Kirish. O’zbekiston xalq amaliy san’ati 2 O’rta Osiyoda ustoz

Kirish.
1. O’zbekiston xalq amaliy san’ati
2 O’rta Osiyoda ustoz va shogird an’analari asosida kadrlar tayyorlash tarixidan.
3. O`quv tarbiyaviy tadbirlarni tashkil va uni o`tkazish metodikasi.
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati

Kirish
Mustaqillikka erishganimizdan keyin xalqimizning o‘z milliy tili, madaniyati, qadriyatlari, tarixini bilishga, o‘zligini anglashga bo‘lgan qiziqish ortib bormoqda. Mustaqillikning dastlabki yillaridanoq, «O‘zbekiston tarixi»ni haqqoniy yoritishga alohida e’tibor berila boshlandi. Haqqoniy deb aytishimizga sabab «sobiq sho‘rolar» davrida bir necha yuz ming yillik tariximiz buyuk ajdodlarimiz hayoti faqat o‘sha davr mafkurasi ruhida salbiy jihatdan yoritilib, uning asl mohiyati “soya” ostiga olingan edi.Birgina jadidlar davriga nazar tashlasak, xalqimiz ma’rifati, madaniyati va ma’naviyati uchun ulkan hissa qo‘shgan buyuk ajdodlarimiz: Avloniy, Qodiriy, Cho‘lpon, Fitrat kabi o‘nlab ziyolilar o‘sha davr mafkurasi nuqtai nazaridan qoralanib, qatag‘on qilindi hamda turli yurtlarga surgunga yuborildi.Mustaqillik sharofati bilan bunday ajdodlarimiz nomi tom ma’noda qayta tiklandi. Hozirgi kunga kelib, tariximizni haqqoniy yoritishimizga keng imkoniyatlar ochildi. Bu borada yurtboshimizning shaxsan tashabbuslari, fikr va g‘oyalari bilan ko‘rsatayotgan e’tibori ayniqsa, diqqatga sazovordir. Yurtboshimiz tomonidan 1991-yilni buyuk mutafakkir bobomiz Alisher Navoiy nomi bilan atalishi, 1994-yilning Mirzo Ulug‘bek, 1996-yilning Amir Temur yili deb nomlanishi, bu borada olib borilgan ma’naviy va ma’rifiy ishlar fikrimizning yaqqol dalilidir.1993-yilda yurtboshimiz I.A.Karimov bir guruh ijtimoiy-gumanitar fan vakillarii bilan bo‘lgan uchrashuvda tariximizni, o‘zligimizni kayta tiklash borasida o‘z ko‘rsatmalarini berdi. Yurtboshimiz bu boradagi o‘z qarashlari bilan o‘rtoqlashdi. 1997-yilda «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” va 1998-yilda tarixchi olimlar bilan bo‘lgan uchrashuvda shu sohadagi kadrlar tayyorlashga alohida e’tibor berishga, «o‘zbek davlatchiligi tarixini» yanada chuqurroq o‘rganish borasida bir qator ko‘rsatmalarini berdilar.
Yurtboshimizning 1998-yilda chop etilgan «Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q» nomli asarida: «O‘zlikni anglash tarixni bilishdan boshlanadi» - degan isbot talab qilmaydigan haqiqatni «davlat siyosati darajasiga ko‘tarish zarurligi»ni ta’kidlaydilar.
«Inson uchun tarixidan judo bo‘lish - hayotdan judo bo‘lish demakdir». Zero, tarix xalq ma’naviyatining asosidir. Bugungi kunda bizning tariximizdan xabardor bo‘lgan xalqlar va davlatlar naqadar buyuk tarixga ega ekanligimizga yana bir bor ishonch hosil qilishmoqda.
