Kirisiw 3 Tiykarǵı bólim

TIYKARǴI BÓLIM
1. Tawlı aymaqlar hám olarda tarqalǵan atir gúlliler
Átir gúlliler qatarına aǵash, puta yamasa shóp deneli ósimlikler kiredi. Olardıń japıraqları retli yamasa qarama-qarsı jaylasqan, ápiwayı yamasa quramalı, jan japıraqları boladı. Ust`itsası anomotsitli yamasa siyrek qosımsha kletkaları boladı. Tútikleri záńgi tárizli yamasa ápiwayı perforatsiyalı. Gúlleri ádette qos jınıslı, siyrek ayırım jınıslı, sheńber boyınsha jaylasadı, 5 aǵzalı. Atalıǵı kóp sanda, siyrek belgili sanda boladı. Analıǵı apokarpli, siyrek tsenokarplı, analıq túyinshesi ústki yamasa astqı. Tuqım búrtigi ádette kóp sanlı. Tuqımı endospermalı yamasa endospermasız. Miywesi hár túrli tipte.
Bul tuqımlasqa kóbinese japıraqları retli, siyrek qarama-qarsı jaylasqan, ápiwayı yamasa quramalı japıraqlı, jan japıraqları bolǵan aǵash, puta hám shóp deneli ósimlikler kiredi. Gúlleri aktinomorflı, ádette qós jınıslı, 5 aǵzalı, siyrek 3-4 aǵzalı, qos gúl dógerekli. Atalıǵı sheńber boyınsha jaylasqan, belgili sanda yamasa gúl japıraqlarınıń sanınan 2-4 ese kóp bolıp keledi. Gúl dógerekleri hám atalıqları bokal sıyaqlı gúl tútikshesi-gipantiyanıń jiyeginde jaylasqan. Gipantiyanıń tómengi tárepi gúl jataq penen qosılıp ósiwden payda bolǵan. Gipantiya payda etiwge joqarıdaǵı bólimlerdiń qatnası hár qıylı tuwıslardı hár qıylı. Gipantiyanıń ortasında 1 den bir qanshaǵa shekem miywe japıraqlardan payda bolǵan analıqlar jaylasadı. Alma-Malus, almurt-Ryris tuwıslarında analıq astqı. Átir gúllilerde miywesi qurǵaq yamasa shireli, japıraqsha, qutısha, ǵozasha, shańǵalaq, alma túrinde boladı. Kópshilik tuwıslarında miywe payda etiwge gipantiya qatnasadı. Tuqımı endospermasız.
Átir gúlliler tuqımlasına 100 den aslam tuwıs, 3000 ǵa shamalas túr kiredi. Olar jer shariniń barlıq jerlerinde taralǵan, basım kópshiligi arqa yarımshardıń ortasha hám subtropikalıq zonasında ushırasadı. Kópshilik túrleri shıbın-shirkeyller menen shańlanadı. Usıǵan baylanıslı olardıń gúlleri aq, qızǵısh, ashıq-qızǵısh, qızıl siyrek sarı reńli bolıp keledi.
Gúllerinde nektar boladı. gúli bir qıylı dúzilisli bolǵan menen miyweleri júdá kóp túrli bolıp keledi. Bul olardıń samal menen haywanlar menen taralıwǵa iykemlesiwi bolıp tabıladı. Bul tuqımlastıń Ózbekstanda 35 tuwısqa tiyisli 153 túri ushırasadı.
Átir gúlliler tuqımlasın miywelerıniń kórinisine hám xromosoma-larıniń sanına qaray 4 kishi tuqımlasqa bólıp úyreniledi.
Spireyalar(Spiraeoideae)-miywesi japıraqsha siyrek qutısha, xromosomı -8 hám 9;Átir gúlliler (Rosoideae) -miywesi ǵozasha, kóp ǵozasha,kóp shańǵalaq, ádette gipantiyaniń qatnasıwınan payda boladı, xromosomı -7,9; siyrek 8; almalar (Maloideae)-miywesi alma, xromosom sanı -17;qáreliler (Prynoideae)-miywesi shańǵalaqlı, xromosomı-8.
Bul qatarǵa jer sharinda keń taralǵan aǵash, buta, yarim buta hám kóp jilliq, bir jilliq shóp deneli 18 mińǵa shamalas túr ósimlikler kiredi. Kópshilik túrleri ortasha klimatli jerlerdiń ósimlik qatlaminda tiykarǵi orindi iyeleydi. GMA aymaǵinda sobiqli ósimliklerdiń 1800 jabayi hám 30 mádeniy túri ushirasadi.
