Kirisiw i-bap. Mikroekonomika

Joba:

Kirisiw…………….3-4

I-bap. Mikroekonomika ………5

1. 
   Mikroekonomika haqqında túsinik……5-6
   
2. 
   Mikroekonomika páni hám rawajlanıwı…..7-9
   
3. 
   Mikroekonomikanıń áhmiyeti…..9-14
   

II-bap.Mikroekonomikanıń túrleri …..15-16
2.1. Mikroekonomikanıń túrlerge bóliniwi….16
2.2.Olardıń qollanılıw tarawları….17-18
III-bap.Mikroekonomikada modeler….18-20
3.1.Mikroekonomika pánin úyreniwde mikroekonomikalıq modellerdıń áhmiyeti...20-21
3.2. Mikroekonomikalıq model túrleri.....21-26
JUWMAQLAW...........27
QOSÍMSHALAR...........28
PAYDALANÍLǴAN ÁDEBIYATLAR....... 29-30


KIRISIW
Házirgi sharayatta mámleketimiz tálim sistemasında júz berip atırǵan ózgerisler tayarlanıp atırǵan jas qánigelerdi jáhán talaplarına juwap beretuǵın dárejede bolıwın talap etpekte. Ásirese, bul ekonomika salasındaǵı qánigelerdi tayarlawda ayrıqsha áhmiyetke iye boladı. Ekonomika tarawındaǵı qánigelerdi tayarlawda joqarı tálim mákemelerinde oqıtılatuǵın ekonomikalıq pánler zárúrli orın tutadı.2017—2021-jıllarda Ózbekiston Respublikasın jáne de rawajlandırıwdıń Háreketler strategiyasındaǵı bes ústin turatuǵın jónelislerde názerde tutılǵan islep shıǵarıwdı modernizaciya qılıw, texnikalıq hám texnologiyalıq tárepten jańalaw, islep shıǵarıw, transport -kommunikatsiya jáne social infrasistema joybarların ámelge asırıwǵa qaratılǵan aktiv investitsiya siyasatın aparıw, joqarı texnologiyalı qayta islew tarmaqların, bárinen burın, jergilikli shiyki zat resurslarin tereń qayta islew tiykarında joqarı qosımsha bahalı tayın ónim islep shıǵarıwdı jedel rawajlandırıwǵa qaratılǵan sapa tárepinen jańa basqıshqa ótkeriw arqalı sanaattı jáne de modernizaciya hám diversifikatsiya qılıw, ekonomika tarmaqları ushın nátiyjeli básekige shıdamlı ortalıqtı qáliplestiriw hám de ónim hám xızmetler bazarında monopoliyanı basqıshpa-basqısh kemeytiw, principial tárepten jańa ónim hám texnologiya túrlerin
3
ózlestiriw,sol tiykarda ishki hám sırtqı bazarlarda milliy tovarlardıń básekige shıdamlılıǵın támiyinlew, islep shıǵarıwdı jergilikli xoshametlew siyasatın dawam ettiriw hám de, eń aldı menen, tutınıw tovarlar hám buyımlar importınıń ornınbasıw, tarmaqlararalıq sanaat kooperatsiyasın keńeytiw, ekonomikada energiya hám resurslar sarpın kemeytiw, óndiriske energiya tejeytuǵın texnologiyalardı keń engiziw, qayta tiklenetuǵın energiya dáreklerinen paydalanıwdı keńeytiw, ekonomika tarmaqlarında miynet ónimliligin asırıw sıyaqlı wazıypalar belgilengen bolıp, bul wazıypalardı tabıslı ámelge asırıw kóp tárepten mámleketimiz milliy ekonomikasınıń baslanǵısh buwını esaplanǵan firmalar iskerligi, qarıydarlar minez-qulqı hám de túrli resurslar hám tovarlar bazarları jaǵdayın bólek alınǵan tárzde analiz qılıw, olardı rawajlandırıw faktorlarınan nátiyjeli paydalanıw jolların úyreniw sıyaqlı processlerdi izertlewge baylanıslı. Sonday processlerdi izertlewshi pán retinde «Mikroekonomika» páni qatnasadı. Studentlerge usı pán qásiyetleri sheńberinde mámleketimizde ámelge asırılıp atırǵan reformalar hám olardıń nátiyjelerin sáwlelendiriwshi materiallar, qaǵıydalar hám juwmaqlardı puqta ózlestiriwleri, kelesi iskerliginde nátiyjeli paydalanıwları hám de dóretiwshilik jandasıwların támiyinlew pándi úyreniw aldında turǵan tiykarǵı wazıypalardan biri bolıp tabıladı.
4
I-bap.Mikroekonomika
«Mikroekonomika» pánin oqıtıwdıń maqseti bakalavriat baǵdarlarında tálim alıwshı studentlerde óz aldına firmalar iskerligi, tutınıwshılar minez-qulqı hám de túrli resurslar hám tovarlar bazarları jaǵdayın bólek alınǵan halda analiz etiw, olar dinamikasın salıstırıw , mámlekettiń firmalar iskerligine baylanıslı siyasatın muwapıqlastırǵan halda qóllaw jáne bul boyınsha strategiyanı tuwrı tiykarlay alıw kónlikpesin qáliplestiriwden ibarat.
