Kirish Yigirmanchi asr jahon adabiyoti xazinasiga durdonalar qo’shgan amerika yozuvchisi Ernest xeminguey o’z asarlarida zamonning muhim muammolarini ko’targan, burjua olamining illatlarini haqqoniy ko’rsatgan buyuk san'atkor edi

To’rtinchi bob
Mashina tepaga ko’tarilib, yop-yorug’ maydonni kesib o’tdi-da, keyin yana yuqoriga o’rmaladi, so’ng qorong’ilik qo’yniga kirib, Sent-Et'en-dyu-Mon cherkovi ortidagi qoramtir asfal't ko’cha bo’ylab borib, qishloqni, Kontres-karp maydonidagi avtobus bekatini chetlab o’tdi-yu, Muftar degan tosh ko’chaga chiqib oldi. Ko’chaning ikkala tomonidagi barlarning derazalaridan, hali ham ochiq do’konlarning vitrinalaridan yorug’ tushib turardi. Biz alohida-alohida o’tirgandik, mashina o’ydim-chuqur ko’chadan o’tayotganida bir-birimizga suyanib qoldik. Bret shlyapasini yechdi. Boshini suyanchiqqa qo’ydi. Vitrinalardan tushayotgan yorug’likda uning yuziga ko’zim tushdi, keyin, De-Gobelen xiyoboniga yetganimizda yuzini aniq ko’rdim. Tosh-yo’l qazib tashlangan bo’lib, odamlar tramvay izida atsetilen gorelkasining yorug’ida ishlayotgan edi. Bretning oppoqqina yuzi va bo’ynidagi uzun chiziq gorelka yorug’ida yaqqol ko’rinib turardi. Yana qorong’ilik qo’yniga kirganimizda uni o’pdim. Labimni labiga bosib so’rdim, keyin esa u o’girilib olib burchakka, mendan iloji boricha nariroqqa surilib oldi. Boshini quyi egdi.

- Menga tegma,- dedi u.- Iltimos, menga yopishma.

- Senga nima bo’ldi?

- Ilojim yo’q.

- Bret!

- Meni xoli qo’y. O’zing bilasan-ku. Ilojim yo’q - tamom vassalom. Azizim, ahvolimni tushunsang-chi, axir!

- Meni sevmaysanmi?

- Sevmayman emish? Menga salgina tegib ketsang ham, butun a'zoi-badanim bo’shashib ketadi.

- Nahotki hech narsa qilib bo’lmasa?

Endi u qomatini rostlab o’tirardi. Uni quchoqlagan edim, Bret bag’rimga kirib ketdi. Biz endi butunlay xotirjam o’tirdik. U ko’zlarimga shunaqayam tikilib qa-radiki, menga xuddi uning ko’zlari o’ziniki emasdek tuyulib ketdi. Bret xuddi bu olamda qarashga jur'at etolmagan hech nima bo’lmagandek menga boqar, aslida esa hayotda ko’pgina narsalardan qo’rqardi.

- Sirayam hech nnma qilib bo’lmaydimi?-so’radim men.

- Bilmayman,- dedi u.- Yana bir marta azoblanishni istamayman.

- Bunaqada uchrashmaganimiz ma'qul edi.

- Lekin seni ko’rmasam, turolmayman, Axir gap bunda emas-ku!

- Yo’q, oqibati hammavaqt shunaqa bo’ladi.

- Bunga o’zim aybdorman. Axir qilmishlarimizning ajrini tortmayapmizmi?

U nuqul ko’zimga tikilib gapirardi. Uning moviy ko’zlari dam-badam o’zgarib, ayrim paytlari xuddi qiyiq bo’lib tuyulardi.

- Ularning hammasi mendan qanchalik aziyat chekkanini o’ylasam o’zim qo’rqib ketaman. Endi shularning azobini tortyapman.

- Bo’lmagan gap,-dedim men- Bundan tashqari, agar mening boshimdan kechirganlarim hisoblab chiqilsa juda kulgili bo’ladi-da. Men hech qachon bu haqda o’ylamayman.

- Bo’lmasa-chi. Bunga shubham yo’q.

- Xo’sh, endi bu mavzuga chek qo’yaylik.

- O’zim bir paytlari bunaqalarni mazax qilardim,- dedi u menga qaramay.- Akamning o’rtog’i Monsdan xuddi shunaqa bo’lib qaytuvdi. Hamma shunchaki bir hazil sho’xlik deb tushundi. Xom sut emgan inson dunyoning tagiga yetolmay ketarkan-da. To’g’rimi?

- To’g’ri,-dedim men.- hech kim hech qachon hech nimani bilolmaydi.

