Kirisiw Maqsetlerine qaray kartalardı bo’liw

Paydalanıw maqsetlerine kóre kartalardı tasniilash
Paydalanıw maqsetlerine kóre kartalar tómendegilerge boiinadi: oqıw kartaları, ilimiy-málimleme kartalar, úgit-násiyatlaw hám úgit, opcrativ xoljalik, sortıgasiya, kadastr, jol, joybar, turistik hám basqalar. Kartalardı paydalanıw maqsetlerine kóre klassifikaciyaına arnawlı karta­ larni da kiruishadi. Arnawlı kartalar belgili-bir sheńber degi paydala - nuvchilarga hám belgili-bir wazıypalar sheshimine mólsherlengen boladı. Mısalı, teńiz hám dárya navigatsiya kartaları, aeronavigasiya kartaları, joybar kartaları hám basqalar.
Kartalardı maqseti olardı masshtabına, mazmunına hám rásmiylestiriw (úskenelew) usılına úlken tásir korsatadi. Bunı bir aymaqtı birdey masshtablı hám mazmunli, lekin hár túrlı maqsetli umumgeografik yamasa siyasiy-basqarıw kartalardı bir-birine salıstırıwlasaq ayqın koremiz.
Kartalardı olardan paydalanıw maqsetlerine qaray: oquv kartaları, ilimiy ma'lumotnama kartalar, tusindirme, operativ xojalik, navigatsiya, kadastr, jol joybar, turistik hám basqa kartalarǵa bolish múmkin.
Kartalardı olardan paydalanıw maqsetlerine kora klassifikaciyaına arnawlı kartalardı da kirgiziwedi. Arnawlı kartalar málim sheńber degi paydalanıwshılarǵa hám málim wazıypalardı sheshimine arnalǵan boladı. Mısalı, teńiz hám dárya navigatsiya kartaları, aeronavigatsiya kartaları, joybar kartaları hám basqalar.


Kartalardan paydalaniw
Kartalardan paydalanıw - kartografiyaning ilimiy, ámeliy, mádeniy-aǵartıwshılıq, oqiw iskerliginiń túrli tarawlarında kartografikalıq dóretpelerden paydalanıw máselelerin u’yreniwshi bo’limi bolip, onıń sheńberinde katografik dóretpeler menen islew usılları hám usılları islep shıǵıladı, alınatuǵın nátiyjelerdiń isenimliligi hám natiyjeliligi bahalanadı.
Geografiyalıq kartalardıń ilimiy hám ámeliy áhmiyeti olar boyinsha arnawlı bir wazıypalardı sheshiw menen bekkem bog‗liq. Geografiyalıq kartalar túrli maqsetlerde isletiliwi sebepli paydalanıw boyinsha hár túrlı usıllardı qo‗llashga tuwri keledi. Olardan túpkiliklileri tómendegiler:
 kartadan kerekli maǵlıwmatlardı alıw ;
 kerekli aymaqtı tabıw ;
 kerekli obiektlerdiń geografiyalıq koordinatalarınıń anıqlaw ;
 jaydı karta arqalı u’yreniw;
 orınnıń uzınlıǵı, maydanı, qıyalıq múyeshlerin anıqlaw.
 jer astı rezervleri kólemlerin anıqlaw, tog’ayli maydanlardaǵı rezervlerdi anıqlaw ;
 kartada oriyentirlashni orınlaw ;
 ilimiy-izertlew jumısların orınlaw (jer silkiniwi, surilma);
 proektlestiriw, qurılıs jumısların ámelge asırıw (xalıq punktleri, xojaliq áhmiyetindegi iri obiektler, jollardi qurıw, melioratsiya jumısların orınlaw hám basqalar ushın );
 ideologiyalıq yamasa siyasiy tásir qılıw quralı retinde paydalanıw ;
 áskeriy maqsetlerde paydalanıw ;
 tálim beriwde paydalanıw ;
 hár túrlı lekciyalarda paydalanıw hám t.b.