1.1.Mikroekonomika haqqında túsinik
Pánniń maqseti hám wazıypalarınan kelip shıqqan halda usı oqıw qollanba studentlerge mikroekonomikadan túrli temalar,olarǵa tiyisli máselelerdi sheshiw ushın kónlikpelerdi qáliplestiriwde zárúrli áhmiyetke iye esaplanadı.Bul kurs jumısın tayarlawda jáhánnıń jetekshi universitetlerinde keń kólemde paydalanıp kelinip atırǵan ádebiyatlar G.Menkyunnıń «Mikroekonomika principlerı» (N. Gregory Mankiw «Principles of Microeconomics») hám de R.Pindayk hám Rubinfelding «Mikroekonomika» kitabınan paydalanılǵan. Mikroekonomika páni firma hám úy xojalıqlarınıń qararların hám olardıń arnawlı bazarlardaǵı óz-ara baylanısların, firma hám úy-xojalıqlarınıń ekonomikalıq qarar qabıllawı hám olardıń bazardaǵı óz-ara
5
baylanısların, báseki hám jumısshılar tabısı qanshellilik olardıń minez-qulqlarına tásir etiwin da úyrenedi. Mikroekonomika páni makroekonomika menen tıǵız baylanıslı, sebebi, dúnyada júz berip atırǵan ekonomikalıq ózgerisler sol bólek individual subyektlardiń ekonomikalıq munasábetleri jemisi bolıp tabıladı. Makroekonomikalıq ósiwdi mikrodárejedeg munasábetlerdiń uyqaslasıwısız oyda sawlelendiriw qıyın. Mısal etip alsaq, makroekonomikashılar mámleket kóleminde tavar hám xızmetlerden alınatuǵın dáramat salıǵınıń tásirin úyreniwleri ushın, olar hár bir xojalıq jurgiziwshilerdiń tavar hám xızmetlerdiayırbaslawǵa bolgan potencialın biliwleri zárúr bolıp tabıladı. Mikroekonomika hám makroekonomika bir-birine baylanıslı bolıp uqsap ketsa-de, biraq ekewi eki bólek pan bolıp tabıladı. Sebebi ekewi túrli sorawlarǵa juwap boladı, hár bir pánniń ózin bólek usılları bar bolıp, ekewide bólek pán retinde bir-birinen bóleklengen halda uyreniledi.Mikroekonomika ayırım subyektler iskerligi menen baylanıslı. Bularǵa qarıydarlar, jumısshılar, kapital, jer iyeleri, firmalar, yaǵnıy tiykarınan ekonomika ámel etiwinde zárúrli orın tutatuǵın individ yamasa xojalıq subektleri kiredi. Mikroekonomika ekonomikanıń tómen basqıshda qanday etip hám ne nátiyjesindeminez-qulıq ámelge asırılıwın túsintirip beredi. Mısalı, qarıydar ne ushın tavar satıp alıwǵa juwmaq etti; baxa hám dáramat ózgeriwi tavar tańlawǵa
6
qanday tásir etdi; firma jumısshıları sanın qanday joybarlastıradı, olar qay jerde, qansha islewi kerekligin anıqlaydı, sol sıyaqlılardı mikroekonomika túsintirip beredi.
1.2.Mikroekonomika páni hám rawajlanıwı
Mikroekonomikanıń taǵı basqa bir zárúrli tárepi tarmaqlarda, mısalı, sanaat tarmaqlarında bazarlardan shólkemlesken eń iri strukturalar payda bolıwında ekonomika subektleriniń óz-ara munasábetlerin úyreniw bolıp tabıladı. Mikroekonomika sol zattı, mısalı, amerika avtomobil sanaatınıń tariyxıy rawajlanıw oyın, avtomobil bazarında óndiriwshiler hám qarıydarlar qanday óz-ara munasábetke kirisiwlerin ańlap alıwǵa járdem beredi. Bul pán avtomobillerge baxa qanday belgileniwin, avtomobil kompaniyaları jańa zavodlar qurılısına qanday aqshalardı investitsiya etiwlerin, jılına qansha avtomobil islep shıǵarılishini túsintirip beredi. Mikroekonomika ayırım firmalar hám qarıydarlar iskerligin úyrengen halda sanaat tarmaqları hám bazarlar qanday iskerlik kórsetiwin, bulardıń iskerligine basqa mámleketler degi ekonomikalıq sharayat hám húkimet siyasatı qaysı tártipte tásir etiwin ashıp beredi.
Mikroekonomikalıq teoriyanıń eki kórinisi óz-ara parıq etedi:
a) pozitiv mikroekonomika ;
b) normativ mikroekonomika.
7
Pozitiv mikroekonomika real ekonomikalıq hádiyselerdi hám olardıń baylanıslılıqların úyrenedi. Pozitiv analiz ekonomika daǵı hádiyselerdi túsindiriwdi bildirse, normativ analiz bular qanday bolıwı kerek, degen sorawǵa juwap beredi. AQSH húkimeti avtomobiller importına kvota belgileydi, deylik.