Bir amallab bu mavzuga chek qo’yganday bo’ldim. Bir paytlari buni men hamma tomonlama o’ylab ko’rardim, kishidagi biror jismoniy kamchilik - xunuklik yoki majruhlik mazaxga sabab bo’lishi, buning o’sha kishi uchun esa hech qanday kulgili joyi yo’qligi masalasini turli nuqtai-nazardan fikrlab chiqardim.

- Bu qiziq narsa,-dedim men.- Bu juda g’alati, Sevish-sevilish ham g’oyatda g’alati tuyg’u.

- Rostdanmi?-uning ko’zlari yana suzilib ketdi.

- Unaqa ma'nodagi g’alati demoqchi emasman. Bu, bir jihatdan qaraganda, yoqimli tuyg’u.

- Yo’q,- dedi u.-- Menimcha, do’zax azobining o’zginasi.

- Birga bo’lish qanday yaxshi.

- Yo’q. Menimcha, hech qanaqa yaxshi tomoni yo’q.

- Nahotki men bilan uchrashib turishni istamasang?

- Seni ko’rmasam turolmayman.

Endi biz xuddi begonalardek o’tirardik. O’ng tomonda Monsuri bog’i. Xonbaliqlar suzib yurgan hovuzni, bog’ni tomosha qilib o’tirish mumkin bo’lgan restoranning eshigi yopiq, chiroqlari o’chgan ekan. Shofer menga o’girilib qaradi.

- Qayoqqa boramiz?-so’radim men. Bret ko’zini olib qochdi.

- “Selekt” kafesiga boraqolaylik.

- "Selekt" kafesiga haydang,- dedim shoferga.- Monparnas xiyoboniga.

Biz Monruj tramvay yo’lini qo’riqlayotgan Bel'for sherini aylanib o’tib, yana olg’a yurdik. Bret to’g’riga qarab o’tirardi. Raspay xiyobonida Monparnas chiroqlari ko’ringach, Bret dedi:

- Sendan iltimosim bor edi. Faqat jahling chiqmaydi-a?

- Tentaklik qilma.

- Yetib qolmasimizdan meni yana bir o’p.

Taksi to’xtashi bilan men undan tushib, kira haqini to’ladim. Bret yo’l-yo’lakay shlyapasini kiyib tushdi. U mashinaning zinasidan tushayotganda, qo’limga tayanib oldi. Bretning qo’li titrardi.

- Ko’rinishim unchalikmasmi?-u o’zining erkakcha fetrdan shlyapasini ko’ziga surib qo’ydi-da, kafega kirdi. Peshtaxta yonida, stol atrofida boya densingda bo’lgan ulfatlarning deyarli hammasi o’tirardi.

- Xello, do’stlar!-dedi Bret.- O’lgudek ichkim kelyapti.

- Bret! Bret!-o’zini Gersog deb yurituvchi va hamma Zizi deb chaqiradigan yoshgina portretchi grek uning yoniga yugurib keldi.

-Sizga aytadigan ajoyib yangilik bor!

- Xello, Zizi,- dedi Bret.

- Sizni do’stim bilan tanishtirib qo’yaman,- dedi Zizi.

Semiz erkak yaqinlashdi.

- Graf Mippipopulo - bu mening do’stim,- dedi Eshli.

- Salom,- dedi Bret.

- Qalay, miledi? Parijda vaqtingizni xushchaqchaq o’tkazyapsizmi?-so’radi soatining zanjirida burquning qoziq tishi osilib turgan graf Mippipopulo.

- Yomon emas,- javob berdi Bret.

- Parij – go’zal shahar,- dedi graf.- Ammo siz balki Londonda ham ko’nglingizdagidek xushchaqchaqlik bilan yurolmasangiz kerak?

- Nimasini aytasiz. Vaqtimiz g’ayratda qoladigan darajada xushchaqchaq o’tardi,- dedi Bret. Breddoks meni o’zining stoliga taklif qildi.

- Berns, biz bilan ulfatlik qiling,- dedn u.- Boyagi ayolingiz juda xunuk janjal ko’tardi-da.

- Nimadan janjal chiqdi?

- Xo’jayinning qizi u haqda bir nimalar debdi. Keyin bo’ldi janjal, bo’ldi janjal. Lekin Jorjet qoyil qilibdi. U sariq biletini chiqarib, qani o’zingnikini ham ko’rsat, deb talab qilibdi. Juda xunuk janjal bo’ldi-da.

- Oqibati nima bo’ldi?

