchillikni moliyalashtirishni ikkita
yirik guruhga bo‘lib aks ettirilgan-emissiyali va qarzli moliyalashtirish
.Byudjet taqchilligini moliyalashtirish;

1. 
   Davlat xarajatlari
   
2. 
   Davlat daromadlari
   
3. 
   Emissiyali moliyalashtirish
   
4. 
   Qarzli
   

Byudjet taqchilligini moliyalashtirishning bu ikki usuli bilan
birga, yana bir noinflyasion usul - davlat aktivlarini sotish orqali
taqchillikning ma’lum qismi moliyalashtiriladi. Byudjet taqchilligini

moliyalashtirishning xar
qaysi
holatini iqtisodiyotga ta’siri bir xil

bo‘lmaydi, shuning uchun manbalarni taxlil
qilish,
har bir manbani

aloxida ko‘rib chiqishni taqazo etadi.Agar taqchillikni moliyalashtirish manbalarini yanada aniqlashtiradigan bo‘lsak, yuqoridagi ikki guruxning

biriga tegishli bo‘ladigan ko‘rish mumkin:
quyidagi an’anaviy manbalar mavjudligini

1. 
   Markaziy banqdan
   

qarz
olish yoki taqchishshkni emissiyali

moliyalashtirish (pulli mo liyalashtirish);

2. 
   Tijorat banklardan qarz olish (qarzli moliyalashtirish);
   
3. 
   Mablag‘larni mamlakat ichkarisidagi bank bo‘lmagan sohalardan qarz olish (qarzli moliyalashtirish);
   

4. 
   Valyuta zaxiralarini ishlatilishi yoki tashqi davlatlardan olish (qarzli moliyalashtirish);
   
5. 
   Davlatmulkini sotish va boshqa noinflyasion manbalar.
   

qarzga

XULOSA

Davlat byudjetini daromad va xarajatlarning muvozanatligidan
iborat bo‘lgan moliyaviy reja deb ham yuritiladi. Ammo, dunyoning
ko‘pchilik mamlakatlarida (hatto rivojlangan mamlakatlarda ham), Davlat
byudjetining daromad va xarajatlari teng holda bo‘lishi juda kam
uchraydi. Daromadlarning xarajatlardan ortishiga byudjet profitsiti deb yuritilsa, bilaks holatda esa, byudjet taqchilligi(defitsiti) deyiladi.
Davlat byudjetida profitsit shakllanishi, mamlakatda qulay
moliyaviy iqlimning vujudga kelganidan dalolat bersa, taqchillikning
yuzaga kelishi, ko‘pchilik holatlarda mamlakatdagi makroiqtisodiy

nobarqarorlikdan xabar beradi. Ushbu ob’ektiv
qoidaga to‘liq
rioya

qilgan holda, byudjet taqchilligini va uni keltirib chiqaruvchi
omillariga bag‘ishlangan mavzuni tadqiqot ob’ekti sifatida tanladik.
Ushbu mavzuni o‘rganish va ilmiy taxlil qilish natijasida bir-nechta

muammolarga to‘qnash keddik. Ilmiy tadqiqot natijasida Davlat byudjeti taqchilligining iqgisodiy mazmuni va uni keltirib chiqaruvchi omillar haqida shunday xulosaga kelindi:
Brinchidan,mazkur muammo nafaqat rivojlanayoggan mamlakatlar byudjetlariga xos, balki iqtisodiy jixatdan rivojlangan davlatlarning muxim makroiqtisodiy muammolaridan ekanligi namoyon bo‘lmoqda. SHunga asoslangan holda, xozirga davrda Davlat byudjeti taqchilligini keltirib

chiqaruvchi omillar aloxida olingan emas, balki kompleks va taxlil etishni talab etadi.
holda o‘rganish

Ikkinchidan, bizning fikrimizcha, taqchillikni keltirib chi-
qaruvchi omillar har bir mamlakat uchun turlicha bo‘lib, eng umumiylari
sifatida quyidagilarni ko‘rsatish mumkin:
a) favqulotda holatlar natijasida kelib chiqishi mumkin (urushlar,

yirik tabiiy ofatlar va
h.k.) Bunday
holatlarda odatdagi zahiralar

etarli bo‘lmaydi va ortiqcha mablag‘lar manbasiga ehtiyoj tug‘iladi;
b) iqtisodiy inqiroz tufayli yuzaga keladi. Buvda moliya-kredit

aloqalari samara bermaydi,
hukumat mamlakatdagi moliyaviy
holatni o‘z

nazorati ostiga ololmaydigan vaziyat vujudga keladi;
v) mamlakatda YAIMni o‘sish darajasiga erishmasdan, uzoq