Bunda mámlekette shiǵarılatuǵın avtomobillerdiń baxası, olardıń muǵdarı hám satılıwında ne ózgeredi? Bul avtomobillerden paydalanıwshılarǵa hám avtomobil sanaatında isleytuǵınlarǵa qanday tásir etedi, degen sorawlar payda boladı. Bul sorawlar pozitiv analiz sheńberine kiredi. Mikroekonomikada pozitiv analiz oraylıq orın iyeleydi. Benzinge jańa húkimet dárejesinde salıq belgilew kórip shıǵılıp atır, dep shama menen oylayıq. Jańa salıq kiritiliwi menen benzin baxası ózgeredi, bul benzindi kem sarplaytuǵın avtomashinalarǵa bolǵan talaptı,sonıń menen birge, bul mashinalardan kúndelik turmısda paydalanılıwı hám basqa zatlardı ózgertirip jiberedi. Óz iskerligin aqılǵa say joybarlaw ushın neft hám avtomobilsazlıq kompaniyaları mámleket salıq siyasatınıń túrli aqıbetleri qanday bolıwın anıqlawları kerek boladı. Bul jumıstı avtomobil ushın ıqtıyat bólimler islepshıǵarıwshılar, sayoh'at menen shuǵıllanatuǵın firmalar da orınlawı kerek. Avtomobil kompaniyaları salıq qabıl etilgennen keyingi maksimal paydanı, úlken hám kishi litrajli avtomobiller islep shıǵarıw kólemin
anıqlawdı, qolaylı avtomobillerdi islepshıǵarıw ushın zárúr
8
bolgan kapital qoyılmalar muǵdarın belgilewdi qáleydiler.
Normativ mikroekonomika bolsa qaysı sharayatlar yamasa tárepler maqul túsetuǵın yamasa qabıl etiwge bolmaytuǵın ekenligin belgileydi, hárekettiń anıqbaǵdarların usınıs etedi.
Normativ analiz tek ekonomikalıq siyasattiń sapalı tańlawına tiyisli emes. Ol siyasattiń anıq talqinlarini islep shıǵıwdıda óz ishine aladı. Benzin salıǵı maqul túsetuǵın degen sheshimge kelingach, onıń muǵdarı haqqındaǵı másele júzege keledi. Biz ǵárejetler hám dáramatlar teń salmaqlılıqın esapqa alıp benzinge salınatuǵın salıqtıń optimal muǵdarı qanday boladı, degen sorawdı beremiz.
Normativ analiz kóbinese ataq beriw jónindegi oy-pikirler menen toldırıladı. Mısalı, benzinge salıqtı import etiletuǵın neft ushın qoyılǵan boj menen salıstırıwlap sonday juwmaqqa keliw múmkin, eger neft salıǵın basqarıw jeńil bolsada bul kem tabıslı qarıydarlarǵa talay kóbirek tásir ótkeziwimúmkin. Bunday waqıtta jámiyet social ádalattı ekonomikalıq nátiyjelililik menen salıstırıwlap kóriwi zárúr boladı.
1.3.Mikroekonomikanıń áhmiyeti
Mikroekonomikanıń áhmiyeti óz aldına isbilermenler, kárxanalar, úy xojalıqları, ápiwayı puqaralar iskerliginde zárúr. Ámelde biziń tiykarǵı maqsetlerimizden biri xojalıqqa tiyisli qararlarǵa kelingende qanday etip mikroekonomika principlerı qollanıwın kórsetiwden ibarat esaplanadi. Mikroekonomikanıń
9
ámelde qollanılıwın kórsetiwshi jáhán ámeliyatında júz bergen mısaldı keltiremiz. Korporatsiya dárejesinde bir sheshimge keliw. 1985-jıldıń aqırında «Ford» aldınǵı dóńgelekleri tartatuǵın hám nátiyjeli aerodinamik formaǵa iye bolǵan «Tauras» atlı jańa avtomobil modelin bazarǵa usınıs etdi. Mashina úlken tabısqa iye boldı hám 1987-jılǵa kelip «Ford» paydasın derlik 2 marte kóbeytirdi. Bul mashinanıń dizayni hám nátiyjeli islep shıǵarılıwı injenerlik oylawınıń eń jańa jetiskenliklerin qóllaw menen baylanıslı edi, ol anaǵurlım ekonomikalıq máselelerge detiyisli boldı. Firma menejerleri jańa dizayn qarıydarlar tárepinen qanshelli maqullanıwın tusinip jetiwleri kerek edi.Qarıydarlardı mashinanıń texnikalıq xarakteristikaları hám sırtqı kórinisi qanatlandırama? Dáslepki talap qansha boladı, ol waqıt ótiwi menen qanday ózgeredi hám buǵan avtomobildiń baxası qanday tásiretedi? Qarıydarlardıń talap -zárúriyatın úyreniw, jańa mashinaǵa bolǵan talaptı prognozlaw, mashina baxası ózgergende oǵan talaptıń ózgeriwi «Tauras» programmasınıń zárúrli bólegin quradı. Keyin «Ford» model ma`nisin belgilewi kerek edi: islep shıǵarıw ǵárejetleri hám olardıń jılına qansha mashina shıǵarılıwına qaray ózgeriwin anıqlaw zárúr edi. Sonıń menen birge, kásiplik awqamı menen is haqısınıń muǵdarı tuwrısındaǵı ózara kelisiwler nátiyjesi, polat hám basqa shiyki zatlar baxası da esapqa alınıwı kerek edi. Óndiriste tájiriybe kóbeygen tárepke
10