A.Jyuse (1789) kórsetiwi boyinsha bul qatarǵa kiriwshi ósimliklerdiń tiykarǵi belgili-miywesi sobiq bolip keledi. Analiǵi ápiwayi apokarp, bir uyali, ústki, qos gúl dógerekli. Ataliǵi ayriqsha dúziliske iye, japiraqlari quramali, jan japiraqli. Bunnan basqa bul qatarǵa kiriwshi ósimliklerdiń tamirinda azotti ózlestiriwshi azot bakteriyalari jasaydi. Sonliqtan bul ósimlikler topiraqti azot duzlari menen bayitip otiradi. Sobiqli ósimliklerdiń tamirinda jasaytuǵin túynek bakteriyalariniń 20 laǵan rassasi belgili.
Bul tuqimlastiń uákilleri kóbinese Afrikaniń, Aziyaniń, Avstraliyaniń hám Amerikaniń subtropikaliq hám tropikaliq jerlerinde ushirasatuǵin aǵash, buta hám shóp deneli ósimlikler bolip tabiladi. Olardiń gúli aktinomorf, qos gúl dógerekli 4-5 aǵzali, ataliǵi 10, siyrek 5, júdá siyrek kóp sanda ayirim-ayirim jaylasqan bul tuqimlasqa 2800 túr 56 tuwis kiredi.
Akatsiya tuwisi-Acacia 500 ge jaqin túrdi óz ishine alip, soniń 300 Avstraliyada ushirasadi. Avstraliyada ushirasatuǵin túrlerinde tikenleri bolmaydi, Japiraǵiniń sabaqlari-fillodiyaǵa japiraqqa aylanǵan. 200 túri Aziya aldi hám Afrikada tarqalǵan, olardiń tikenleri boladi. Tikenleri jan japiraqlardiń ózgerislerinen payda bolǵan.
Sayaman tárizli akatsiya- A.Spirocarpa Afrika savannalariniń tiykarǵi lanshaft ósimligi bolip tabiladi. Zakavkaz`ede, Qara teńiz jaǵalarinda akatsiyaniń bir túri-A. dealbata mádeniy túrde keń tarqalǵan. Oniń sari bas top gúlleri yanvar fevral aylarinda «mimoza degen at penen buket etip satiladi. Bulardan joqari sapali jelim alinadi. Mimoza tuwisi- Mimosa 350 túri bar. Túslik Amerikaniń tropikaliq jerlerinde tarqalǵan. GMA aymaǵinda uyalshań mimoza-M.pudica ushirasadi.
Bul tuqimlasqa tiykarinan tropikaliq hám subtropikaliq zonalarda taralǵan 154 tuwisqa tiysli 2800 túr aǵash, buta, lian siyrek yarim buta, shóp túrindegi ósimlikler kiredi. Japiraqlari pár siyaqli yamasa ekilengen pár siyaqli bolip jan japiraqlari tikenge aylanǵan. Gúlleri kóbinese zigomorf. Gúl kese japiraqlari ayirim-ayirim jaylasqan 5(4-6) yamasa 2 ústingisi bolmaydi Ataliǵi 10 birikpegen, siyrek kóp sanda yamasa olar joǵalǵan. Analiǵi bir miywe japiraqtan payda bolǵan.
Kassiya tuwisi- Cassia. Tropikaliq Afrikaniń shól jerlerinde tarqalǵan 450 túr ósimlik tiyisli. Tuwistiń túrleri Aziya aldiniń shóllerinde tarqalǵan. Bul tuwistiń ayirim túrleri dánlik áhmiyeti bar. Mis: Aleksandri senasi- C. angustifolia japiraǵinda antraglikozid boladi. Ol as pisiriw fermentlerin aktivlestiredi. Ayirim túrleri Orta Aziyada da ushirasadi.
Gledichiya tuwisi- Gleditschia. Buǵan Aziyaniń subtropikaliq hám Afrikaniń hám arqa Amerikaniń tropiktegi tawlarinda ushirasatuǵin 5 túr ósimlik kiredi. Solardan eki túri áhmiyetli: Kaspiy gledichiyasi- G.saspica -watani Kavkaz Talish- úsh tikenekli gledichiya- G. triacanthos watani Arqa Amerika Verginiya shtati. Bul túrler Kavkazda hám Orta Aziyada mádeniy túrde egiledi.