- Kimdir uni olib ketdi. Ajoyib qiz ekan. Parijliklarga xos tilyog’lamalikda ustasi farang bo’lib ketibdi. O’tiring, bir ryumkadan ichishaylik.

- Rahmat, uyga qaytishim kerak,- dedim men.- Konni ko’rmadingizmi?

- Frensis bilan uyiga ketdi,-suhbatga qo’shildi Breddoks xonim.

- Bechora, ko’rinishidan judayam xafa edi,-dedi Breddoks.

- Ha, shunaqa edi,-tasdiqladi Breddoks xonim.

- Menga ijozat berasizlar,- dedim men.- Xayrli tun.

Bret bilan xayrlashgani peshtaxta yoniga bordim, Graf shampan buyurdi.

- Sizga bir stakan vino uzatishga ruxsat bering, janob,- dedi u.

- Yo’q, tashakkur. Ketishim kerak.

- Rostanam ketmoqchimisiz?-so’radi Bret.

- Ha,- dedim men.- Boshim qattiq og’riyapti,

- Ertaga ko’rishamizmi?

- Redaksiyaga kela qoling.

- Borolmasam kerak.

- Bo’lmasa, qaerda?

- Biror joyda soat beshlarda uchrasha qolaylik.

- Unday bo’lsa, narigi qirg’oqda.

- Mayli. Soat beshda "Kriyon"da bo’laman.

- Faqat aldamang-da,- dedim men.

- Xotirjam bo’ling,- dedi Bret.- Nahotki sizni biror marta aldagan bo’lsam?

- Maykldan xabar bormi?

- Bugun xat oldim.

- Xayrli tun, janob,- dedi graf.

Ko’chaga chiqdim-da, hamon gavjum "Rotonda" kafesining yonidan o’tib, Sen-Mishel' xiyoboni tomon yurdim. Stollari butun yo’lkani egallab olgan ro’paradagi "Kulol" kafesiga nazar tashlagandim, kimdir qo’lini silkib chaqirgandek bo’ldi -

kimligini bilolmay yo’limda davom etdim. Monparnas xiyoboni kimsasiz edi. Lavin' restorani allaqachon yopilgan, "Klozeri-de-Lill'" oldidagi stollarni yeg’ishtirib olishyapti. Men yoysimon fonuslar yorug’ida yashnab turgan kashtan

barglari orasida qad rostlagan Ney aykali yonidan o’tdim. Haykal poyiga to’q-qizil gullari so’liyboshlagan chambar tirkab qo’yilibdi. To’xtab lentadagi "bonapartchilar gruppasidan" yozuvini o’qidim, gulchambar qo’yilgan kun yozib qo’yilgan - qaysi kunligi esimda yo’q. Arg’uvonning yam-yashil barglari orasida qilichini o’ynatib turgan sovut-dubul-hali kiyimdagi marshal Ney savlat to’kib turardi. Men xuddi uning ro’parasida, Sen-Mishel' xiyobonining boshida yashardim.

Xizmatchi ayolning xonasida chiroq yonib turgan ekan, eshigini taqillatuvdim, u xat-xabarlarni olib chiqib berdi. Unga xayrli tun tilab, yuqoriga ko’tarildim. Ikkita xat va bir qancha gazeta kelibdi. Xatlar Amerikadan ekan. Ulardan biri bankning hisob-kitob qog’ozi ekan. Bankda qolgan mablag’ 2432 dollaru 60 sentga teng edi. Men chek daftarchamni olib, shu oyning boshidan beri ko’chirilgan to’rtta chekdagi mablag’ni chegirib tashladim-da, qoldig’i 1832 dollaru 60 sent ekanini hisoblab chiqdim. Uni xatning orqa tomoniga yozib qo’ydim. Ikkinchi konvertda nikoh haqidagi xabarnoma bor edi. Janobi Aloizius

Kirbi bilan uning xotini, qizlari Ketrinning nikohini ma'lum qilishibdi. Men na bu qizni va na u turmushga chiqayotgan yigitni bilardim. Aftidan, ular shunday xabarnomani butun shaharga tarqatgan bo’lishsa kerak. Ismi kulgili. Agar Aloizius ismli biror odamni taniganimda ham uni yodimda tutgan bo’lishimga ishonchim komil edi. Xabarnomada tamg’a bor ekan. Xuddi grek gersogi Ziziniki kabi. Grafniki ham. Graf juda kulgili. Bretda ham unvon bor. Ledi Eshli. Jin ursin,

Bretni. Sizni jin ursin, ledi Eshlp!