Joqarıdagilardan kelip shıqqan halda, geografiyalıq kartalar qurılısda, proektlestiriwde qıdırıw -tekseriw ushın tiykar retinde paydalanıladı ; oqiw quralı bo‗lib xızmet etedi hám de ilimiy-izertlewlerde (geologiya, geomorfologiya, geografiya hám t.b. ) úlken áhmiyetke iye; túrli pánlerde toplang’an bilimlerdi saqlawshı, sonıń menen birge olardı tarqatıwdıń tásirli quralı esaplanadı (bunda xalıqtıń o’z u’lkesi, basqa mámleketler hám basqa planetalar menen tanısıp, ulıwma materiallıq Dárejesi asadı ); kartalar járdeminde onsha úlken bo‗lmagan orından tartıp pútkil planeta maydanıǵa shekem qálegen qamrovda keńisliktiń bir waqıttaǵı obzorini alıw múmkin; kartalar obiektlerdiń muǵdar hám sapa xarakteristikaların saqlaydı, olar arasındaǵı keńislikdegi hám basqa baylanıslardı ko’rsetedi; kartalar obiektlerdiń forması, úlkenligi hám o’z ara jaǵdayınıń ayırım ko‗rinarli obrazın payda etedi, obiektlerdiń o‗lchamlari, koordinataları, uzınlıqları hám maydanların anıqlaw imkaniyatın beredi.
Kartografikalıq suwretler eń áyyemgi dáwirlerden kisiler tárepinen oriyentir alıw, qoñsi mákan-jaylardı, jollardi, ań qılıw jayların hám t.b. ni ko’rsetiw ushın paydalanılǵan. Áyyemgi Egipet, Grekiston hám Rimde kartalar bo‗yicha maydanlar hám aralıqlardı o’lchash usılları isletilingen. Orta ásirlerde barlıq kartalar teńizde júziw, sayaxat, áskeriy háreketlerdi aparıw maqsetlerinde paydalanılǵan.
Ullı kartograf alım G. Merkator (1512-1594 yy.) o‗z dóretpeleri - kartalar, globus, atlaslardı olardan paydalanıw bo‗yicha korsetpeler menen bergen. Birinshi ret cilindrik proyeksiya isletilingen 18 betlik ataqlı dúnya kartasında Merkator ―Orında aralıqlardı o’lshew usıllari‖ atı menen kesindinde arnawlı tekst-yo‗riqnoma jaylastırǵan hám kartanıń qay jerinde hám qaysı tárzde otrodromiya ornına loksodromiyadan paydalanıw kerekligini hám qanday qátelik kelip shıǵıwın túsintirgen. Sol kartanıń basqa betlerinde ―Yo‗nalishlar gulini isletiwge qısqasha ko‗rsatma‖ hám karta boyinsha navigatsiya máselelerin sheshiwge tiyisli nomogramma jaylastırılǵan. Sol tárzde ullı kartograf karta jaratıwdı odan paydalanıw usılların islep shıǵıw menen uluwmalasturg’an.
Kartalardan ilimiy maqsetlerde paydalanıwǵa dáslepki mısallar XvIII-XIX ásirlerge tiyisli bo‗lib, bunda Jer to‗g‗risidagi pánlerde to‗plangan júdá ko‗p materiallardı sistemalastırıw dáslepki temalı kartalardı jaratılıwma alıp keldi, kartalardıń o’zi bolsa jańa izertlewler ushın baslang‗ich material bolip xızmet ete basladı. Kartalar bo‗yicha ko’plegen global nizamlıqlar jańalıq ashıldı, qandayda bir hádiyselerdiń basqaları menen baylanısları hám t.b. lar anıqlandi.
Kartalardan paydalanıw ko‗plab fundamental geografiyalıq nizamlıqlardıń jańalıq ashılıwına alıp keldi. 1817 jılda A. Gumboldt izoliniyalar usılınan paydalanıp, Arqa yarımsharning birinshi ―izotermik sızıqlar‖ kartasın tuzdi. Kartanı analiz etip hám de onı basqa ıqlım maǵlıwmatları hám tábiy geografiyalıq materiallar menen salıstırıwlap, global ıqlım nizamlıqların anıqladi, materiklarning batis hám arqa bólimlerindegi, qurǵaqlıqlar ishkerisidagi hám okeanlıq qirg’oq boylarinda ıssılıq ayırmashılıqların, tiykarǵısı ıqlım zonaların anıqladi.
Odan soñ B. B. Dokuchayev topıraqtı kartaǵa alıw menen shug’ullanip, tiyisli nizamlıqlardı ashqan.
Kartalar Jerde jaylasqan obiektler yamasa hádiyselerdiń orni yamasa belgilerine tiyisli maǵlıwmatlar esaplanǵan geofazoviy maǵlıwmatlardı ko’rsetiw, súwretlew ushın paydalanıladı. Kartalar o’z paydalanıwshılarına geofazoviy munasábetlerdi jaqsılaw túsiniwlerine járdem beredi. Kartalardan aralıq, jo’nelisler hám maydanlar ko‗lami, sistemalar hám baylanıslar, túsinikler hám anıq muǵdarlıq informaciyalardı alıw múmkin.