islep shıǵarıw ǵárejetleriniń tómenlew muǵdarı hám tezligin da analiz etiwge tuwrı keldi. Bul maǵlıwmatlar maksimal paydanı qanday alıw múmkin, onıń ushın jılına qanday muǵdarda mashina shıǵarıwdı joybarlaw kerek, degen sorawlarǵa juwap tabıw ushın talap etińar edi. «Ford» baxa qáliplestiriw strategiyasın islep shıǵıwı kerek edi, bunnan tısqarı báseki shaxs bul strategiyaǵa qanday juwap beriwin da shamalap kóriwinetuwrı keler edi. Mısalı, mashinanıń dáslepki «jeńillestirilgen» modeline tómen baxa, lekin onıń gidravlik basqarıw sisteması bar, hawa konditsioneri ámeldegi individual modelge bolsa joqarı baxa qoyıw kerekpe? Yamasa mashinalardı «standart» etip islep shıǵarıw hám olardıń jami barliǵına joqarı baxa belgilew jáne deqolay boladıma? Buǵan GM («General motors) hám «Kraysler» sıyaqlı básekishiler «Ford» qoyǵan baxadan qaramastan, qanday juwap qaytaradılar? GM hám «Kraysler» óz mashinaları baxasın túsiriw arqalı «Ford»ni da baxanı túsiriwge májbúr etedime?«Ford»dıń da baxanı tómenletiwge háreket etiwi qáwipi GM hám «Kraysler»dıń baxalardı tómenletiwden tiyib tura aladıma?«Tauras» programması jańa islep shıǵarıw úskenelerine úlken kapital qoyıwdı talap etken, kompaniya bolsa bunıń menen baylanıslı riskka hámonıń kutilayotgan aqıbetlerine ataq beriwi zárúr edi. Riskdıń bir bólegi benzindiń kelesi baxası anıq bolmawi menen (benzindiń joqarı baxası kem
11
litrajli mashinalarǵa talaptı asırıp jiberedi), riskdıń basqa bólegi bolsa firma jumısshılarına beriletuǵın mıynet haqı muǵdarınıń anıq bolmawi menen baylanıslı edi. Eger nefttiń jáhán bazarındaǵı baxası 2—3 ret oshsa yamasa húkimet benzinge jańa salıq ámeldegi etse ne boladı? Kásiplik awqamları mıynet haqı tuwrısındaǵı ózara kelisiwlerde qanshelli kúshlilik etedi hám bul mıynet haqı muǵdarına qanday tásir etedi? Kapital qoyıw haqqında sheshimge kelingende bul sorawlarǵa juwaplardıń uǵımsızlıǵın qanday esapqa alıw kerek? «Ford» birlesken firma bo£lib, belgili shólkemlestirilgen mashqalalardi de sheshiwi kerek edi, sebebi onıń bir bólindi mashina ayırım bólimlerin islep shıǵaradı, basqaları bolsa jıynaw menen shuǵıllanadı. Túrli bólimler menejerlerine sıylıq aqshası ajratılıwı da kerek. Avtomobildi jıynawshı bólimler basqa bólimlerden alatın dvigatellerge qanday baxa kerek. Hamme detal hám bólimlerdi óz zavodlarınan alıw kerek ın i yamasa olardan geyparaların sırtdan alıw maqulmi? Aqırıl, «I'ord» óz iskerliginde húkimet hám nızam shıǵarıwshı keńselerdiń talapların esapqa alıwı kerek. Mısalı, avtomobildiń jańa modeli sırtqı ortalıqqa shıǵaratuǵın gazlar federal norma, eń kóp degende, jol qoyılǵan dárejedegi konsentraciya (alabiga juwap beriwi zárúr boladı, mashinalardı úzliksiz jıynap barıw bolsa qawipsizlik texnikası hám miynetti qorǵaw nızamlarına sáykes keliwi kerek edi. Mazkur qaǵıyda hám normalar waqıt
12
ótiwi menen ózgeriwiniń eń kóp múmkinshiligı qanday? Bular kompaniyanıń ǵárejetleri hám dáramatlarına qanday tásir eta aladı?
Mikroekonomika basqa ilimge uqsas óziniń úyreniw obektine, predmetine hám metodlarına iye. Mikroekonomikalıq teoriya adamlardıń ózleriniń talabın qanaatlandırıw ushın baǵdarlanǵan ekonomikalıq xızmetlerin úyrenedi hám talap, resurslar, texnologiya, ónimler hám olardan paydalanıw uqsaǵan komponentlardı óz ishine aladı. Olardıń óz-ara baylanısın tómendegi blok-sxema túrinde ápiwayı súwretlew múmkin:

Sonıń menen birge mikroekonomikanıń jáne bir úyreniw obekti adamlardıń ekonomikalıq xızmetinen kelip shıǵatuǵın ekonomikalıq mashqalalar – «Ne islep shıǵarıw?» (talap blogi),

13
«Qalay islep shıǵarıw?» (resurslar hám texnologiya blogi), «Kim ushın islep shıǵarıw?» (ónimler hám paydalanıw blogi) bolıp esaplanadı.
Adamlardıń ekonomikalıq xızmetleri olardın konkret ekonomikalıq minez-qulıqları arqalı sáwlelenedi hám bunda tiykarǵı institutlar bolǵan – bazar, menshiklilik hám mámlekettiń qatnasıwında ámelge asırıladı. Solay etip házirgi institutlar hám olardıń sistemalarına sáykes sheshiletuǵın adamlardıń ekonomikalıq xızmetleri hám sonnan kelip shıǵatuǵın mashqalalar mikroekonomikanıń obekti bolıp esaplanadı.