Oshxonadagi gazni O’chirib, karavot yonidagi chiroqni yoqdim-da, yotoqxona derazasini lang ochib yubordim. Karavot derazadan ancha berida bўlgani uchun ochiq deraza yoniga o’tirib yechinaboshladim. Bozorga sabzavot tashiydigan tungi poezd tramvay izi bo’ylab o’tib ketdi. Bu poezdlar tunda, uyqing o’chib ketganda, ayniqsa gursillab yuradi. Yechinayotib karavot yonidagi kiyim-kechak shkafining oynasiga qaradim. Mebellar fransuz uslubida joy-yaashtirilgan. Ehtimol, qulay bo’lsa kerak. Pijamamni kiyib o’ringa cho’zildim. Boya keltirilgan ikkita sport jurnalining ustidagi qog’oz va tasmasini olib tashla-dim. Biri to’q sariq rangda. Ikkinchisi - sariq. Ikkalasida ham bir xil xabar bo’ladi, shuning uchun ham birinchisini o’qiganingdan keyin ikkinchisini o’qiging kelmay-di. "Le-Toril'" jurnali yaxshiroq, o’shandan boshladim. Boshidan oxirigacha, redaksiyaga maktublardan tortib to hazil-topishmoqqacha o’qib chiqdim. Keyin chiroqni o’chirdim. Uxlab qolsam, ajab emas.

Fikrlarim ishga tushib ketdi. Eski alam iztirobga solardi. Ha, orqa-o’ngingga qaramay qochish paytida bunaqa jarohatlanish g’irt ahmoqona ish edi, yana ital'yancha xufyona frontda. Italiya gospitalida biz uyushma tashkil etmoqchi bo’ldik. Uning ital'yancha nomi kulgili jaranglardi. Qiziq, boshqalarning, ital'yanlarning holi nima kechdiykin? Bu Milanda, Ponte korpusining Bosh gospitalida bo’lgandi. Yenginamizda Zonde korpusi joylashgandi. Gospitalning ro’parasida Pontening haykali o’rnatilgandi, balki Zondenikidir. O’sha polkovnik gospitalga kelib meni ko’ruvdi. Kulgili bo’lgandi. O’shanda daf'atan kulgili bo’lgandi-da hammayog’im bintga o’rab tashlangandi. Ammo unga men haqimda gapirib berishibdi. Shunda u o’zining ajib nutqini so’zlagandi: "Siz chet ellik - ingliz bo’lishingizga qaramay (barcha chet elliklarni inglizlar deb atashardi), hayotingizdan ham ko’ra ortiqroq narsani baxshida etdingiz!" Ajoyib nutq. Uni nurlanib turadigan harflar bilan yozib redaksiyaga ilib qo’yilsa qoyil bo’lardi. U hazil-pazilsiz jiddiy gapirgandi. Aftidan, polkovnik o’zini mening o’rnimda tasavvur qilgan bo’lsa kerak. Nuqul: "Che ma1a fortuna! Che ma1a fortuna!"1-derdi.

Men, aslida, ilgari bu haqda hech o’ylab ko’rmagandim. Hozir ham unga shunchaki munosabatda bo’lib, tevarak-atrofdagilar tinchini buzmaslikka harakat qilaman. Aftidan, meni Angliyaga jo’natishganda, Bret bilan uchrashib qolmaganimda bu menga hecham xalaqit bermagan bo’lardi. Menimcha, Bret ilojsiz narsani istab qolgandi. Odamlar hammavaqt shunaqa. Jin ursin, odamlarni. Katolik cherkovi bunday paytda yordam berishga usta. Nima ham derdim, yaxshi maslahat. Bu haqda o’ylamaslik kerak. Ajoyib maslahat. Bunga amal qilib ko’r-chi. Qani, bir urinib ko’r.

Kўzimga uyqu qo’nmay, o’ylab yotibman-u, xayollarim dam u narsaga, dam bu narsaga sakrab o’tadi. Keyin bu haqdagi fikrlarimni ortiq quvolmay, Bret haqida o’ylay boshladim, boshqa hamma narsa xotiramdan yiroqlashib ketdi. Bret haqida o’ylarkanman, xayollarim endi dam u narsaga, dam bu narsaga sakrashni bas qilib, xuddi yengil to’lqinda suzib ketayotgandek tuyuldi. Shu payt o’zim uchun kutilmaganda yig’lab yubordim. Keyin biroz yengil tortdim-da, ko’chadan o’tayotgan og’ir vagonlarning taraqa-turuqiga quloq solib yotib uxlab qolibman.

To’satdan uyg’onib ketdim. Tashqaridan shovqin eshitildi. Quloq solgan edim - tanish ovozni eshitgandek bo’ldim. Xalatimni kiyib, eshik yoniga keldim. Pastdan xizmatchi ayolning ovozi kelmoqda edi. U jahl bilan gapirardi. Meni surishtirayotganini eshitib, uni chaqirdim.