muddatli

markazlashgan investitsiyalarni, ijtimoiy-madaniy tadbirlarni moliyalashtirshpni keskin oshirish tufayli yuzaga keladi.
Birinchidan, bank tizimidagi islohotlarni jadal davom ettirish va bunda:
- korxonalarning naqd pup va nahd pulsiz operatsiyalari o‘rtasidagi
cheklashlarga barham berish. Respublikadagi mavjud holatdan ko‘zlangan
asosiy maqsad, muomaladagi pul massasini o‘sishini oldini olish, inflyasion bosimni kamaytirish, soliqlar to‘lashdagi chetga chiqishlarga
barham berish, naqs pul massasini qisqartirish orqali valyuta

spekulyasiyasiga barham berish kabilardir. Bu o‘tkazishda ortiqcha vaqt va xarajatlarni talab
holat operatsiyalar
qilishi, norasmiy

moliyaviy faoliyatni vujudga keltirishi, narxlar nisbatida nomutano- siblikni vujudga keltirishi, iqtisodiyotni dollarlashuvi kabi salbiy

holatlarni keltirib chiqarmoqda. Masalani
hal
qilishning muqobil

usullaridan foydalanish lozim. Xususan, inflyasiyani ma’lum chegarada

ushlashda,
qattiq
pul-kredit va byudjet-soliq
siyosatidan, soliqlarni

to‘laligicha undirishda soliqqa tortish mexanizmini takomillashtirish, Markaziy bank nazoratini kuchaytirish kabi vositalardan foydalanish zarur;
- joriy operatsiyalar bo‘yicha mipliy pul birligini konvertatsiyasiga erishish. Bizning fikrimizcha, bunda mavjud bo‘lgan rasmiy kursni asta- sekin oshirish orqali amaldagi ko‘pchilik valyuta kurslarini
birlashtirishga qaratilgan uslubdan voz kechish zarur. CHunki, bu usul
orqali har safar rasmiy kursning oshirilshpi «inflyasion kutilshpi»ni keyatirib chiqaradi va xufyona bozor kursining etib bo‘lmas darajadagi o‘sishiga sabab bo‘ladi.
Jahon tajribasi shuni ko‘rsatadiki, valyuta kursini belgilashda
talab va taklif orqali ta’sir qilish mexanizmi eng samarali yo‘llardan
sanaladi. Bizning fikrimizcha, joriy operatsiyalar bo‘yicha to‘la konvertgatsiyaga erishishningdastlabki qadamlari sifatida mavjud xufyona valyuta bozorini qonuniylashtirish, bu faoliyatni soliqqa tortish orqali boqarishga erishish kerak.
YUqoridagi muammolarning ijobiy xal etilishi tijorat banklarini aksiyalarini chet ellik investorlarga sotishni tezlashtiradi, mamlakatdagi umumiy moliyaviy barqarorlikni oshirishga imkoniyat beradi va eng muhimi, moliya tizimiga bo‘lgan ishonchni qayta tiklaydi.
Ikkinchidan, xususiylashtirish sohasida mulk egalarining huquqlarini
ximoyalash va raqobatni kuchaytirish uchun barqaror huquqiy asosni
shakllantirish lozim. Xususiylashtirish jarayonlariga xorijiy investitsiyalarni jalb mexanizmini takomillashtirish kerak.

Uchinchidan, investitsiyalarni jalb qilish sohasida milliy ishlab

chiqaruvchilarni investitsiya rag‘batlantirish darkor
qilishga bo‘lgan intilishlarini

To‘rtinchidan, jamlangan byudjet tarkibiga kiruvchi maqsadli fondlarni islohotlarida:

• 
  Pensiya fondiga o‘tkaziladigan pul miqdorining ko‘proq miqdorda
  

o‘tkazuvchilarga rag‘batlantiruvchi tamoyil asosida tashkil etishga erishish;

• 
  ortiqcha pul mablag‘larini, pensiya uchun jamg‘arishni xohlovchilarga xususiy Pensiya fonlarini tashkil etish orqali imkoniyatni tashkil etish
  

zarur. Bunda, bu fondga jalb
qilinganish
haqi miqdorini soliqqa

tortish bazasida chiqarish orqali,bu fondga aholi bo‘sh pul mablag‘larini to‘planishini rag‘batlantirish kerak;

• 
  xususiy Pensiya fondlari ustidan davlat nazoratini ta’minpash (xuddi tijorat banklariniki kabi turli me’yoriy talablar orqali) bilan bu fondlarga pul jamg‘aruvchilarga davlat kafolatini berish;
  
• 
  xususiy Pensiya fondlarini pul mablag‘larini DQMO bozoriga
  

jalb qilish orqali pul bozorvda foiz stavkalarini tushirishga erishish mumkin;

• 
  jamlangan byudjet tarkibiga kiruvchi respublika Yo‘l fondi mablag‘larini kepib tushishini ga’minlashni Davlat Soliq qo‘mitasi zimmasiga yuklash, bu fond mablag‘larini samarali to‘plashni ta’minlashga ko‘maklashadi.
  