Mikroekonomikanıń predmeti bolıp óz betinshe bólek háreket etiwshi ekonomikanıń qálegen birlikleri bolǵan – ekonomikalıq subekt, ekonomikalıq baylıqlar hám ekonomikalıq háreketler esaplanıladı. Ekonomikalıq subektler ayırım adamlar, adamlar gruppası bolıwı múmkin. Bunda olar birge, bir maqset ushın birlesip háreket etiwi kerek. Sonıń menen birge olar eki túrdegi xızmetti, yaǵnıy bir obektti ekinshi túrge aylandırıp óziniń mútájligine paydalanıwı kerek. Birinshi jaǵdayda subekt islep shıǵarıwshı, ekinshide – tutınıwshı bolıp esaplanadı.İslep shıǵarıwshı hám tutınıwshılardıń ekonomikalıq xızmetiniń obekti bolıp baylıq xızmet etedi hám ol tutınıwshılardıń qanday da bir talabın qanaatlandırıw yamasa islep shıǵarıwshılardıń
14
qanday da maqsetke paydalanıwı ushın kerekli materiallıq yamasa materiallıq emes qálegen predmet bolıwı múmkin. Bazar ekonomikasında olardı tovarlar hám xızmetler dep te ataydı.
II bap. Mikroekonomikanıń túrleri
Baylıqlar xızmet túrine qaray óndirislik resurslar hám olar tiykarında islep shıǵarılǵan tutınıw baylıqları bolıp bólinedi.
Ekonomikalıq subekttiń ekonomikalıq háreketi retinde belgili bir sheshimdi qabıl etiw hám sol boyınsha onı ámelge asırıwdı túsinemiz. Mikroekonomikalıq teoriya sheshimlerdi qabıl etiw prosessin izertlewdi ámelge asıradı. Qısqasha – mikroekonomikanıń predmeti-ekonomikalıq baylıqlar boyınsha ekonomikalıq subektlerdiń ekonomikalıq sheshimlerdi qabıl etiwi bolıp esaplanadı.
Solay etip, mikroekonomika ózinin obekti retinde úy xojalıǵı, firma hám t.b. qarap, olardıń talapka sáykes óndiris kólemin kóbeytiw ushın sheklengen resurslardan nátiyjeli paydalanıw, islep shıǵarılǵan ónimlerdi, xızmetlerdi bólistiriw usılların anıqlaydı. Bunıń juwmaqları hár bir ekonomikalıq adam, kommersant hám biznesmenler ushın paydalı. Makroekonomika pútin ekonomikalıq sistemanıń xızmetin úyrenedi (milliy dáramat, onın dinamikası, pul sisteması,
15
inflyasiya, miynet bazarı, xalıqtı sosialıq korǵaw hám t.b.).
2.1.Mikroekonomikanıń túrlerge bóliniwi
Mikroekonomika kursın shártli túrde tómendegidey tórt bólimge bóliw múmkin.I. Tutınıw teoriyasın analizlew (bunda tutınıwshınıń talabı, baha hám dáramatlardıń ózgerisine reaksiyası, teń salmaqlılıǵı, artıqmashlıǵı xám t.b. úyreniledi).
II. Óndiris teoriyasın analizlew (bul bólimde kárxanalarda bolıp atırǵan ekonomikalıq prosessler; shıǵınlar; firmalardıń teń salmaqlılıǵı; ónim hám dáramatlar; payda hám t.b.) úyreniledi.
III. Tovar hám xızmetler bazarınıń dúzilisin analizlew, (bazar strukturasının ózgerisi waqtında konkret situasiyalardı anıqlaw; konkurensiya sharayatında firmalardıń háreketin úyreniw hám t.b.).
IV. Jámiyetlik turmıs jaǵdayların, baylıq ham dáramatlardı bólistiriwdegi haqıyqatlıq hám teńlik, mámlekettiń ekonomikadaǵı roli hám t.b. úyreniw.
Mikroekonomikada dáramat keltiretuǵın miynet, óndirislik dep esaplanadı hám bul ilim sheklengen resurslar járdeminde óziniń talabın qanaatlandırıwǵa háreket etetuǵın ekonomikalıq subektlerdiń minez qulqı, háreketin predmet retinde qarap, al olardın talabın izertlewdiń dáslepki punkti dep, talaptı óndiris
16
xızmetiniń zárurligin belgilewshi kúsh dep esaplaydı.Mikroekonomikada baha-tovar hám xızmetlerdiń shekli paydalılıǵın ańlatadı hám solar arqalı belgilenedi, ekinshi tárepten ol tovardı hám xızmetlerdi pulǵa almastırıw norması, sonıń menen birge tovarlar dep – zatlar, xızmetler hám almastırıw quralı bolǵan puldı túsinemiz.
Bazardıń tiykarın talap, usınıs, baha elementleriniń óz-ara háreketi qurap, bahanı talap hám usınıstıń muǵdarları belgileydi. Bazar degenimiz - erkin túrde almaslaw járdeminde tovarlardı bólistiriwdin jámiyetlik mexanizmi yamasa óz-ara háreketi tovarlardı erkin túrde almaslawǵa alıp keletuǵın qarıydarlar hám satıwshılar toplamı.
