Kirish Tashqi muhitning uyg‘otuvchi rag‘batlari

Madaniyat konsepsiyasi va uning iste’molchi xulq-atvorida aks etishi

Hayvonlar, hasharotlar va qushlarning xatti-harakatlari instinktlar tizimi tomonidan dasturlashtirilgan: ular tabiiy ravishda qanday yashash va nima qilish kerakligini belgilaydi. Insonda instinktlar tizimi vafot etdi. Instinktlarning tabiatda bajaradigan vazifasini insoniyat jamiyatida madaniyat bajaradi. U har bir shaxsga hayotining taxminiy dasturini beradi. Madaniyat-xulq-atvorimiz variantlarini tanlashni belgilovchi muhit. Madaniyat an’analar, taqiqlar va asosiy munosabatlar bilan bog‘liqdir.

Madaniyat - bir xil odamlar guruhiga xos va avloddan-avlodga uzatiladigan qadriyatlar, dunyo haqidagi g‘oyalar va xulq-atvor qoidalari tizimidir.
Madaniyat - jamiyat a’zolari sifatida kishilarning muloqot, talqin va vaziyatlarni baholashga yordam beradigan qadriyatlar, g‘oyalar, inson mehnati ob’ektlari va boshqa ko‘rinishdagi timsollar majmuidir.
Madaniyat meros emas, balki ijtimoiy ta’lim, dastur, ta’lim va taqlid orqali uzatiladi.
Madaniy muhit iste’mol tabiatiga ta’sir ko‘rsatadi. Xarid iste’molining ikki turi mavjud: varvar (til) va muqaddas.
Varvar iste’mol deganda, tovar sotib olayotganda, inson faqat shu mahsulot bajaradigan utilitar vazifalarga asoslanadi.
Misol uchun, kiyim sovuqdan himoya qiladi va mobil telefon mamlakatning istalgan joyidan aloqa qilishni ta’minlaydi.
Muqaddas xatti-harakatida inson mahsulot sotib olayotganda unga yashirin, muqaddas ma’noni bildiradi.
Misol uchun, mobil telefonlar odatda ko‘p mamlakatlarda ishlatiladi va uyali aloqa operatorlari yaxshi biladigan neytral xarakterga ega. Bu kiyim uchun ham taalluqlidir. Ko‘plab odamlar kiyim xarib qilib, ma’lum bir turmush tarzini, ularning shaxsiy hayotida yaxshi o‘zgarishlar uchun umidni va shu kabilarni sotib oladilar.
Muqaddas xatti-harakatlar bilan bog‘liq bo‘lgan mahsulotlar odatda markali, brendning yuqori narxdagi mukofoti bilan tavsiflanadi.
Biroq, madaniyatning bir xilligi haqida gapira olmaymiz. Barcha jamiyatlarda turli madaniy qadriyatlar va an’analarga ega bo‘lgan ko‘plab kichik guruhlar mavjud.
Har bir jamiyatning o‘z submadaniyati mavjud. Bu bir xil qadriyatlarga ega bo‘lgan xaridorlar guruhlari, lekin ularni boshqacha aks ettiradi.
Submadaniyat atamasi ma’lum bir jamiyatning hukmron madaniyati doirasida madaniy guruhning o‘rnini ko‘rsatish uchun ishlatiladi.
Bir guruhni jamiyatning ko‘pchilik qismidan ajratib turuvchi me’yor va qadriyatlar tizimi submadaniyat deb ataladi.
Ijtimoiy sinf, etnik kelib chiqish, din va yashash joyi kabi omillar ta’sirida shakllangan submadaniyat qadriyatlari guruh a’zolari shaxsi va xulq-atvorining shakllanishiga ta’sir ko‘rsatadi.
Sрuning uchun kiyim-kechak kabi imtiyozlarda mintaqaviy farqlar mavjud. O‘zbekiston iste’molchilari, G‘arbiy Evropadagi iste’molchilarga nisbatan, mahsulot sifatiga ko‘proq talabchan va kamdan-kam hollarda o‘z-o‘zidan xaridlar qiladi. Ular shkafdagi mavjud narsalar bilan muvaffaqiyatli birlashtirilishi mumkin bo‘lgan mahsulotlarni sotib olishadi.
Umuman, inson xulq-atvorini belgilovchi madaniy muhit, jumladan, iste’molchi sifatida turli madaniy mikromuhitlarning murakkab kesishuvi sifatida namoyon bo‘lishi mumkin (6.1-rasm).