1980- jıllardan cifrlı geofazoviy maǵlıwmatlardı qayta islew rawajlana basladı. Sonday eken, kartalarda isletiletuǵın bolmıs ko’pshilik paydalanıwshılar ushın sezilerli o’zgerdi. Kompyuter jardeminde kartalar ekranǵa shıqtı. Bul kartalar arqalı olar jaratılatuǵın maǵlıwmatlar bazası hám tiykarǵı analitik funksional múmkinshiliklerdi keleside menyu yamasa legenda arqalı alıw múmkin. 1980-jıllarda geofazoviy maǵlıwmatlar máseleleri hám olardı izertlewdi esapqa alıwshı bul programmalar paketi geografiyalıq informaciya sistemaları (GAT/GIS) retinde teńila baslandı. Olardıń funksional múmkinshilikleri sol dárejede taraqqiy etpekte-ki, geofazoviy maǵlıwmatlar menen isleytuǵın barlıq pán tarawlarında keń qollanilmoqda.
Kartalar aldınǵı sıyaqlı tek ǵana sońı ónim bolmay qaldı, qag’az karta geofazoviy maǵlıwmatlardı saqlaw hám uzatıw quralı retinde ámel etken hám ámel qılıp atır, biraq buǵan kartalardı hám olarǵa tiyisli maǵlıwmatlar bazasın ekranǵa kirgiziw sezilerli tásir ko’rsetedi. Ol Kartograflarga úsh o’lshemli hám animatsion kartalar sıyaqlı jańa hám alternativ variantlardı usınıwǵa alıp kelgen maǵlıwmatlar bazası texnologiyaları hám kompyuter grafikası usılların usınıs etdi. Geofazoviy analiz ko’binese kartadan baslanadı ; kartalar aralıq analiz nátiyjelerin talqılaw sıyaqlı juwmaqlawshı nátiyjelerdi usınıwda da paydalanıladı. Basqasha aytqanda, kartalar geofazoviy analiz processinde jetekshi rol oynaydi.
Internettiń rawajlanıwı kartografiyada náwbettegi revolyuciyanı alıp keldi. Ínteraktiv kartalardı alıw sheklewi jónge salıw etildi. Google Maps/Earth sıyaqlı ónimler, hátte adamlarǵa o’z maǵlıwmatların kartalarǵa qo‗shish jáne onı basqalar menen bo‗lishish múmkinshiliklerin beredi.
Kartografiya tekǵana kartalardı proektlestiriw hám dúziwdi, bálki olardan paydalanıwdı da o’z ishine aladı. Kartadan tiyisli informaciyanı alıw ushın paydalanıwshılar kartadan paydalanıwdıń málim qaǵıydaların biliwleri kerek. Sonıń menen birge, paydalanıp atırǵan karta hám atlaslardıń maqseti hám paydalanıw sharayatları haqqında da maǵlıwmatqa iye bo‗lishlari zárúr.
X aritalar bo„yicha izertlew (o„rganish) - Jer totuwrali pánler hám ol menen baylanisli sociallıq-ekonomikalıq pánlerde teńituv iskerligi túrlerinen biri. Sapa hám muǵdar, ilimiy hám ámeliy, empirik hám teoriyalıq túrler ajratıladı. Kartalar boyinsha izertlewdiń tiykarǵı quralı izertlewlerdiń kartografikalıq usılı esaplanadı.