2.2.Olardıń qollanıw tarawları
Bazarlar konkurent hám konkurent emes bolıp bólinedi. Jetilisken konkurensiyalı bazarlarda kop sandaǵı qarıydar hám satıwshılar bolıp bir qarıydar yamasa satıwshı bahanıń ózgerisine tásir ete almaydı. Al kerisinshe, bir neshe satıwshılar katnassa bazaar konkurent emes bolıp hár bir firma bahaǵa tásir jasawı mumkin. Bazar ekonomikasında bahanıń dúzilisine tovarlardı islep shıǵarıwda qollanılatuǵın óndirislik faktorlardıń túrleri, bahaları, bazar strukturası, salıqlar, jumıssızlıq, siyasiy jaǵdaylar hám t.b. tásir jasaydı. Sonıń menen birge kárxanalar ónimlerin qanday bahada satıwı, qanday tovarlar islep
17
shıǵarıwı, olardıń muǵdarın belgilew, qay jerde satıw kerekligi erkin hám olar nızam, kontrakt, kelisimlerdi qatań saqlawı tiyis.
Al mámleket tómendegi funksiyalardı orınlaydı: az qárejetlilerdi sosiallıq qorǵaw, ekologiyalıq mashqalalardı sheshiw, iri ilimiy-texnikalıq baǵdarlamalardı finanslıq támiyinlew, bazarlıq emes sektorlarǵa járdem beriw, pul sistemasın basqarıw, qorǵanıw, nızamlar islep shıǵarıw hám orınlanıwın qadaǵalaw hám t.b.
III bap Mikroekonomikada modeller
Mikroekonomikalıq modeller makroekonomikanıń tiykarı esaplanadı. Zamanagóy makroekonomikada jıynalǵan bahalar (YaIM, inflyatsiya, jumıssızlıq hám basqalar ) ortasındaǵı barlıq munasábetler ekonomikalıq agentlerdiń kóp sanlı individual qararları nátiyjesinde alınadı. Mikroekonomikada ulıwma hám ayriqsha usıllar qollanıladı. Ulıwma usıllarǵa tómendegiler kiredi: abstrakciya, analogiya, induksiya, deduksiya, analiz, sintez. Jekelerge tómendegiler kiredi:
Statistikalıq usıllar : óz-ara baylanıslılıq (bir muǵdardıń basqasına baylanıslılıq dárejesin tabıw ), regressiya (nátiyjelerge faktorlardıń tásirin anıqlaw )
18
Matematikalıq modellestiriw (ekonomikalıq hádiyselerdi teńleme hám teńsizlikler járdeminde xarakteristikalaw ).
Limitli analiz (birpara muǵdarlardı ózgertirgende basqalardı ózgertiw waqtında úyreniw). Funktsional analiz (funktsional baylanıslılıqlardı qurıw ).
Teń salmaqlılıq analizi (jantasıw ) teń salmaqlılıq jaǵdayı ámeldegi hám hár qıylı kórsetkishler hám parametrlerdiń ózgeMikroekonomikalıq model belgili bir sanaat yamasa bul tarawdıń bólek tarmaqlarına salıstırǵanda qollanılatuǵın anıq ekonomikalıq nızamlar menen baylanıslı bolıp, bul bul tarawdaǵı statistikalıq maǵlıwmatlardıń minez-qulqların úyreniw menen baylanıslı. Bunday halda, belgili parametrlerdiń islew qásiyetleri uyreniledi, mısalı, inflyatsion kútiwler tásirinde neft hám gaz tabıw kólemi qanday háreket etedi yamasa jumısshılar sanınıń azayıwı islep shıǵarıw kólemine qanday tásir etedi, azayıp baratırǵan san menen ne qılıw kerek jáne bul jaǵdaydan qanday shıǵıw kerekriwi teń salmaqlılıq qálewi menen baylanıslı degen shamaǵa tiykarlanadı. Xojalıq jurgiziwshi sub'ektlerdi rawajlandırıw strategiyası hám mikroekonomikalıq modeliniń etiwmasligi ele da saparbarlik (buyrıqpazlıq -basqarıw ) tipidagi ekonomikaǵa jóneltirilmagan hám kútá úlken qıyınshılıqlar menen bazar munasábetleri
19
sharayatlarına maslasqan shólkemlestirilgen strukturalar hámkárxanalardı basqarıw strukturalarıniń daǵdarısı menen kusheytip atır. Usınıń sebepinen, búgingi kúnde ulıwma ekonomikalıq reformalar sheńberinde mámleket kontseptsiyası hám mikroekonomikalıq rawajlanıw strategiyasın islep shıǵıw, házirgi basqıshda jańa shólkemlestirilgen strukturalar hám olardı basqarıw sistemalarınıń modellerin islep shıǵıw oǵada zárúr bolıp tabıladı. etilisken báseki sharayatında bank minez-qulqınıń eń ápiwayı mikroekonomikalıq modeli haqqındaǵıshamalarǵa tıykarlanıp, sonday payda alıw múmkin, alınǵan paydanı maksimal dárejege kóteriw ushın bank sonday kólem degi depozitlarni tartadı, olardı basqarıw ushın marjinal ǵárejetler r (l - a) - rD ga teń. Soǵan kóre, kreditler beriledi. Kárxananıń tiykarǵı maqseti retinde maksimal jıllıq payda alıw ideyası sap báseki sharayatında isleytuǵın kárxananıń mikroekonomikalıq modelleri tereń islep shıǵılǵan klassik ekonomikaǵa tiyisli dáslepki jumıslardan kelip shıǵadı. Dáslepki klassik ekonomikalıq teoriyaler sharayatında kárxana ekonomikanıń elementi retinde qarıydar retinde tutınıw qılıw natiyjeliligin hám óndiriwshi retinde paydasın maksimal dárejede asırıwǵa ıntılatuǵın asa aqılǵa say ekonomikalıq sub'ekt bolıp tabıladı. Ol ámeldegi bolǵan barlıq múmkinshilikler tuwrısında tolıq maǵlıwmatqa iye hám
20
qarıydar retinde abzallıqları hám óndiriwshi retinde paydasınoptimallashtiradigan múmkinshilikti tańlaydı. Bul model sheńberinde kárxana xızmetkerleri jeke qásiyetlerinen juda bolıp, shaxs individual esaplanbaydı. Social bazar ekonomikasında kárxana xızmetkerleri personajlar menen támiyinlengen shaxslar gruppaları jıyındısı retinde qaraladı hám ekonomikalıq teoriya principlerı insan máseleleri hám gruppalardıń óz-ara tásirindegi mashqalalardi esapqa aladı. Bul jańa sharayatta kárxana endi birlestirilgen zat retinde islemeydihám maksimal jıllıq payda alıw maqseti endi kárxana administraciyası hám direktorlar keńesinde húkimranlıq etetuǵın birden-bir maqset emes. Bunıń sebepleri tómendegishe.