Beshinchidan,
qishloq
xo‘jaligiga ishlatmaydigan erlarni to‘la egalik

xuquqi asosida sotishni tashkil etish va
qishloq
xo‘jaligida

foydalaniladigan erlardan uzoq muddatli foydalanish mexanizmini
ishlab chiqish zarur. Bunda xar bir viloyat va har bir tuman uchun alohida (individual) yondoshuv asosida, maxsus respublika Kengashini tashkil etish orqali, xususiylashtirishni olib borish, nafaqat Davlat
byudjetidan bu sohalarga qilinayotgan xarajatlar salmog‘ini

qisqartiradi, balki erdan foydalanshp unumdorligini ortishiga olib keladi.
Oltinchidan, byudjetning daromad qismida qilinishi lozim bo‘lgan chora- tadbirlar:

• 
  soliqqa tortish tizimini yanada takomillashtirish. Bunda, xususiy xonadon egalarining ijara daromadlari, san’atkorlarning naqd pul ko‘rinishidagi daromadlari, xususiy shifoxona shifokorlarining daromadlari, xususiy avtomashinalarda kirakashlik bilan shug‘ullanayotgan shaxslarning olayotgan daromadlarini yashirish, soliqdan
  

qochish holatlariga barham beradigan soliqqa tortish mexanizmni ishlab
chiqish va bu soxadagi qonuniy nazoratni kuchaytirish lozim;

• 
  soliq foizlarini pasaytirish. Korxonalar daromad(foyda)
  

soliqlarini pasaytirish bo‘iicha olib borilayotgan an’anani izchil davom
ettirish, shuningdek, umumiy soliq yukida egri soliqlarni nisbatining
ortishiga barxam berish lozim. Axolidan olinayotgan daromad solig‘ini foizlarini belgilashda,uning yuqori stavkasini 30 foizgacha keskin qisqartirish, yoki soliqqa tortish bazasini tabaqalashtirish mexanizmini yanada kengaytirish va rivojlanayotgan mamlakatlarning ilg‘or taj- ribalarini inobatga olgan xolda, ish xaqi fondidan olinadigan ijtimoiy majburiy to‘lovlar xajmini yagona 15 foizdan ortmagan holda
belgilashga erishish lozim. Bu tadbirlar qisqa muddatli sharoitlarda
byudjet daromadlarini qisqarishiga olib kelsada, o‘rta va uzoq muddatli
sharoitda soliq solinadigan bazaning xajmini ko‘paytiradi, xalda

soliqdan
qochish
hollarini kamaytiradi. SHuningdek, bu tadbirlar

natijasida axoli real daromadlarining ortishi shaxsiy investitsiyalar
salmog‘ining ortishiga, byudjetdan qilinadigan ijtimoiy to‘lovlar va
yangi ish o‘rinlarini tashkil etish bilan bog‘liq xarajatlar summasining
qisqarishiga olib keladi.

Ettinchidan, byudjetning xarajat chora- tadbirlar:
qismida
qilinishi lozim bo‘lgan

• 
  xarajatparni samaradorligini oshirish. Bunda, boshqaruvda davlat
  

ulushi yuqoriligi saqlanib qolayotgan nochor korxonalarni subsidiyalash,
yoki ixtisoslashtirilgan tijorat banklarining kreditlariga hukumat kafolatini bershp kabi amaldagi samarasiz xarajatlar siyosatidan voz

kechish kerak.
Qishloq
xo‘jaligiga davlat tomonidan ko‘rsatilayotgan

moliyaviy yordam mexanizmini tubdan qayta ko‘rib chiqish lozim;

• 
  byudjet xarajattri tarkibida yirik xisoblangan soeliqni saqlagi
  

xarajattrini umumiy salmogini
qisqartirmagan xolda, tarkibini
qayta

ko‘rib chiqish maqsadga muvofiq.Sog‘liqni saqlash xarajatlari tarkibida,

jahon tajribasidan
kelib chiqqan
holda ambulatoriya tizimini keng

joriy qilish,shifoxonlardagi kasallar o‘rnini qisqartirish, va aksincha,
ular moddiy-texnika bazasini yangilash, shifokorlar sonini qis-
qartirish va ular malakasi oshirishga, oylik maoshini oshirishga xarajatlarni qayta yo‘naltirshp ancha samarali natijalar beradi.