Bul joqari sapali aǵash beredi hám bal beriwshi ósimlik. Bul tuqimlasqa Orayliq Amerikaniń tropikaliq toǵaylarinda ósetuǵin Kampeshevo aǵashi- Naematoxylon campechianum kiredi. Ol kók binafsha reńli jaǵimli iyisli aǵash beredi, aǵashinan gematoksilin boyawin aladi.
Bunnan basqa Qizil aǵash (Pernambuk aǵashi)-Saesalpinia echinata kiredi. Ol túslik Braziliyada ósedi, qimbat bahali qizil aǵash beredi. Oniń aǵashinan brazelin boyawin aladi. Buniń aǵashi Pernambuk porti arqali eksportqa shiǵarilǵanliqtan sol porttiń ati menen atalinadi.
Bul tuqimlasqa bir qansha ájayip tuwislar kiredi: Múyiz aǵashi -Seratonia siligua, tsertis-Cercissiliquastrum (Iuda aǵashi), eki úyli bunduk, yamasa Kanad bundugi-Gymnocladus dioica- bul Qirimda mádeniy turde taw janbawirlarin, saylardiń jaǵalarin bekitiw ushin egiledi.
Bul tuqimlasqa 12 mińǵa shamalas túr kirip, 490 tuwisqa birigedi. Buniń uákilleri aǵash, buta, yarim buta hám shóp deneli bolip keledi. Shóp deneli formalari ortasha suwiqliq klimatli aymaqlarda ushirasadi, ol aǵash, buta deneliler subtropikaliq hám tropikaliq issi zonalarda ushirasadi.
Sobiqlilar tuqimlasi óziniń gúliniń dúzilisi menen ayrilip turadi. Gúl kese japiraǵi birikken, bes tisli tuwri yamasa zigomorf. Gúl japiraǵi zigomorf, bes gúl japiraqli. Olardiń formasi hám úlkenligi hár qiyli: úshewi ayirim-ayirim jaylasqan, al ekewi joqarǵi tárepi menen birikken. Bir gúl japiraǵi ústki bóliminde jaylasip, úlkenligi menen ayrilip turadi, buǵan jelqom dep ataladi. Oniń eki jaǵinda eki gúl japiraq jaylasip, qanatqa yamasa eskekke usap keledi. Tómenindegi eki gúl japiraqtiń joqarǵi tárepi birigip, sirttan qaraǵanda, quslardiń tós súyegine usaydi, sonliqtan oni qayiq dep ataymiz. Uliwma sobiqlilardiń gúli bir zatqa qonip turǵan gúbelekke usap keledi. Sonliqtan buni gúbelek gúlliler depte ataydi. Gúl japiraqlariniń ishinde on ataliq jaylasqan. Olardiń toǵiziniń ataliq jipleri birigip analiqti orap jaylasadi, al bir ataliq ayirim jaylasqan.
Ayirim bir túrlerinde on ataliǵida birikpey ayirim-ayirim jaylasqan. (Sapora hám Termopsis tuwislarinda). Ataliqlardan ishkeride bir miywe japiraqtan payda bolǵan analiq sobiq jaylasqan. Sobiqtiń ishinde bir yamasa bir qansha tuqimlar jaylasadi. Tuqimlari endospermasiz. Tuqimniń quraminda beloktiń muǵdari kóp bolip keledi. Ms: goroxta-34%, nut-31%, lyupinde-61%.
Fasol, másh hám chechevitsa beloginiń awqatliq sapasi boyinsha birinshi orinda turadi. Olardiń beloklariniń quraminda adam hám haywan organizmleri ushin judá zárúrli bolǵan aminokislotalar boladi: lizin, triptofan, tsitozin, valin.
Sobiqli ósimliklerdiń kóp túrleri úlken xojaliq áhmiyetine iye: awqatliq zat retinde, ot shóp, bal beriwshi, gúlshilikte (dekorativnie) hám jasil tógin retinde -de keń qollaniladi. Almaslap egiw sistemasinda-da úlken áhmiyetke iye.
Cobiqli ósimlikler qurǵaq klimatli subtropikaliq jerlerde tiykarǵi ósimlik qatlamin payda etiwde úlken áhmiyetke iye.