3.1.Mikroekonomikalıq modellerdiń áhmiyeti
Makroekonomikalıq bazar ushın (sonıń menen birge, mikro- ushın ) jetilisken báseki, sap monopoliya, oligopoliya hám monopolistik báseki bazarları kózqarasınan onı teoriyalıq analiz qılıw (modellestiriw) shárti saqlanıp qaladı. Biraq, jaǵdaydıń quramalılıǵı sonda, ol yamasa bul milliy makroekonomika, ádetde, bul mikroekonomikalıq modellerdiń simbiozi menen bazarǵa tán bolmaǵan faktorlardıń azı-kóbi tásirinde kórinetuǵın boladı. Kórip shıǵılǵan mikroekonomikalıq modeller múmkinshilik beredi. Sabaqlıqtıń qásiyetleri. Házirge shekem
21
mikroekonomika boyınsha bir qatar sabaqlıqlar hám oqıwqóllanbaları baspa etilgen. Olardan ayrıqsha bolıp esaplanıw, bul mikroekonomika stul oqıw -stilistik kompleks esaplanadı. Onıń hár bir bobining dúzilisinde, hámme tarepinen tan alınǵan jáhán ámeliyatına muwapıq teoriyalıq bólim, tiykarǵı atamalar, talqılaw ushın sorawlar, wazıypalar hám olardı tarqatıp alıw úlgileri, testler hám usınıs etilgen oqıw ádebiyatları aytıp ótken. Teoriyalıq hám oqıw materialınıń bul prezentaciyası bul qóllanbanı bir waqtıniń ózinde de teoriyalıq bilimler bazasın keńeytiw ushın, da mikroekonomikalıq modeller menen ámeliy islew ushın zárúr kónlikpelerdi iyelewge múmkinshilik beredi. Bul modeller belgili strukturalıq hám logikalıq izbe-izlilikde jaylasqan bolıp, ekonomikalıq baylanıslardı konkretlestiriw hám quramalılastiriwdıń kóp basqıshlı procesin sáwlelendiredi hám mikroekonomika boyınsha sabaqlıqtaǵı standart temalar kompleksine sáykes keledi. Standartlastırılgan " sapa cikli" dıń ulıwma kriteryalarınan paydalanǵan halda jáne onı óz-ara baylanıslı háreketlerdiń aqılǵa say algoritmı dep esaplaǵan halda, bul rejimde iskerliginiń juwmaqlawshı ónimleri (ónimler, xızmetler) sapasınıń zárúr dárejesi ornatıladı, qáliplesedi hám saqlanıp qaladı, belgili social hám sáykes keletuǵın shaxstı (sonday-aq, traditsiyaǵa tán bolmaǵan ) qandırıwǵa
22
ılayıq.paydalanıwshılardıń mútajlikleri, biz zamanagóy kitapxana ushın bunday mikroekonomikalıq " sapalı spiral" dıń profilli versiyasın sxematik túrde usınıwǵa háreket etemiz, yaǵnıy kitapxana hám informaciya shólkemi iskerliginiń mikroekonomikalıq modelin kórsetiw etemiz. Uzaq waqıt dawamında kitapxana hám informaciya mákemeleri baxalawdıń ámeliy máseleleri menen shuǵıllanmaydilar, sebebi ámeldegi pullıq xizmet kórsetiw formalarınıń tar dizimi baxaları oraylıq mámleket yamasa mekemelik basqarıw shólkemleri tárepinen belgilenedi hám tiykarınan belgili bir kitapxananıń ayriqsha qásiyetlerin sáwlelendirmeydi. Ózin ózi finanslıq támiynlew elementleri menen kitapxana shólkemi iskerliginińmikroekonomikalıq modelin islep shıǵıwdıń zamanagóy sharayatlarında baxalaw mashqalası strategiyalıq hám taktik programmalardı islep shıǵıwda, kitapxananıń optimal marketing koncepciyasında oraylıq máselelerden biri bolıp qalıp atır. Xalıq xojalıǵı daǵı tavar hám xızmetler aǵımın analiz qılıw tarmaqlardı ajıratıwdıń maqsetke muwapıqlıǵın tastıyıqlaydı, olar ushın milliy ekonomikalıq processlerdiń birlikleri yamasa elementleri birpara ulıwma ekonomikalıq qásiyetlerine kóre gruppalarǵa bólinedi. Sonday eken, milliy esaplar sistemasındaǵı shet el izertlewlerde kárxananıń 4 tarmaǵı tiykarǵı, úy xojalıqları (tiykarınan, biz tutınıw qılıw
23
