Kirish usullari bir tarmoqli kenglikdagi simli yoki simsiz muhitda bir nechta foydalanuvchilarga aloqa xizmatlarini taqdim etadigan multiplekslash usullari

Boshqa usullar

Ko'p kirishning noyob va keng qo'llaniladigan usuli bu to'qnashuvni aniqlash (CSMA-CD) bilan tashuvchining ko'p martalik kirishidir. Bu Ethernet mahalliy tarmoqlarida (LAN) qo'llaniladigan klassik kirish usuli. Bu tarmoqning bir nechta foydalanuvchilariga uzatish uchun bitta kabelga kirish imkonini beradi. Barcha tarmoq tugunlari doimiy ravishda tinglashadi. Ma'lumot jo'natmoqchi bo'lganlarida, ular birinchi navbatda tinglashadi, keyin esa liniyada boshqa signallar bo'lmasa, uzatadilar. Masalan, uzatish bitta paket yoki ramka bo'ladi. Keyin jarayon takrorlanadi. Ikki yoki undan ortiq uzatish bir vaqtning o'zida sodir bo'lsa, to'qnashuv sodir bo'ladi. Tarmoq interfeysi sxemasi to'qnashuvni aniqlay oladi va keyin tugunlar qayta uzatishdan oldin tasodifiy vaqtni kutadi.
Ushbu usulning o'zgarishi to'qnashuvdan qochish (CSMA-CA) bilan tashuvchining ko'p kirishi deb ataladi. Bu usul CSMA-CD ga o'xshaydi. Biroq, umumiy kanal orqali uzatish uchun mos vaqtni aniqlash uchun maxsus rejalashtirish algoritmi qo'llaniladi. CSMA-CD texnikasi simli tarmoqlarda eng ko'p qo'llaniladi, CSMA-CA simsiz tarmoqlarda afzal qilingan usuldir.

Ma'lumotnomalar

• 
  Frenzel, Lui E., Elektron aloqa tizimlari tamoyillari , 3 ^- nashr, McGraw Hill, 2008 yil.
  
• 
  Gibson, Jerri D., muharrir, Aloqa bo'yicha qo'llanma , CRC Press, 1997 yil.
  
• 
  Skylar, Bernard , Digital Communications , 2 ^- nashr, Prentice Hall, 2001 yil.
  
• 
  Tomasi, Ueyn, ilg'or elektron aloqa tizimlari , 4- ^nashr , Prentice Hall, 1998 yil.
  

https://www.sciencedirect.com/topics/engineering/frequency-division-multiple-access