Astragal tuwisi-Astragalus tiykarinan shóp, buta, hám aǵash deneli ósimlikler bolip 1500 den aslam túrdi óz ishine aladi. GMA aymaǵinda 850 túri bar. Olardiń kópshiligi Orta Aziyaniń qurǵaqshiliq rayonlarinda tarqalǵan, tiykarǵi ot-shóp ósimligi esaplanadi. Bulardan basqa astragaldiń wakilleri texnikaliq áhmiyetke iye bolip teri iylewde, toqimashiliq hám farmatsevtikaliq sanaatta keń qollanadi. Astragaldiń tómendegi túrleri keń tarqalǵan: A. excarus-A. strelkasiz, A. arenarius- Qum astragali. A.turcmenshrum- A. túrkmen astragali.
Vika tuwisi-Vicia 150 turdi óz ishine aladi. GMA da 84 túri ushirasadi. Bular tiykarinan kóp jilliq hám bir jilliq shópler. Ot-shóp retinde keń paydalaniladi.
Ásirese xojaliq áhmiyetine iye túrleri At sobiǵi - Vicia faba. Atiz vikasi-V. sativa
Burshaq tuwisi-Pisum, GMA da 6 túri ushirasadi, bir jilliq shóp deneli ósimlikler asilip ósiwshi murtshalari bar. Tiykarǵi uákili R.sativum-atiz-goroxi, P.arvense-dala goroxi. Tuqimi awqatqa paydalaniladi.
Boyan tuwis-Glycyrrhisa 20 laǵan túrdi óz ishine aladi. ǵMAda 11 túri bar. Solardan kóp taralǵani jalańash boyan-G.glabra Orta Aziyada, Iranda, Sibirde kóp ushirasadi. Tiykarinan boyan qantin aliwda paydalanadi. Bul (lakrichniy saxar) meditsinada, temeki sanaatinda hám kulinariyada keń qollanadi.
Jońishqa tuwisi-Medicago 100 túrdi óz ishine aladi. Ol jer orta teńizi boylarinda, Evropada, Kavkazda, Orta Aziyada keń tarqalǵan. Bul júdá uzin tamirli bolip, qurǵaqshiliqqa hám kebirli topiraqlarǵa shidamli bolip keledi. Ot-shóp retinde keń qollanadi. Oniń paqaliniń quraminda vitaminler A, S, D, K kóp boladi. Tiykarǵi uákilleri: sari jońishqa-M.falcata, kók jońishqa-M.cativa. Gúl formulasi:  Ca₍₅₎C₃₊₂A_(5+4)+1G₁.
Fasol` tuwisi-Phaseolus 200 den aslam túr kiredi. Tábiyiy jaǵdayda hám tropikaliq Aziyada kóp taralǵan. ǵMA da mádeniy túrleri ǵana ushirasadi. Tiykarǵi uákilleri: Ph.vulgaris, Ph.aureeus aziq-awqat retinde keń paydalanadi. Tuqiminiń quraminda belok kóp muǵdarda boladi. Uliwma sobiqli ósimlikler awil-xojaliǵinda almaslap egiwde de keń qollanadi. Olardiń tamirlarinda azot bakteriyalari jasap topiraqti azot bakteriyalari menen bayitadi. Ms: jońishqa 3 jilda 150-200 kg, másh 115-150 kg azotti toplaydi. Bul solardiń ornina egilgen eginlerdiń zúráátli boliwina alip keledi.
Jantaq tuwisi-Alhagi 5 túri bar. 3 túri keń taralǵan: A.pseudualhagi, A.persarum, A.kerghisorum. Júdá úlken áhmiyetke iye bolǵan ósimlikler. Ot-jem, dári retinde paydalanadi.
Soya tuwisi-Glycine 40 túri bar. -ǵMA da jabayi-G. ussuriensis úlken áhmiyetke iye G.hispida tek Aziyada 10mln ga jerge egiledi. 1t sobiǵi 113 kg may 725 kg maysiz un beredi. Belok-36%, vitamin-A, D, E. Soyadan 100 túrli aziq-awqat produkta alinadi. Sút, kefir, may, qaymaq, tvorog, nan, pecheńe, kofe, shokolat h.t.b zatlar alinadi.