Prezidentimiz: «Modomiki, o‘z tarixini bilgan, undan ruhiy quvvat oladigan xalqni yengib bo‘lmas ekan, biz haqqoniy tariximizni tiklashimiz, xalqimizni, millatimizni ana shu tarix bilan qurollantirishimiz zarur. Tarix bilan qurollantirish, yana bir bor qurollantirish zarur» - deb ta’kidlaydi. Yurtboshimizning nafaqat tarixiy, balki boshqa ko‘plab asarlari jamiyatimizning bir qator sohalari rivojida ham muhim manba bo‘lib xizmat qilmoqda.Mamlakatimiz siyosatida komil inson tarbiyasi davlat siyosatining ustuvor sohasi - deb e’lon qilingan. “Komil inson deganda biz, avvalo, ongi yuksak, mustaqil fikrlay oladigan, xulq-atvori bilan o‘zgalarga ibrat bo‘ladigan bilimli, ma’rifatli kishilarni tushunamiz”- deb ta’kidlaydilar. Bir so‘z bilan aytganda haqqoniy tarixni yaratish keng jamoatchiligimiz uchun muhim va dolzarb masaladir. Bu borada Prezidentimiz asarlari uslubiy qo‘llanma sifatida foydalanib kelinmoqda.Respublikamizning kelajakda buyuk mamlakatga aylanishi, jahonning rivojlangan mamlakatlari qatoriga qo‘shilishida xalqimiz madaniyati, ma’rifati, san’ati va ma’naviyatining o‘rni beqiyosdir. Xalqimizning ma’naviyati va madaniyatini boyitishda tasviriy sanatning o‘rni katta. Xozirgi davrda har sohada bo‘lgani kabi tasviriy san’atda ham katta o‘zgarishlar bo‘lmoqda.
Tasviriy san’at mashg‘ulotlari xozirgi kunda umumta’lim maktablari, kasb – hunar kollejlari va oliygoh talabalari pedagogik faoliyati va badiiy ijodkorligini o‘stirishda katta ahamiyatga ega. Bo‘lajak rassom yoki tasviriy san’at fani o‘qituvchisi tasviriy sang’atning ifoda vositalari haqida chuqurroq ma’lumotga ega bo‘lishi, turli badiiy materiallarning xususiyatlari va ularning foydalanish yo‘llarnini mukammal egallashi kerak bo‘ladi. O‘qituvchi qalam va bo‘yoqlar bilan tasvirni bajarish malakasi bilan birgalikda, shu sohada nazariy va amaliy bilimlarni o‘quvchilarga yetkaza olishi ham zarur. Buning uchun rangtasvir haqidagi nazariy va amaliy, metodik ma’lumotlarni oliygohda bilim olish jarayonida va o‘quv amaliyotlarida mukammal egallab olishi kerak bo‘ladi.Oddiy geometrik jismlardan tashkil topgan natyurmortdan boshlab vazifalarni metodik izchillik bilan murakkablashtirib borish, shakli, tuzilishi va materiali har xil bo‘lgan bir qator buyumlardan iborat natyurmortlar tuzib, ularni tasvirlash rassomchilik sirlarini o‘rgatishda ishonchli va sinalgan yo‘ldir.
Respublika hukumati tomonidan yaratilgan va butun xalq ta`limi tizimini tubdan isloh qilish maqsadida 1997-yili “Ta`lim to’g’risida”gi qonun va kadrlar tayyorlash bo‘yicha milliy dastur qabul qilindi. Unda “O‘zbekiston Respublikasining ta`lim sohasidagi siyosatini, umuminsoniy qadriyatlar, xalqning tarixiy tajribasi, madaniyat va fan bobidagi ko‘p asrlik ananalar, jamiyatning istiqbolidagi rivojlanishni hisobga olgan holda yurgiziladi” - deyilgan.O’zbekiston xalіlarinimg tarixi, іadriyatlari, ilm-fan, madaniyat durdonalarini har tomonlama ilmiy o’rganish va taxlil іilish Іoyat muximdir. Respublikamiz xukumatining іator xujjatlari Vatamimizning har tomonlama jaxon andozalari asosida rivojlanishiga іaratilmoіda. Jumladan, yoshlarga ta’lim-tarbiya berishda madaniyatimiz, іadriyatlarimiz, milliy san’atimiz namunalaridan. Ota-bobolarimiz tomonidan yaratilgan va butun jaxonga mashxur bo’lgan ajoyib san’at namu­nalaridan keng foydalanishga katta axamiyat berilmoіda. Shu manoda Respublika xukumati tomonidan xalі talimi tizimini tubdan islox іilish maіsadida 1997 yil «Ta’lim to’g’risidagi»gi іonun va «Qaroplap tayyorlash bo’yicha milliy dastur» іabul іilindi. Unda O’zbekiston Respublikisining talim soxasidagi siyosatini. Umuminsoniy іadriyatlar, jamiyatning istiіbolidagi rivojlanishini hisobga olgan holda yurgiziladi»¹ deyilgan.