Izertlewlerdiń kartografikalıq usılı - karta uyreniletuǵın obiekt modeli hám obiekt menen izertlewshi arasındaǵı aralıq buwın retinde shıǵıs ilimiy izertlew usılı bolıp tabıladı. Izertlewlerdiń kartografikalıq usılı kartalardı analiz qılıwdıń ko’plegen usıllarına iye bolip, olar járdeminde hádiyselerdi muǵdarlıq morfometrik hám statistikalıq bahalaw menen birge dúzilisi hám morfologiyası izertlew etiledi; hádiyseler dinamikası hám rawajlanıwı o‗rganiladi; tábiy, sociallıq-ekonomikalıq, ekologiyalıq jaǵdayǵa baha beriledi; aymaqtı o’zlestiriwdiñ xojaliq, rekreatsion hám basqa múmkinshiliklerin anıqlaw ushın injenerlik-geografiyalıq tekseriwler o’tkeriledi; indikatsion hám prognoz izertlewleri atqarıladı ; qáwipli hádiyseler riskın saplastırıw hám de ekologiyalıq jaǵdaynı jaqsılaw bo‗yicha ilajlar islep shıǵıladı hám t.b. Izertlewler dıń kartografikalıq usılı - bul kartalarda suwretlengen hádiyselerdi kartalardan paydalanıp biliw usılı bolıp tabıladı. Kartalarda suwretlengen hádiyselerdi biliw bul jerde keń mániste túsiniledi hám kartalar arqalı hádiyselerdiń quramın, bir-biri menen baylanislilig’in, Dinamikasın hám evolyutsiyasın waqıt hám mákanda úyreniw, rawajlanıwın analiz qılıw, olar haqqında túrli muǵdar hám sapa ko’rsetkishli maǵlıwmatlar alıwdı ańlatadı. Izertlewlerdiń kartografikalıq usılı fanda hám ámeliyatda qollaniliwi túrme-túr. Hár bir pán salasında bolmıstı túsiniwde, ámeliy jumıslarda, proektlestiriwde, jerlerdi ózgertiwde, xalıqshunoslikda, tábiyaattı qorǵawda hám basqa túrli máselelerdi sheshiwde kartografikalıq usıl qarar qabıllaw quralı retinde xızmet etedi.
Kartalardan paydalanıw olardı dúziw menen bekkem bog‗liq. Kartalardı dúziwde maǵlıwmatlar deregi retinde átirap -ortalıq alınadı, kartalastırıwda baqlawlar nátiyjesi maǵlıwmatların tańlap kartaǵa aylantırıladı hám bolmıstıń modeli dúziledi. Kartografikalıq modellestiriwde maǵlıwmatlardı qayta islew boyinsha quramalı ilimiy jumıslar atqarıladı, ol analiz hám sintez etiwler menen baylanisli. Bunday jumıslar kartanıń maqsetine hám kimlerge mo’lsherlenganligine, izertlewshiniń bilim dárejesine, obiekttiń úyrenilganligine, kartalashtirishning ilimiy metodologiyasiga, klassifikaciyalawdıń logikalıq jaqtan durisliğina, generalizatsiya dárejesine hám t.b. baylanisli. Kartalardan izertlew usılı retinde paydalanıw processinde maǵlıwmatlar qaytaldan isletilinip, ol jumıstıń maqsetine, izertlewshiniń dárejesine, tájiriybesine hám bir qansha basqa ko’rsetkishlerge baylanisli. Sonı da aytıw kerek, alıp barılıp atırǵan izertlewler processleri málim dárejede aljasıqlarǵa iye. Sol sebepli alınǵan maǵlıwmatlar hám juwmaqlar álbette haqıyqıy bolmıs menen tekserip ko’riliwi, zárúr bolğanda olarǵa o’zgartiwler kiritiliwi kerek.
―Kartalardı jaratıw hám olardan paydalanıw‖ sistemasında bir-birine baylanisli eki usıl ámeldegi:
1. Kartalastırıw yamasa kartografikalıq súwretlew usılı - onıń maqseti real bolmıstan kartaǵa o’tiw bolıp esaplanadı (waqıya hám hádiyseler modelin payda etiw).
2. Izertlewlerdiń kartografikalıq usılı - tayın kartadan paydalanıp bolmıstı biliw. Joqarıda atları keltirilgen usıllar bir-biri menen bekkem baylanisli.
Kartalardan paydalanıw múmkinshiligi basqa kartalardı dúziw tártibi izbe-izligin Izertlew nátiyjesinde jańa kartalar dúziledi, olar taǵı, o’z gezeginde, izertlewge tartinadi, mısalı, gipsometrik karta orınnıń qıyalıǵın Anıqlaw ushın qayta islenedi, odan bolsa yuzaning juwılıw intensivligi dárejesin suwretleytuǵın karta keltirip shiǵarıladı hám t.b.
Bunnan tısqarı, dúzilgen kartalar basqa kartalardı dúziwde derek retinde de isletiledi, mısalı, bahalaw hám prognoz kartaların dúziwde bir qansha analitik kartalar derek retinde jumısqa tartinadi.Kartalardan paydalanıwdıń taǵı bir tárepi - kartograf bolmağan izertlewshilerdiń joqarıda atları keltirilgen eki usıldan bólek-bólek paydalanıwadı, mısalı, topıraqshunos geomorfologik hám geobotanik kartalardan olardı dúziw procesi menen bolaylanisli b’olmagan halda paydalanadı.