tarawı haqqında gáp ketmekte), mámleket (húkimet), sırtqı (milliy ekonomikanıń dúnya menen ekonomikalıq baylanısları ) retinde ajralıp turadı. Mikroekonomikalıq modellerdi qurıwda basqa belgiler de qollanıladı. sociallıq-ekonomikalıq birliklerdi milliy ekonomika tarmaqlarına gruppalaw ushın. Bank tariypi menen banktiń mikroekonomikalıq modelleri tuwrısında sóylesiwdi baslaw maqsetke muwapıq bolıp tabıladı. Finans-ekonomikalıq ádebiyatda onıń formulalarına birden-bir, ulıwma qabıl etilgen jantasıw joqlıǵı tuwrısında tezlik penen esletpe beremiz. Kóbinese bank - bul házirgi iskerlik retinde kreditler beriw hám depozit retinde aqshalardı tartıwge shekem (Sol munasábet menen, jetilisken báseki sharayatında banktiń minez-qulqlarının mikroekonomikalıq modelin kórip shıǵıwǵa toqtalamiz. Eskertip ótemiz, jetilisken báseki jaǵdayı bankler rLvi rD stavkaları bahalarına tásir ótkermesten passiv túrde qabıllawların shama etedi. Sonıń menen birge, olar ushın sırtqı parametr banklararo bazarda ámeldegi bolǵan kapitaldıń rentabellik dárejesi esaplanadı detde, xalıqtıń keń gruppaları tárepinen) shólkem dep tariyplenedi. Matematikalıq modeller. Analizde matematikalıq ekonomika modelleri - teoriyalıq hám ámeliy modellerden keń paydalanıladı. Teoriyalıq modeller ekonomikanıń ulıwma qásiyetlerin jáne onıń ayırım elementlerin rásmiy ımaratlardan juwmaq shıǵarıw arqalı
25
úyreniwge múmkinshilik beredi. Olar analiz ob'ektiniń múmkin bolǵan qásiyetlerin túsiniw ushın zárúrli bolıp tabıladı. Bular makroekonomikalıq hám mikroekonomikalıq modeller, sonday-aq firmalar teoriyası hám bazar teoriyası modelleri. Ámeliy modeller arnawlı bir ekonomikalıq ob'ekttiń islew parametrlerin bahalawǵa hám qarar qabıllaw ushın anıq usınıslardı qáliplestiriwge múmkinshilik beredi. Ámeliy modellerge, eń dáslep, ekonomikalıq ózgeriwshilerdiń san bahaları menen isleytuǵın hám olardı ámeldegi gúzetisler tiykarında statistikalıq áhmiyetke ıyelewine múmkinshilik beretuǵın ekonometrik modeller kiredi. Qosımsha (sonday-aq kem ushraytuǵın ) kitapxana hám informaciya ónimleri salasındaǵı baxa siyasatina ulıwma jantasıwlardı xarakteristikalap, kitapxanada baxalardı qarıydarlar tárepinen de (tólew qábileti faktorları hám baxalardı ańǵarıw psixologiyasi) hám básekiles strukturalar tárepinen olardıń aqıl etarliligini esapqa alǵan halda belgilew zárúrligi aytılıwı múmkin; xızmet / ónim baxaları hám sapa parametrleri ortasındaǵı óz-ara baylanıslılıq, saylanǵan esaplaw principlerı hám baxalardı reklama qılıw formaları, múddetleri hám tólew múmkinshilikleri, jeńillikli chegirmalarning maqul túsetuǵınlıǵı Hátte kishi kitapxanalar ushın baxa marketingiga uyqas túrde ǵárezsiz túrde jergilikli izertlewler aparıw maqsetke muwapıq bolıp tabıladı. Bul baxalar qatnası ma`nisin aqılǵa say anıqlaw
26
hám sistemalı túrde sazlaw, bazar kon'yunkturasi hám resurs potencialınan kelip shıǵıp, usınıs atırǵan xızmetler túrine baxa siyasatın muwapıqlastırıwǵa múmkinshilik beredi. Kepillikli baxa siyasatı - bul básekiles ekonomikalıq sub'ekt retinde bólek jekelestirilgen kitapxana shólkeminiń turmıslıq mikroekonomikalıq modelin jaratıwdı belgileytuǵın zárúrli faktorlardan biri bolıp tabıladı. Kórip shıǵılıp atırǵan shártler arasındaǵı parq mudamı da úzil-kesil túrde belgilenmaydi. " Makro" prefiksi, atap aytqanda, " makromodellash, yamasa makroekonomikalıq modellestiriw" (pútkil milliy ekonomikanıń ekonomikalıq processlerin pútin modellestiriw).

27