Bizning ilmiy izlanishlarimiz shuni ko’rsatadiki. Qadimda ajdodlarimiz ustoz-shogird asosida yoshlarga hunar o’rgatish bo’yicha boy tajribaga egadir. Lekin keyingi vaіtlarda ajdodlarimizning boy merosidan hamda tajribalapidan to’liі foydalana olmayapmiz. Buning sabablaridan biri ustoz-shogird an’analarini chuіur urganmaganligimizdir.
Ajdodlarimiz tajribalari yoritilgan adabiyotlarni ham etarli deb bo’lmaydi. Bundan tashіari ajdodlarimiz boy tajribalarini hozirda hunar o’rgatilayotgan joylarda. Chunonchi: Іoyaiy o’іuv yurtlari, o’rta maxcuc kasb-hunar ta’lim muassasalarida ustoz va shogird asosida o’rgatayotgan ustaxonalarda. Qo’shimcha ta’lim muassasalarida ustoz va shogird sharіona odobi to’liі o’rgatilmasligi o’іuvchi yoshdlrimizni axloі odobiga va bilim darajasiga, umuman, ular ma’naviyatining shakllamishiga salbiy ta’sir etayotganligining guvoxi bo’lamiz. Shuning uchun biz іuyida Markaziy Osiyoda ustoz va shogird an’analari asosida kadrlar tayyorlash tarixi haіida fikr yuritmoіchimiz.
Qadimda usta tayyorlashning o’ziga xos milliy an’anaviy asoslari, urf-odatlari іonun-іoidalari, talablari bo’lgan.
Xalі xunarmandchiligida ustozlarning o’ziga yarasha ikki fazilatlari ya’ni shaxsiy va kasbiy fazilatlarining o’z mezoni bo’lgan. Shu mezon asosida ustaga salbiy va ijobiy baho berganlar. Shuning uchuy ota o’z farzandini yakka shogirdlikka berishda ustaning yuіoridagi mehonga javob bera olish darajasini atroflicha o’rganib chiіadi.
Ya’ni «Yomon ustaga berma shogird etib, buzar u buzuі fe’lini o’rgatib», maіoliga asosan yaxshi ustaga «Suyagi bizniki, eti sizniki» degan an’ana bo’yicha topshirganlar.
“Bolani usta oldiga olib borish o’ziga yarasha tantana bo’lgan. Bolaning ota-onasi va іarindosh-uruІlari «bo’y» degan bo’Іirsoі va holvaytar іilib, ustaning xuzuriga kelganlar va «bolaning go’shti sizniki, suyagi bizniki», іa­biladagi gaplar bilan uning ixtiyoriga topshirganlar. Keltirilgan pishiriіlar o’sha paytdayoі birgalikda tanovul etilgan. Usta bolaga hu­nar o’rgatishdan tashіari butun o’іish davomida oziі-ovіat bilan ham ta’minlab turgan.
Ikkala kelishuvchi tomon orasida yozma ravishda shartnoma bo’lmagan. Kasb o’rgatish tekin bo’lgan».
Buning uchun ustoz shogirdiga mayda-chuyda uy ishlarini buyurgan. Keyin esa ustaga asbob-uskunalarni olib berib turish yoki xom-ashyoni tayyorlab turish, keyinchalik esa eshik derazalarni, ustunlarni o’rnatishga va naіshlarni o’yishga o’rgatgan. Ya’ni bolani yashash bilan birga hunar sirlarini oddiydan murakkabga іarab o’rgatib borgan. 3-4 yillardan so’ng yaxshi tajribali shogirdga usta 15-20 kun mobaynida pul ishlab kelishi uchun ruxsat bergan.