- Uyg’ondingizmi, janob Barns?-so’radi xizmatchi ayol.

- Ha, nima gap?

- Allaqanday ayol butun ko’chani boshiga ko’taryapti, Bemahalda bu qanaqa beadablik! Sizni ko’rmoqchi emish. Sizni uxlab yotibdilar, dedim.

Keyin Bretning ovozini eshitdim. Uyqusirab, Jorjet kelibdi, deb o’ylabman. Negaligini bilmayman. U, axir, adresimni bilmasdi-ku!

- Iltimos, uni yuqoriga taklif eting.

Bret zinapoyadan sekin chiqaboshladi. Uning qip-qizil mastligini sezib qoldim.

- Rosa mojaro bo’ldi-da,- dedi u.- Axir, sen uxlamaganding, to’g’rimi?

- Sening-cha, nima qilayotgandim?

- Bilmadim. Soat necha bo’ldi?

Devordagi soatga qaradim. To’rt yarim bo’libdi.

- Soat necha bo’lganini ham bilmabman,- dedi Bret.- O’tirsam maylimi? Jahling chiqmasin, azizim! Hozirgina grafni tashlab chiqdim. Meni mashinasida o’sha olib keldi.

- Qalay u?- shkafdan kon'yak, soda va stakan oldim.

- Atigi bir tomchi quy,- dedi Bret.- Boshqa zo’rlama. Grafmi? Yomon emas. Uyam o’zimizdan.

- U rostanam grafmi?

- Sening salomatliging uchun. Menimcha, rost bo’lishi kerak. Har holda graf bo’lishga munosib. Jin ursin uni, odamlar haqida uning bilmagan narsasi yo’q! Bularning hammasini qaerdan olganiykin? Amerikada konditsr korchonalari

Tarmog’ining egasi ekan. Bret stakanga labini tekkizib qo’ydi.

- Menimcha, u "tarmoq" degandi. Shunga yaqinroq. Kimdir menga u haqda gapirib shu tarmoqlarni chirmashtirib yurishini aytgandi. Juda qiziq. Lekin u o’zimizdan. Butunlay o’zimizdan. Shak-shubhasiz. Yaqqol ko’rinib turibdi.

U yana bitta ho’plab qo’ydi.

- Aslini olganda, u bilan nima ishim bor? Mendan xafa emasmisan? Bilasanmi, u Ziziga rosa yordam beryapti.

- Zizi-chi, u chinakam gersogmi?

- Judayam bo’lishi mumkin. Greklarning gersogi, tushunyapsanmi? Rassom sifatida sariq chaqaga ham arzimaydi. Graf esa menga yoqadi.

- U bilan qaerlarda bo’lding?

- O, hamma joyda. hozir esa meni bu yerga olib kelib qo’ydi. U bilan birga Biarritsaga borishga rozilik bildirsam, o’n ming dollar bermoqchi. Funtga aylan-tirsa qancha bo’ladi?

- Ikki mingga yaqin.

- Bir olam pul. Unga borolmasligimni aytdim. U rad javobimni samimiy qabul etdi. Biarritsada tanishlarim haddan tashqari ko’pligini aytdim. Bret kulib qo’ydi.

- Ho’plab-ho’plab, erinibgina menga yetib olmoqchisan-a,-dedi u.

Shu paytgacha men soda qo’shilgan kon'yagimga faqat labimni tekkizib qo’ygandim. Stakandan katta ko’plab ichdim.

- Mana bunisi boshqa gap,-dedi Bret.- Juda kulgili-da. U meni o’zi bilan Kannga olib ketmoqchi bo’ldi. Kannda tanishlarim haddan tashqari ko’p, dedim. Monte-Karloni taklif etdi. Monte-Karloda^tanishlarim undan ham ko’p, dedim. Umuman hamma joyda tanishlarim ko’pligini aytdim. Rostanam ko’p-da. Shundan keyin meni bu yerga olib kelishni iltimos qildim. U tirsagini stolga tirab stakanini ko’tardi-da, menga qaradi.

- Nega menga tikilib qolding? Unga seni sevib qolganimni aytdim. Bu gapim ham rost. Nega menga tikilib qoding? Buni u samimiy qabul etdi. Ertaga bizni kechki ovqatga olib bormoqchi. Borasanmi?

- Nega bormas ekanman?

- Endi men ketay.

- Nega?