Bul qatarǵa tiykarinan aǵash deneli ósimlikler kiredi. Biraq biziń jerimizde buta hám shóp deneli ósimlikler taralǵan. Japiraqlari qarama-qarsi yamasa siyrek retli jaylasqan. Júdá siyrek top bolip jaylasiwdi da kóriwge boladi. Jan japiraqlariniń qaldiqlarin kóremiz. Gúli qos jinisli, aktinomorf siyrek zigomorf. 4-5 aǵzali, qos gúl dógerekleri geyde gúl japiraqlari joǵalǵan. Gúl kese japiraqlari qisqarǵan. Gúl japiraqlari erkin, gúl kese japiraqlari menen retlesip jaylasadi. Ataliqlari kóp sanda gúl japiraqlariniń sanina teń yamasa eki ese kóp boladi. Analiǵi tsenokarpli, gúl japiraqlariniń sanina teń miywe japiraqlardiń birigip ósiwinen payda boladi, analiq moyni birew, awizshasi pútin. Gúl jataǵi oyis, tútikshe, gúzeshe payda etedi. Analiq túyinshesi tómengi. Miywesi hár qiyli tipte. Tuqimi endospermasiz. Bul qatarǵa 16 tuqimlas (Taxtadjyan 1987) kiredi.
Bul tuqimlasqa bir anar tuwisi- Punica tiyisli. Oniń bir túri bar. Ol júdá biyik emes aǵash deneli ósimlik. Qaraqalpaqstanda túslik rayonlarda egiledi. Japiraǵi qarama-qarsi jaylasqan. Jan japiraqshasi bolmaydi, oniń kórinisi máyek tárizli yamasa uzinshalaw, kerisinshe máyek tárizli.
Gúlleri aktinomorf, qos jinisli dara-dara yamasa 2-4 ten jaylasadi. Gúl kese hám gúl japiraqlari 4-5-8 bolip keledi.
Gúl kesesi toyǵin qizil reńde, gúl japiraqlari ashiq qizil reńde. Ataliǵi kóp sanda, analiq túyinshesi tómengi. Miywesi iri, shar tárizli. Gúl kese ushinda saqlanip turadi, jemis tárizli bolip, kóp sandaǵi tuqimǵa iye. Vitaminge bay bolip kelip, 14% shekem S vitamin. Miywesiniń hám shaqalariniń qabiǵi dubil` zatlarina bay. Tamiriniń qabiǵi qurt túsiriwshi dári retinde qollanadi. Anardiń miywesiniń qabiǵi postin tigetuǵin terilerdi sari reńge boyaw ushin keń paydalaniladi.
Anar Zakavkaze, Orta Aziya, Iran, Turkiya hám Afganistanda keń tarqalǵan mádeniy ósimlik retinde egiledi. Oni miywesi ushin egiledi. Miywesiniń úlkenligi almaǵa uqsas, biraq qabiǵi qaliń, jewge jaramsiz, ishinde sirti shireli kóp tuqimi boladi. Sol túrshek shireli zatin siǵip alip ishedi.
Bul qatarǵa aǵash, buta, siyrek shóp denili ósimlikler kiredi. Japiraqlari retli, júdá siyrek qarama-qarsi jaylasqan, kóbinese quramali pár siyaqli, siyrek ápiwayi jan japiraqsiz bolip keledi. Gúlleri kóbinese qos jinisli, aktinomorf 5-4 aǵzali, qos gúl dógerekli, ataliqlari eki sheńber boyinsha jaylasqan. Analiǵi apokarpli yamasa tsenokarpli, 3-5 miywe japiraqtiń birigiwinen payda bolǵan, ústki, hár bir uyasinda eki tuqim búrtigi boladi. Miywesi hár qiyli tipte. Tuqimi dúziw iyilgen uriqli, endospermasi az yamasa edospermasiz. Bul qatarǵa 17 tuqimlas (Taxtadjyan, 1987) kiredi. Solardan tómendegi tuqimlaslarǵa toqtaymiz.
Bul tuqimlas 900 shamalas túrge iye, olar 150 tuwisqa bólinedi. Rutaceae túrleri tropikaliq, subtropikaliq hám arqa hám túslik yarim sharlardiń ortasha jilli aymaqlarinda keń tarqalǵan. Tuqimlastiń kópshilik túrleri Túslik Afrikaniń hám Avstraliyaniń qurǵaq rayonlarinda keń tarqalǵan.
Rutalar- kóbinese máńgi jasil aǵash hám buta deneli ósimlikler, siyrek lian formali, júdá siyrek jaǵdayda kóp jilliq (Ruta- Ruta, yasenets-Dictamnus, gaplofillum yamasa tseliyulastnik-Haplophyllum) hám bir jilliq shópler túrinde ushirasadi.
