Кирисиў. Жеке раўажланыў биологиясы пәниның раўажланыў

Омыртқалыларда 
мезодерма 
туўындыларының 
раўажланыўының төрт избе-из 
басқышлары 
(A-G) 
(А.А.Заварзин, 1935 бойынша).
 
а-аорта; B.К.-вольфов канал; 
B.M.-мезодерманың висцераллық 
қабаты; 
гл-гломус; 
Dt-
дерматом; Mt-миотом; NST-
нефростом; nt-нефротом; P.M-
мезодерманың 
париеталлық 
қабаты; х-хорда; ts-целом.
Қадағалаў ушын сораўлар 
1. Сүт емизиўшилердиң раўажланыў өзгешеликлерин айтың. 
2. Төменги сүт емизиўшилердиң раўажланыўы қандай? 
3. Жоқарғы сүт емизиўшилердиң ерте раўажланыўлары қандай? 
4. Имплантация ҳәм плацента типлерин айтың. 
5. Омыртқалы ҳайўанлардың органогенез қубылыслары. 
6. Орайлық нерв системасының раўажланыўын айтың. 
7. 
Ас 
писириў 
ҳәм 
дем 
алыў 
органларының 
раўажланыў 
айырмашылықлары. 
8. Мезодермалық туўындылардың раўажланыўы қандай? 
9. Адамның раўажланыў өзгешеликлерин айтың. 

---

90 
Лекция №9 
Амниотларда провизор ямаса ўақытша органлардың қәлиплесиўи 
 
Таяныш сөзлер:
-Зародыштағы ўақытша органлар ҳәм эмбриогенездиң 
типлери; -Амниотларда ўақытша ямаса провизор органлардың пайда болыўы; 
-Тири туўыўшылықтың биологиялық өзгешеликлери. 
Зародыштағы ўақытша органлар ҳәм эмбриогенездиң типлери 
 
Анамния 
менен 
амниотлардың 
көбейиўи 
жағынан 
тийкарғы 
айырмашылығы, анамниялардың мәйеклери суўда раўажланып көбейеди. Ал 
амниотларда мәйек ҳәмме ўақыт қурғақшылықта раўажланады. Сонлықтан 
бәрҳа суўда жасайтуғын тасбақалардың ҳәм крокодиллердиң мәйеклери де 
қурғақшылықта раўажланады. 
Амниотлардың мәйеклериниң дүзилисинде ҳәм раўажланыўында қурғақта 
раўажланыўға ийкемлесиўшилик жақсы исленип шығылған. Бундай 
ийкемлесиўлерге ана мәйек жолы дийўалынан исленип шығылған затлар 
беккем мәйектиң сыртқы сорлупасы жатады. Ол терилик сыпатқа ямаса известь 
(сөндирилган ҳәк) пенен тойынған болады. Буған байланыслы ол беккем болып, 
мәйектиң тири бөлимин механикалық тәсирлерден қорғайды. 
Екинши жағынан мәйектиң суйық ямаса ярым суйықлық бөлими скорлупа 
менен байланысып турылады. Скорлупадан басқа, қосымша пердели ямаса 
суйық үшинши қабық болыўы мүмкин. Амниот аты аталған үшинши 
қабықлардан басқа жуқа сарыўыз қабығы менен тәмийенленген. Ол фолликула 
менен исленип шығылған екинши қабық пенен тәмийенленген болады. 
Мәйекти қоршаған белок зародыштың раўажланыўы ушын қолайлы орталық 
болып есапланады. Буннан басқа белоклық суўының муғдары ҳаўаның 
ығаллылығының муғдарына қарай өзгерип отырыўы мүмкин. Мәйектиң сыртқы 
орталыққа шығыўы раўажланыўдың ерте дәўирлеринде болып, булардың 
бластомерлер саны 6 мыңнан кем болмайды. Мәйек сарыўызы ҳәм қабығы 
қурамына кирген аўқатлық затлар ҳәм суў менен тәмийинленген болады. 
Таза таўық мәйегинде белоклық қабық 62%, сарыўызы 27%. Белоклық 
қабықта суў 83,3%, ал сарыўызда 46,8%. Сонлықтан раўажланыў басланғаннан 
кейин зародыш қасында амнион тез раўажлана баслайды. Ол бүклем түринде 
пайда болып, сыртқы дийўалы «серозалық», ишки дийўалы «амниотикалық» 
қабықлар деп аталады. 
Мәйектиң скорлупасында мәйекке кислородты жиберетуғын ҳәм газ 
алмастырыўды тәмийинлеўди болдыратуғын тесикшелер болады. Усыған 
байланыслы екинши зародышлық қабық ишекликтиң артқы бөлиминде өсимше 
түринде келип шығып ҳәм тез өсип, тек зародышты жаўып қоймастан 

---

91 
сарыўыздың барлық устин жабады. Бул энтодермалық өсимше сырттан 
мезинхима қабаты менен қапланып, оның дийўалында қан тамырлары торлары 
келип шығады. Бул ыдыслы зародыш қабаты «аллантоис» деп аталып 
(аллантоис грекше