Кўп томонлама кира (фойдалана) олиш технологиялари (FDMA, TDMA, CDMA, OFDMA, SDMA ва бошқалар).
Кўп сонли уланиш – бу базавий станциянинг (ретрансляторнинг) бир вақтнинг ўзида бир нечта абонент ускуналарининг (мобил станцияларнинг) сигналларини қабул қилиш ва узатиш қобилиятини ифодалайди. Кўп сонли уланиш (ёки каналларни ажратиш) технологиялари мобил алоқа технологиялари билан бирга чамбарчас ривожланиб келмоқда. Агар 1G ва 2G авлодларда, тақдим этилган классификацияга кўра, ҲРТ тизимлари асосан икки технология, яъни каналларни частота (FDMA) ва вақт асосида (TDMA) ажратиш асосида кўп сонли уланиш усуллари билан қурилган бўлса, 3G авлод тизимлари каналларни кодли ажратиш (CDMA) технологияси асосида қурилган. Тўртинчи авлод янги мобил технологиялари эса каналларни ортогонал частотавий ажратишли кўп сонли уланиш (OFDMA) усули асосида қурилмоқда.
1. FDMA усули (ингл. Frequency Division Multiple Access) аналог ҲРТ тизимларида анъанавий равишда, шунингдек, баъзи рақамли тизимларда, одатда, бошқа усуллар билан биргаликда ишлатилади. Частотали ажратиш усулида ҳар бир абонентга унинг тўлиқ сўзлашуви мобайнида мавжуд частоталар диапазонидан алоҳида бир канал (спектрнинг қисқа бўлаги) ажратиб берилади (1-расм).
1-расм. Каналларни частота бўйича ажратиш асосида кўп сонли уланиш усули
Персонал алоқа тизимларида частота канали кенглиги, одатда, 25-30кГц ни ташкил этади. Абонентларни ажратиш учун вақт фактори эмас, балки частота фактори ишлатилади. Бундай ёндашув қатор афзалликларга эга бўлиб, барча ахборотлар реал вақтларда узатилади, частоталарни ажратиш алоқани ташкил қилиш жиҳатидан ҳам қулайдир. FDMAнинг асосий камчилиги (кичик фаолликли) кўп сонли абонентларга хизмат кўрсатишда паст ўтказувчанлик қобилияти ҳисобланади.
2. TDMA (ингл. Time Division Multiple Access) усулидан кўплаб рақамли ҲРТ тизимларида фойдаланилади: GSM, D-AMPS, TDMA (IS-136), PDC, DECT, TETRA ва бошқалар. Частота асосида ажратувчи тизимлардан фарқли ўлароқ, бу усулда абонентлар кенг частота полосаларида ишлайдилар ва уларнинг ҳар бирига бу полосалар ичида вақт интерваллари (мантиқий каналлар) ажратилади ва маълум бир вақт мобайнида (ингл. Time slot) ахборот узатишга рухсат этилади (2-расм).
2- расм. Каналларни вақт бўйича ажратиш асосида кўп сонли уланиш усули
Масалан, GSM стандартида 200кГц кенгликдаги полоса 8та вақт интервалига (мантиқий каналларга) бўлинади, D-AMPSстандартида эса 30кГц ли полоса 3 мантиқий каналга бўлинади. Абонентга нисбатан трафик пульсацияланувчи характерга эга бўлади, яъни абонентлар сони кўпайган сари, уларнинг ахборот узатиш имкониятлари ҳам камаяверади. Алоқа каналининг ўтказувчанлик қобилиятини ошириш учун TDMA усули кўпинча FDMA усули билан биргаликда ишлатилади. Умуман олганда, TDMA усули FDMA усулига нисбатан тизимнинг канал сиғимини 3 мартагача (ярим тезликли кодлаш ишлатилса 6 мартагача) оширар экан.
3. CDMA (ингл. Code Division Multiple) технологияси иккинчи авлодга мансуб CDMAone (IS-95) стандартида ва деярли барча учинчи авлод стандартларида (10дан 8сида) ишлатилади. Эфирни бундай ажратиш усулида трафик каналлари уларга рақамли код бериш асосида яратилади ва улар бутун полоса кенглигида ёйилади, яъни частота ва вақт бўйича ажратилмайди, абонентлар бутун канал кенглигида ишлайдилар (3-расм).
3-расм. Каналларни код бўйича ажратиш асосида кўп сонли уланиш усули