Rutalardiń japiraqlari retli, siyrek qarama-qarsi hám top- top bolip jaylasiwǵa iye. Japiraqlari pár siyaqli, úsh japiraqli yamasa ápiwayi pútin yamasa salali kóriniske iye. Jan japiraqlari bolmaydi.
Tsitrus-Citrus tuwisiniń uákilleri ápiwayi pútin japiraqlarǵa iye, japiraq plastinkasi sabaqshasi buwin arqali birikken bolip, ol quramali japiraqtiń qisqariwinan payda bolǵanliǵinan derek beredi. Bulardiń japiraqlariniń úlkenligi hár qiyli bolip keledi. Eń úlken japiraqlarinda oniń uzinliǵi 2,5m ge shekem jetedi. Ayirim jaǵdayda pal`malardaǵiday paqaliniń ushinda jaylasqan boladi.
Rutalar tuqimlasiniń sipatli belgisi japiraqlarinda, miywelerinde efir maylari toplanatuǵin kóp sanda tochka bezler siyaqli boladi. Bunnan bólinip jiqqan efir maylari tuqimlas uákillerine tán iyislerdi payda etedi. Al yasenets degen túrinde bunday bezler ósimliktiń barliq organlarinda júdá kóp sanda bolip, efir maylarin bólip shiǵaradi. Hátte hawa tiniq waqittlarda ósimlik átirapinda efir maylariniń kópligi sonsheli, shirpi jaǵip jiberseń lap etip hawa janadi.
Gúlleri aktinamorf siyrek jaǵdayda zigomorf, kóbinese qos jinisli bolip keledi. Olar top gúllerge toplanǵan hám jekke jaylasiwi da múmkin. Qos gúl dógerekli 5-4 aǵzali, ataliǵi eki ese kóp yamasa júdá kóp, olardiń tilkimlenip ketiwinen payda boliwi múmkin, analiǵi birew, bes miywe japiraqtan payda bolǵan.
Gúliniń formulasi tómendegishe: Sa_4,5Co_4,8A_8,10,G_(4,5,). Analiq túyinshesi 4-5 uyali. Miywesi júdá hár túrli: jemis siyaqli, japiraqli qutisha, qanatlida boladi.
Bul tuqimlastiń kópshilik uákilleri awqatliq, dárilik hám texnikaliq áhmiyetke iye. Sonliqtan buniń áhmiyetli tuwislarina toqtaymiz.
Tsitrus tuwisi-Citrus- aǵash deneli, kóbinese tikenleri bar, máńgi jasil japiraqlarǵa iye. Japiraqlariniń qoltiqlarinda iyisli aq gúlleri bar. Gúliniń formulasi: Sa_4-5Co_4-5A_10,G_(4,5,) Miywesi jemis, kóp uyali, qaliń qabiqli, efir maylarina bay. Bular Tuslik Shiǵis Aziyada keń taralǵan. Miywesi aziq-awqatqa keń paydalanadi. Quraminda S,R vitaminleri, limon kislotasi, efir maylari kóp.
Olar dári islew ushin keń paydalanadi. P.M.Jukovskiydiń kórsetiwi boyinsha bul tuwisqa 16 túr kiredi. Eń basli túrlerine limon jatadi.
Limon-S.limonium ashqiltim dámli sari miyweli, kishkene aǵash deneli ósimlik. Bul Kavkazda hám Túslik Shiǵis Aziyada keń taralǵan mádeniy ósimlik.
Apelsin-Qitay almasi-S.sinensis- mazali sarǵish miywege iye biyikligi 10m keletuǵin aǵash deneli ósimlik. Kópshiligi subtropikaliq, tropikaliq jerlerde egiledi. Túslik Shiǵis Aziyaniń tropikaliq Tinish okean jaǵaliǵinan kelip shiqqan.
Mandarin-S.reticulata mayda mazali miywesi bar kishkene aǵash deneli ósimlik. Bul Yaponiyadan kelip shiqqan. Kavkazdaǵi tiykarǵi tsitrus ósimligi, suwiqqa shidamli bolip keledi.
Tsitrus tuwisina pomerants yamasa ashshi apel`sin-C.aurantium, iri miyweli (15cm diametri) greynfrut- C.paradisii h.t.b. kiredi Tsitrus ósimlkleri kóbinese úylerde hám oranjereya, teplitsalarda egilip kóp muǵdardaǵi zúráát alinadi.