- Faqat seni ko’rgim keluvdi. Rosa mashmasha bo’ldi-da. Balki, kiyinib olib men bilan pastga tusharsan? U ikki qadam narida mashinada kutib turibdi.

- Grafmi?

- Ha-da. Uqali ish kiyimdagi shoferi ham o’tiribdi. Meni sayr qildirmoqchi. Keyin Bulon o’rmonida nonushta qilamiz. Bir savat vinosi bor. Zellidan olgan. Balki, ko’ngling istab qolar?

- Ertalab ishlashim kerak,- dedim men.- Bundan tashqari, kayfda sizlardan ortda qolib ketdim. Men borsam zerikib qolasizlar..

- Tentaklik qilma.

- Ilojim yo’q.

- O’zing bilasan. Unga salomingni yetkazaymi?

- Albatta, samimiy salomimni ayt.

- Xayrli tun, azizim!

- Ja mehribonlik qilib yubording.

- Qo’ysang-chi.

O’pishib xayrlashgandim, Bret seskanib ketdi.

- Men ketdim,-dedi u.-Tuning xayrli o’tsin, azizim.

- Nega ketyapsan-a?

- Shunisi ma'qul.

Zinapoyada yana o’pishdik. Xizmatchi ayolga shnurni tortib eshikni bekitib kelishni buyurgandim, allanima deb to’ng’illab qo’ydi. Yuqoriga ko’tarilib ochiq derazadan Bretning yo’lka chekkasida yoysimon fonus tagida kutayotgan kattakon limuzin tomon borayotganini kuzatib turdim. U o’tirib olgach, mashina o’rnidan qo’zg’aldi. Derazadan nari ketdim. Stol ustida bittasi bo’sh, boshqasi yarmigacha sodali kon'yak quyilgan ikkita stakan turibdi, Ikkalasini ham oshxonaga olib chiqib, kon'yakni to’kdim. Oshxonadagi gazni o’chirib kelib karavotga o’tirdim, so’ng tuflini yechib o’ringa cho’zildim. Mana, Bret shunaqa juvon ekan-da,- uni o’ylab ko’z yoshi qilibman-a! Keyin, hozirgina u ko’chada qanday odim tashlaganini, mashinaga qanday o’tirganini esladimu oradan ikki minut o’tgach, yana kayfiyatim buzildi. Kunduzi his-hayajonsiz yurish oppo-oson ekanu tundagisi butunlay boshqa gap ekan.

Beshinchi bob
Ertalab Sen-Mishel' xiyoboni bo’ylab Suflo ko’chasiga tushib bordim-da, briosh qo’shilgan kofe ichdim. Endigina otgan tong nash'ali. Lyuksemburg bog’idagi kashtan daraxtlari gullab yotibdi. Kunduzgi bo’ladigan jazirama oldidan musaffo tong havosi ufurib turibdi. Sigaret chekib, gazetalarni o’qib chiqdim. Gulchi ayollar bozordan kelishib kunduzgi savdoga gul terib qo’yishadi. Studentlar o’tib borishmoqda, bir xillari huquqshunoslik institutiga, boshqalari Sorbona universiteti tomon. Xiyobon bo’ylab tramvaylar

va ishga shoshilayotgan odamlar ketyapti. Men avtobusga chiqdim-da, orqa maydonchasida turib, Madlen cherkovigacha bordim. Madlen cherkovidan Kaputsinlar xiyoboni bo’ylab Opera maydoni tomon yurdim, u yerdan redaksiyaga yetib oldim. Sakraydigan qurbaqa, bokschi-o’yinchoqlar bilan savdo qilayotganlar yonidan o’tdim. Yordamchisi bokschilarni bevosita harakatga keltiradigan ipni bosib olmayin, deb bir qadam naridan yurdim. Yordamchi ippi qo’liga o’rab olgan holda orqa o’girib turibdi. Sotuvchi esa ikkita turistga o’yinchoqlarini tiqishtiryapti. Turistlardan yana uchtasi to’xtab tomosha qilyapti. Men CINZANO so’zini bo’yoq bilan moslama yordamida yo’lga tushirib borayotgan odam ortidan ketaverdim. Butun ko’cha bo’ylab odamlar ishga shoshilishyapti. Ishga yo’l olish allaqanday yoqimli edi. Opera maydonini kesib o’tib redaksiyamga burildim.