Алоҳида каналнинг частота полосаси жуда кенг бўлиб, абонентларнинг узатмалари устма-уст тушади, лекин улар код бўйича фарқ қилганлиги сабабли, уларни бир-биридан ажратиш мумкин бўлади. CDMA усулининг асосий принципи физик каналларни кодли ажратиш билан биргаликда псевдо-тасодифий кетма-кетликларни (ПТК) модуляциялаш ҳисобига спектрни кенгайтириш ҳисобланади. Усулнинг афзалликларига юқори ҳалақитбардошликни, сигналнинг кўп нурли тарқалиш шароитларига яхши мослашувчанлигини, тизимнинг юқори сиғимлилигини ва ахборотларнинг яхши ҳимояланганлигини киритиш мумкин.
Техник нуқтаи назардан CDMA асосидаги тизим бошқа FDMA ва TDMA асосидаги тизимлардан фарқланадиган қатор ўзига хос ҳусусиятлари билан тавсифланади. Аввало, қабул қилинадиган сигналлар сатҳларини юқори аниқликда тенглаштириш (текислаш) зарур, шунингдек, тизимли вақт шкаласининг абсолют қийматигача аниқликда мобил станцияларнинг синхронлигини таъминлаш керак. Тизимнинг сиғими бўйича CDMA усули TDMA усулидан 3 марта самаралироқдир (лекин, TDMA да спектрал самарадорликни оширишнинг такомиллаштирилган усуллари қўлланилиши натижасида ушбу кўрсаткич бўйича CDMA усули билан тенглашиб олди).
4. OFDMA усули (ингл. Orthogonal Frequency Division Multiple Access) кўп сонли яқин жойлашган ортогонал қуйи-элтувчи часоталардан фойдаланган ҳолда кўпсонли уланишнинг рақамли схемаси ҳисобланади. Бунда бир мантиқий канал, одатда, бутун рухсат этилган частоталар диапазони бўйлаб тақсимланган қуйи-элтувчиларнинг маълум бир тўплами орқали ташкил этилади. Ҳар бир қуйи-элтувчи паст символли тезликда ишлайдиган оддий модуляция схемалари (масалан, квадратура-амплитудавий модуляция, QAM) асосида модулланади. Бунда ҳудди шундай ўтказиш полосасида бир элтувчи асосида ишлайдиган оддий модуляция схемаларидаги каби маълумот узатиш умумий тезлиги сақлаб қолинади. OFDMA-символи ўз ичига маълумот узатиш зонасини ва бу зонадан олдин турадиган символлараро интерференцияни олдини олувчи ҳимоя интервалини (яъни, символнинг бошланғич фрагментини такрорланиши) киритади (4-расм).
Бир элтувчили схемаларга нисбатан OFDMAнинг асосий афзаллиги унинг каналдаги мураккаб вазиятларга бардош бериш қобилияти ҳисобланади (масалан, мураккаб фильтр-эквалайзерлардан фойдаланмаган ҳолда тор полосали ҳалақитлар ва тўлқин тарқалишининг кўпнурлилигидан келиб чиқадиган частота-танловчанлик сўнишларга қарши курашиш кабилар). OFDM-сигнал битта тез модулланадиган кенг полосали сигнал сифатида эмас, балки кўплаб секин модулланадиган тор полосали сигналлар сифатида кўрилиши лозим. Символларнинг паст тезлиги улар орасида ҳимоя интервалидан фойдаланишга имкон беради, ва шу туфайли вақт бўйича сочилишларни тўғрилашга ва символлараро бузилишларни тузатишга хизмат қилади. Спектрал самарадорлик нуқтаи назаридан OFDMA усулини CDMA усулига нисбатан тахминан 10 карра юқорироқ деб хисоблаш мумкин.
4-расм. Каналларни ортогонал частотали ажратиш асосида кўп сонли уланиш усули
Дуплекслаш тушунчаси битта линия бўйича икки йўналишда ахборот алмашиш имкониятини англатади. Дуплексли узатишнинг частота (ингл. Frequency Division Duplex-FDD) ва вақт (ингл. Time Division Duplex-TDD) бўйича асосий ажратиш турлари мавжуд. Частота бўйича ажратилган дуплексда (FDD) “пастга” ва “юқорига” линиялари бўйича алоқа турли (одатда, симметрик) частотавий каналларда амалга оширилади. Вақт бўйича ажратилган дуплексда эса (TDD) абонентлар орасидаги икки томонлама алоқа узатиш ва қабул қилиш каналларини вақт асосида зичлаштириш ҳисобига битта элтувчи воситасида таъминланади. FDD режими катта соталарда (макросоталар) ҳамда абонент ускуналари (АУ) юқори тезликда ҳаракатланган ҳолларда самаралироқ бўлади. Ўз ўрнида TDD режими пико- ва микросоталарда, яъни АУни ҳаракатланиш тезлиги унча катта бўлмаган ҳолларда ишлатиш учун мўлжалланган. FDDдан фарқли равишда TDD режимида жуфт частоталар полосаси талаб қилинмайди, бу сотани қидириш жараёнини соддалаштиради ва соталар орасида каналларни самарали тақсимлаш имкониятини беради. TDD режимда тўғри ва акс каналларда трафик ҳам симметрик, ҳам асимметрик ҳолда бўлиши мумкин. TDDнинг яна бир афзаллиги – бу абонент терминалларини ясашни соддалаштиришдадир, чунки бунда дуплексер керак бўлмайди.