Ruta paxuchaya- Ruta graveolens. Shóp deneli kóp jilliq ósimlik, japiraǵi eki márte kúshli keskilengen. Sari reńli gúlge iye ósimlik.
Guliniń formulasi: Ca<sub>4</sub> Co<sub>4</sub> A<sub>8</sub>G<sub>(4)</sub> . Miywesi qutisha. Dári aliw ushin paydalanadi. Qirimda jabayi túrleride ushirasadi.
Yasenets, bad`yan- Distamnus albus - pár siyaqli keskinlengen japiraqlari bar, shóp deneli kóp jilliq ósimlik. Guliniń formulasi: *Ca₅Co₅A₅₊₅G₍₅₎. Miywesi qutisha, tuqimi jiltir qara reńli. záhárli ósimlik. Rossiyaniń Evropaliq bóliminiń túslik shiǵisinda taralǵan.
Amur barxat aǵashi-Amur probka aǵashi-Phellodendron am743ns3. Qabiǵinda probka qatlami payda boladi. Gúli ayirim jinisli eki úyli ósimlik formulasi:0 Ca₅Co₅A₅G₀ , 0*Ca₅Co₅A₀G₍₅₎. Miywesi bes uyali qara shańǵalaq. Júdá joqari sapali aǵash beredi, biraq probkasiniń sapasi tómen. Uziq shiǵista keń taralǵan.
Bul tuqimlasqa 240 qa jaqin túr kirip, olar 23 tuwisqa bólingen. Túyetabanlar jer shari barliq dúńya bólekleriniń qurǵaqshiliq jerlerinde tropikaliq, subtropikaliq hám ortasha jilli klimatli jerlerinde keń taralǵan. Olar biyik taw baslarinda, suwiq arktikaliq zonalarda ushiraspaydi. Kópshilik túyetabanlar Saxara shóliniń, Batis, Orta hám Orayliq Aziya shólleriniń, Araviya yarim atawi, Avstraliya hám túslik- batis Arqa Amerika shólleriniń tiykarǵi ósimlikleri bolip keledi. Olar qumli, tasli, geyde shorlanǵan topiraqli oypatliqlarda ushirasadi. Geybir túrleri 4000m biyikliktegi Pamir taw baslarinda da ushirasadi. Ms: Yarim buta-Z. rosovii.
Túyetabanlarǵa kiretuǵin ósimlikler- kúshli shaqalanǵan buta, yarim buta siyrek kóp jilliq, bir jilliq shópler yamasa aǵash túrinde bolip keledi. Japiraqlari qarama-qarsi yamasa retli jaylasqan, jan japiraqlari, jup pár salali, ayirimlari eki japiraqli quramali japiraqli ósimlik. Gúlleri jeke yamasa barmaq siyaqli yaki yarim sayaman tárizli top gúllerge toplanǵan, qos jinisli júdá siyrek ayirim jinisli, aktinomorf siyrek zigomorf gúllerge iye. Gúli 5- geyde 4 aǵzali, qos gúl dógerekli, ayirim-ayirim jaylasqan. Ataliǵi 8-10 eki sheńber boyinsha jaylasqan, geyde 15 ke shekem baradi.
Ataliq jipsheleriniń túbinde til siyaqli ósimsheler, nektarnikler boladi. Gúlinde ádette nektar jiyegi rawajlanǵan. Analiǵi 5, siyrek 4, 3-2 miywe japiraqtan payda bolǵan. Analiq túyinshesi otiriwshi yamasa ginefor ústinde jaylasadi. Miywesi qutisha, geyde shireli, jemis siyaqli eki uyali bolip keledi. Tuqimi endospermali, uriǵi tuwri jaylasqan.
Palati tuwisi- Zygophyllum. Bul tuwisqa kiretuǵin ósimlikler yarim buta hám kóp jilliq shóp ósimlikleri bolip, Qaraqalpakstanda da jeti túri ushirasadi. Olar Ústirtte, Qizilqumda, kebir shorlanǵan jerlerde ushirasadi. Solardan palati- Z. fabago eń kóp ushirasatuǵin ósimlik, dári retinde paydalanadi. Buni qurǵap qalǵannan keyin túyeler jeydi. Kópshilik túrlerinde alkaloyd, zigofabagin, garmin boladi. Sonliqtan oni jaralardi, ekzemalardi emlewge paydalaniladi.