O’z xonamga ko’tarilib, ertalabki fransuz gazetalarini o’qib chiqdim-da, keyin sigaret chekib mashinka yoniga o’tirib olib rosa ishladim. Soat o’n birda taksi yollab Ke-d' Orseyga yetib keldim-da, ministrlikka kirib, boshqa o’ntacha muxbir bilan birga tashqi ishlar ministrligining vakili – mo’giz ko’zoynakli yoshgina diplomatning so’zlarini, savollarga bergan javoblarini yarim soatcha tinglab o’tirdim. Ministrlar kabinetining raisi nutq so’zlash uchun Lionga jo’nab ketibdi yoki aniqrog’i, yo’lda qaytib kelayotganmish. Telegraf agentliklari vakillaridan kimdir shunchaki javobini eshitish uchun savol

berdi. Hech qanday yangilik yo’q, Uolsi, Kram bilan bitta taksida ministrlikdan jo’nab ketdik.

- Kechqurunlari nimalar qilyapsiz, Jeyk?-so’radi Kram.- Keyingi paytlarda hech qaerda ko’rinmay qol-dingiz.

- Men, odatda, Lotin kvartalida bo’laman.

- Vaqt topib bir borib kelaman. "Dingo" kafesiga. Eng gavjumi o’sha bo’lsa kerak?

- Ha. Yoki yangi "Selekt"ga borish mumkin.

- Necha marta otlandim-a,- dedi Kram.- Lekin, bilasiz-ku, xotining, bolalaring bo’lganidan keyin...

- Tennis o’ynayapsizmi?- so’radi Uolsi.

- Yo’q,- dedi Kram.- Bu yil bir martayam o’ynamadim, desam ham bo’laveradi. Juda borgim keladi-yu, ammo nuqul yakshanba kunlari yomg’ir yog’adi, bundan tashqari, tennis maydonchalari doim odamlar bilan to’lib-toshib ketadi.

- Inglizlar shanba kunlari ishlashmaydi-da,- dedi Uolsi.

- Omadlari bor-da, ablahlarning,- dedi Kram.- Hali shoshmay turishsin. Umrbod jurnalistlik qilmay" man-ku! Shahar tashqarisiga chiqishga menda ham vaqt bo’lib qolar.

- Shahar tashqarisida yashashni va shaxsiy mashinaga ega bo’lishni hamma narsadan afzal ko’raman.

- Men kelasi yili mashina sotib olishni mo’ljal" layapman.

Mashina oynasini chertib qo’ydim. Shofer tormoz berdi.

- Uyga yetib keldim,- dedim men.- Yuringlar, bir stakandan otamiz.

- Rahmat,- dedi Kram. Uolsi boshini chayqab qo’ydi.

- Bugungi eshitganlarimni ishlab chiqishim kerak. Kramning qo’liga ikki frank tutqazdim.

- Aqldan ozibsiz, Jeyk,-dedi u.-O’zim to’layman,

- Redaksiya hisobidan-ku.

- Qo’ysangiz-chi. O’zim to’layman.

Qo’limni silkib xayrlashdim. Kram mashinadan boshini chiqarib dedi:

- Chorshanba kuni ko’rishamiz, birga nonushta qilamiz.

- Albatta.

Liftda redaksiyaga ko’tarildim. Robert Kon meni kutib o’tirgan ekan.

- Xello, Jeyk,-dedi u,-nonushta qilgani boramizmi?

- Mayli. U-bu shoshilinch narsa yo’qmikan, qarab olay.

- Qayerda nonushta qilamiz?

- Menga bari bir.- Yozuv stolimning ustini qarab chiqdim.-Siz qayerda nonushta qilishni istardingiz?

- Balki, Vetselnikiga boraqolamizmi? U yerning gazagi yaxshi bo’ladi-da.

Restoranda biz gazak bilan pivo buyurdik. Ofitsiant uzun sopol krujkada pivo olib keldi - pivo muzdek bo’lib, idishning chetlarini marjon-marjon ter qoplagandi. O’ntacha har xil gazak olib kelishdi.

- Kechagi kuningiz xushchaqchaq o’tdimi?,-so’radim men.

- Yo’q unchalik emas.

- Yozuv-chizuv ishlaringiz qalay?

- Yomon. Ikkinchi kitobim hecham siljimayapti-da.

- Hammada ham shunaqa bo’ladi.

- Xabarim bor. Lekin bari bir bu menga azob beryapti.

- Janubiy Amerikaga borish nima bo’ldi? Hamon unutmadingizmi?

- Yo’q hali unutganimcha yo’q.

- Bo’lmasa nima to’sqinlik qilyapti?

- Frensis.

- Uni ham olaketing,-dedim men.

- Borishni istamayapti. Buni u yoqtirmaydi. Unga katta davra kerak.

- Unaqa bo’lsa, pattasini qo’liga tutqazib yubora-qoling.