Shogirdga usta nomini berishining o’ziga xos urf-odatlari bo’lgan. Bu tantanali kun shogirdning ota-onasi uyida yoki ustaning uyida o’tkazilgan. Marosimga shogirdning іarindoshlari, ustozning іo’lida ishlayotgam shogirdlar, ustalar, mullalar іatnashgan. Ustalar kattasi oqsoqol yoki ustakalon yoki uning yordamchisi poykor usta nomini olayotgan shogirdning boshiga salla o’raydi. Chopon kiygizib beliga іiyiіcha boІlanadi va masalan, duradgor yoki yoІoch o’ymakor usta bo’ladigan bo’lsa belboІiga tesha yoki arra іistirib іo’yiladi. Ustachilik іonun іoidalarida tarixi va duradgorlikning 12 іoidalari, insonlarga bo’lgan muxabbat, tartib-intizom, haіgo’ylik, o’z kasbini yurakdan yaxshi ko’radigan bo’lish va boshіalar o’rgatiladi. Odatda, shogirdga toza suv berishgan va undan bulgusi us­ta bir necha іultum ichgan. Shundan so’ng esa shogirdni «usta» degan unvon bilan ataganlar, ustalar va do’stlari uni tabriklaganlar. Keyin katta usta dasturxondan «Nonni suxta» nomli tandir nonni olib kschaning sababchi bo’lgan shogirdiga іarab «іaerga borsang ham o’zingni іilgan kulchangmi ko’rsatgin» deb beradi. Yosh usta nonni dasturxon ustiga іo’yadi.
Bundam urf-odatlarning har xil turlari bo’lgan. Ba’zi urf-odat bo’yicha bo’lguvchi ustaga biror-bir uyin mustaіil bezashga topshirganlar. U bo’lajak usta ishni bitkazgandan so’ng ustalar uning іilgan ishini tekshiradilar va baho beradilar. Agar ish ustalarga ma’іul tushsa, unda urf-odatlar bo’yicha shogirdga «usta» degan unvon berilgan. Shun­dan so’ng yosh ustaga boshіa shaharga borib mustaіil ishlashga ruxsat berilar edi. Yoki ba’zi yosh ucralap “xalifa”, ya’ni katta usta boshchiligida birga ishlab yurar edilar.
Ustalar texnik tajribasida katta va kichik duradgorlik, іurilish ishlari olib borib, ular tarkibiga іuydagilar kirar edi. Boshliіlar: oqsoqol, Іolib, najorboshi: ularning o’rinbosari poykor; katta ustalar ustoz kalon; ustalar; ustaga yordamchi ustalar - xalfa, nimsherik; shogirdlar hamda mulla ham bo’lgan.
Oqsoqolni tayinlashda shahardagi eng katta tajribali ustalardan saylagan. Agar oqsoqol biror noxaі ish іilsa unda biror masjidga poykor, ya’ni oqsoqol yordamchisi va hamma ustalarning yiІib іayta oqsoqol saylanar eli. Buxoroda esa oqsoqolni іayta saylash boshіacharoі edi. Ustalar Buxoro xoniga maxsus ariza yozar edilar.
Buxoroda XIX asr oxiri - XX asr boshlarida duradgorlar boshliІi usta G’ulom, O’ratepada esa usta Karim Kajarboshi (usto Abdu Ka­rim Abduxoliіov) bo’lgan. Bu shaharlarga xattoki O’rta Osiyoning turli chekkalaridan usta­lar kelib ishlaganlar. Aksincha o’ratepalik xalі ustalarini yuіori Zarafshon іishloіlarida masjid. Madrasa, turar joy binolarini: bezash uchun taklif etganlar. Ular naііoshlik, yoІoch o’ymakorligi, ganchkorlik va boshіa ishlarni bajarganlar.
Ustalar uyushmasm ba’zi turar joylarga ustalarni ishlashga yuborganlar. Ularga ish xaіi tariіasida ishlagan joylarida kiyimlar, іo’y, sigir, echki, er yoki pul berar edilar.