Bul qatarǵa aǵash, buta, aǵash lian yamasa siyrek shóp deneli ósimlikler kiredi. Japiraqlari qarama-qarsi yamasa siyrek retli ápiwayi yamasa quramali bolip keledi. Japiraqlariniń jan japiraqlari bolmaydi yamasa erte túsip qaliwshi jan japiraqlari boladi. Gúlleri hár-qiyli tiptegi top gúllerge iye, qos jinisli yamasa kóbinese ayirim jinisli, aktinomorf, qos gúl dógerekli, ádette 4-5 aǵzali. Gúl kese japiraqlari erkin yamasa biraz birikken. Gúl japiraqlari erkin, birdey úlkenlikte. Nektar dúmpeshikleri jaqsi rawajlanǵan. Ataliǵi 5-10, siyrek kóp sanda, jipleri erkin yamasa túpleri birikken. Analiǵi tsenokarpli, 3-2 miywe japiraqtan payda bolǵan, ústki, (1)2-(4-10) tuqim búrtigi hár bir uyada jaylasqan. Miywesi hár-qiyli tipte. Bul qatarǵa 12 tuqimlas (Taxtadjyan, 1987) kiredi. Sonnan klenlar tuqimlasina toqtaymiz.
Bul tuqimlasqa eki tuwis kiredi:
Klen tuwisi- Acer hám dipteroniya- Dipteronia, buniń tek ǵana eki túri bar. Olar orayliq Qitayda ushirasadi. Klen tuwisiniń - 150 túri bar. ǵMA da 25 túri ushirasadi. Bular úlken aǵash deneli ósimlik. Japiraqlari qarama-qarsi jaylasqan pánje siyaqli formaǵa iye. Gúlleri mayda qos jinisli yamasa ayirim jinisli.
Qos gúl dógerekli, siyrek gúl japiraqlari joǵalǵan. Analiǵi 8(10-4). Ataliq gúllerinde analiqtiń qaldiǵi bar. Analiq ápiwayi, tsenokarpli eki miywe japiraqtiń birigiwinen payda bolǵan. Miywesi ǵoza siyaqli, qanatli miywe. Kópshilik túrleri úlken xojaliq áhmiyetke iye, bahali aǵash, bal beriwshi ósimlik. Kanada da kant beriwshi túrleri bar. GMA da keń ushirasatuǵin shinar siyaqli klen-, dala kleni- A. campestre, tatar kleni- A.tataricum bolip esaplanadi. Bul tuqimlasqa maslina tuqimlasi jaqin bolip esaplanadi.

Bul qatarǵa aǵash, buta yamasa shóp deneli retli yamasa qarama-qarsi jaylasqan jan japiraqsiz ápiwayi pútin japiraqlarǵa iye bolǵan ósimlikler kiredi. Gúlleri paqaliniń ushinda jaylasqan qos jinisli tsimozli top gúllerge iye, geyde ayirim jinisli, aktinomorf, qos gúl dógerekli 4-5 aǵzali. Gúl kese japiraqlari ádette biriniń ústine biri qabatlanip erkin jaylasqan yamasa biraz birikken boladi. Gúl japiraqlari erkin, tirnaq siyaqli bolip keledi. Ataliǵi 1 yamasa 2 sheńber boylap jaylasqan, geyde 3 yamasa 4 sheńber bolip jaylasqan kóp sanda boladi. Ataliq jipleriniń tómengi jaǵi birigip ósken. Analiǵi 2-5 miywe japiraqtiń birgiwinen payda bolǵan, tsenokarpli, ústki, hár bir uyada 1-2 asilip turiwshi eki tuqim búrtigi boladi. Miywesi shańǵalaq tárizli yamasa qutisha yamasa geyde ǵozasha túrinde bólshekli miywe. tuqimi tuwri yamasa aziraq iyilgen uriqli, siyrek arilliusli, endospermali.
Bul qatarǵa kiretuǵin ósimlikler subtropikaliq hám ortasha klimatli jerlerde, siyrek Tuslik Qitaydiń, Hindstanniń tropikaliq hám Afrikaniń tropikaliq tawlarinda keń taralǵan. Ziǵirlar qatarina 6 tuqimlas kiredi. burinǵi ádebiyatlarda bul tuqimlaslar gerań gúlliler qatarina biriktirilgen bolsa, sońǵi ádebiyatlarda Hugoniaceae, Linaceae, Ctenolophonaceae, Ixonanthaceae, Humiriaceae, Erythroxylaceae tuqimlaslariniń (Taxtadjyan, 1987) Ziǵirlar qatari dep óz aldina bólgen.