- Ilojim yo’q. Har holda uning oldida qarzdorman. U bodring to’g’ralgan tarelkani surib qo’yib, ziravor

Qo’shib sirkalangan baliqni oldi.

- Menga ayting-chi, Jeyk,- ledi Bret,- Eshli haqida nimalarni bilasiz?

- Ledi Eshli - uning familiyasi. Bret - ismi. U juda nazokatli juvon. Eridan ajralib Maykl Kembelga turmushga chiqmoqchi.

Maykl hozir Shotlandiyada. Nimaga so’rayapsiz?

- U nihoyatda latofatli ayol.

- Rostanam shunaqami?

- Unda ajib bir iazokat bor. Menimcha, u mehribon, to’g’riso’z ayol.

- U nihoyatda jozibali.

- Sizga qanaqa qilib tushuntirib berishni bilmayapman,- dedi Kon.- Aftidan, asl zoti shunaqaga o’x-shaydi.

- Ko’rib turibman. Sizga juda yoqib qolibdi.

- Judayam. Uni sevib qolganga o’xshayman.

- U g’irt piyanista,-dedim men.- Maykl Kembelni sevib qolib unga turmushga chiqmoqchi. Vaqti kelib Maykl nihoyatda boyib ketadi.

- Bretning unga turmushga chiqishiga ishonmayman.

- Nega?

- Bilmadim. Shunchaki, ishonmayman-da. Uni ko’pdan beri taniysizmi?

- Ha,- dedim men.- Urush paytida u men yotgan gospitalda hamshiralik qilgandi.

- O’shanda u hali qizaloq bo’lsa kerak?

- Hozir o’ttiz to’rt yoshda.

- Eshliga qachon turmushga chiquvdi?

- Urush paytida. Uning qaylig’i o’shanda yurakOurur kasalidan endi xoli bo’lgandi.

- Nega siz bunaqa ohangda gapiryapsiz?

- Kechirasiz. Bexosdan. Men shunchaki bor gappi aytmoqchi edim.

- Bretning birovni sevmay turmushga chiqishiga ishonmayman.

- Lekin u ikki marta shunday qilgan,- dedim men.

- Ishonmayman.

- Agar sizga javoblarim yoqmasa, nega bo’lmasa bunaqa ahmoqona savollarni beryapsiz?-dedim men.

- Men sizdan buni surishtirganim yo’q.

- Bret Eshli to’g’risida nimalarni bilishimni o’zingiz so’radingiz-ku

- Uni haqorat qilishni sizdan so’raganim yo’q.

- E, qo’ying-e. Jin ursin sizni.

U rangi o’chib o’rnidan turdi-yu, gazakli likopchalar qo’yilgan stolning naryog’idan menga qahr bilan tikildi.

- O’tiring,- dedim unga.- Tentaklik qilmang.

- So’zingizni qaytarib oling.

- Qo’ysangiz-chi, nima, hamma narsadan xabardormiz, deb o’ylaysizmi?

- So’zingizni qaytarib oling.

- Xo’p. Nima desangiz shu-da. Men Bret Eshli haida umrimda hech nima eshitmaganman. Endi ko’nglingiz joyiga tushdimi?

- Yo’q. Buni emas. Siz meni, jin ursin, dedingiz.

- Ha, mayli, jin urmay qo’ya qolsin,- dedim men.- Mana bu stulga o’tiring. Nonushtani endigina boshlagandik.

Kon jilmayib joyiga o’tirdi. U, aftidan, o’tirish mumkinligidan quvonib ketgandi. Rostanam, agar u o’tir-maganda, nima qilgan bo’lardi?

- Siz juda alam qiladigan gaplarni aytdingiz-da, Jeyk.

- Xafa bo’lmang. Tilim mana shunaqa achchiq. Qabih narsalarni o’ylamasdan gapiraveraman.

- Buni bilaman,- dedi Kon.- Aytish mumkinki, siz mening eng- yaqin do’stimsiz, Jeyk.

"Mana bunisi qoyil", deb qo’ydim o’zimcha.

- Aytganlarimni unutib unutib yuboring,- dedim unga.-" Xafa bo’lmang.

- Ha, mayli. Hammasi joyida. Shunchaki o’sha daqiqada menga juda alam qiluvdi.

- Juda soz. Keling, yana biror nima buyuramiz.

Nonushta qilib bo’lib, de la Pe kafesiga bordik-da, kofe ichdik. Kon yana Bret haqida gaplashmoqchi bo’layotganini fahmlab tursam ham o’zimni sezmaganga oldim. U-bu to’g’risida suhbatlashib o’tirdik, keyin u bilan xayrlashib redaksiyaga ketdim.