Ўз навбатида, FDD режими, TDD режимидан фарқли ўлароқ, узатиш ва қабул қилиш орасида ҳимоя интервали бўлишини; узатиш ва қабул қилиш учун алоқа сеансларининг узвийлигини (ингл. discontinuous transmission); ва, шунингдек, слотлараро^[1] интерференцияни олдини олиш учун тармоқдаги БС ларни синхронлашни талаб қилмайди.
Шундай қилиб, иккала режим ҳам тармоқларнинг турлича ишлаш шароитларида муайян тарзда намоён бўладиган маълум бир афзалликларга эгадир. Шу боис кўпчилик анъанавий ҲРТ тармоқларида аввалига FDD режимидан фойдаланилади, кейин эса абонент сони ошгани сари ва частота ресурслари танқислашиши сабабли TDD режимига қизиқиш пайдо бўлади.
Ҳаракатдаги радиоалоқа тизимларининг аксарияти частотали дуплексдан фойдаланади. TDD режими DЕСТ ва Iridium тизимларида асосий режим сифатида, UMTS, CDMA-2000, Wi-Fi, WiMAX ва LTE тизимларида эса FDD билан бир қаторда ишлатилади. Алоқани ташкил этишда мослашувликни ва тармоқларнинг юқори спектрал ва ўтказувчанлик самарадорлилигини таъминлаш учун FDD ва TDD усулларидан комбинацион (яъни, аралаш) тарзда фойдаланиш мақсадга мувофиқ бўлади. Албатта, бунда икки режимли (FDD/TDD) абонент терминалларидан фойдаланиш керак бўлади, лекин бир хил микросхемалардан фойдаланиш натижасида бундай терминаллар бир режимли терминалларга қараганда унчалик мураккаб бўлмайди.
Сотали ва йўлдошли алоқа тизимларида абонент ускунаси (ёки мобил станция) бир сотадан бошқа сотага ёки бир сунъий йўлдошдан бошқа сунъий йўлдошга ўтганида чақирувни бошқа каналга автоматик тарзда қайта улаш усули муҳим роль ўйнайди. Бундай усул “хэндовер” (ингл. handover) деб аталади. Одатда қўшни сотали базавий станцияга ёки сунъий йўлдошнинг борт антеннасининг бошқа нурига уланишда элтувчи частота алмашади, бу ҳолат алоқа сифатининг пасайишига олиб келиши мумкин.
Хэндовернинг икки асосий тури мавжуд: “дағал” ва “юмшоқ” хэндовер. Дағал хэндоверда АУ сотадан сотага ўтган пайтда алоқанинг қисқа вақтли узилиши содир бўлади. Хэндовернинг бундай усулидан кўпинча иккинчи авлод сотали тизимларида ва ҳамда аралаш тармоқларда АУ эски тармоқ ҳудудига ўтганида фойдаланилган. Бунда алоқанинг узилиши ва қайта тикланиши телефон трубкасида абонент томонидан “шиқ” этилгандек қабул қилинар эди.
“Юмшоқ хэндовер” эса алоқа сифатини пастга туширмасдан амалга оширилади. У сота ичида базавий станция антеннасининг турли секторлари орасида (бир элтувчи частотада ёрдамида) амалга оширилади. “Юмшоқ хэндоверда” янги канал эскиси узилишидан олдинроқ уланади. Агар “юмшоқ хэндовер” ташкил этилганида узилиш бўлса, у ҳолда “дағал хэндовернинг” оддий алгоритми ишлатилади.
Микросотали тизимларни қуриш принциплари макросотали тизимлардан шу билан фарқ қиладики, уларда “хэндовер” бўйича қайта уланишлар тез-тезлиги анча юқорироқдир. Демак, каналларни тезкор қайта улаш алгоритмларини ишлатиш зарур. Бу масалада DECT симсиз телефония тизими анча самарали ташкил этилган бўлиб, унда абонентнинг мажбурий қайта улаш усулига асосланган ҳолда тақсимланган бошқариш алгоритмлари ишлатилади.