Ustalar orasida o’ziga xos musobaіa ham bo’lgan, ularning ishlari ko’rgazma іilinib katta ustalar orasida baholangan, Masalan, O’ratepada Ko’k-Gumbaz maxallasida Mavlono Eshon maіbarasini ikki o’yma eshigini bajarish usto Karim Horrot va Abdu іodir Horrotlarga topshiriladi. Ular bittadan eshikni o’yib bezatadilar va ularning ikki tabaіali ikki eshiklari bir іancha katta ustalar orasida baholanadi. Usta Abduіodiriyning eshigi 70 oltin tanga, Usta Karimning eshigi 100 oltin tanga bilan baholanadi.
Usto Karimning eshigi yuіori baholanishining sababi eshikning yuіori yarim doira іismi umumiy naіshi kompozistiyasiga yaxshi boІlangan edi. Abduіodir ustaniig eshigi uchli bo’lib, bino іurilishi kompoziziyasiga unchalik mos kelmagan.
Ba’zi ustalar o’z ishiga berilgan baholariga kelisha olmas edi, shuning uchun bu holatda oqsoqol aralashib o’rtadagi kelishmovchilikni hal іilib berar edi.
1924 yilgacha O’rta Osiyoda boshіa hunar turlari ustalari kabi zardo’zlik ham juda ko’p bo’lgan. Chunonchi, Buxoroda 300dan 350 nafargacha ustalar ishlagan. Hunarmadllar o’rta asr hunar shirkatlar ko’rinishidagi maxsus tashkilotga uyushgan edilar. “Zardo’zlik ish­lari ustidai nazorat o’rnatuvchi bu tashkilot o’zining saylovchi ma’muriyatiga ega bo’lib, barcha rasm-rusmlarga va urf-odatlarga izchil amal іilar, tantana va yiІilishlar o’tkazib turar edilar.
Bulardan tashіari, u ko’proі diniy ruhdagi ba’zi іoidalar majmuasini hamda zardo’zlik hunarining kelib chiіishi haіidagi afsonaviy rivoyatlarni o’z ichiga olgan, mazmun e’tibori bilan chex nizomiga o’xshab ketadigan o’z risolasiga ham ega edi”.¹
Buxopo ustalarining zardo’zlik kasbi otadan bolaga meros bo’lib kelgan. Asli zardo’z bo’lgan oilaning o’Іli farzandi otasidan zardo’zlikni o’rganib, o’z navbatida u o’z bolalariga o’rgatgan. Pushti kamaridan o’Іli bo’lmagan otalar bu kasbni eng yaіin іarindoshlariga o’rgatganlar. Kasbning avloddan-avlodga meros іolishi odatdagi hol bo’lganiga іaramay, zardo’zlik ham boshіa kasblar bilan bir іatordan o’rin olgan. Uning tarkibida biz misgarlikni ham, zargarlikni ham, dehіonlarni ko’rishimiz mumkin. 3ardo’zlik kasbini o’rganish uchun 10—12, ayrim hollardagina undan kattaroі yoshdagi bolalarni jalb etganlar. Kasb o’rgatish tekin olib borilgan. Yangi shogirdga chinakam ta’lim berish ishlarini usta birdaniga boshlayvermagan. Dastlabki paytlarda shogird uy yumushlariga іarashgan, ustaxonani supirib-sidirgan, suv tashigan, bozor-uchar іilgan, tikuvchilarga yordam bergan. Oradan bir yil yo undan cal ko’proі muddat o’tgandagina unga tikish sirlari o’rgatila boshlagan. Shogirdga mablaІ to’lash borasida ma’lum іoida bo’lmagan, hunar o’rgatish muddati ham cheklanmagan. Ta’­lim berish 4 yildan 7 yilgacha davom etgan, bordi-yu shogirdi o’ta іobiliyatli chiіib іolsa, bunday malakali ishchisidan maxrum bo’lishni istamagan ustoz uni 8-10 yilgacha ham saіlagan. Bunday paytlarda shogird oqsoqolni o’rtaga solib, ustasi tezroі ruxsat berishni so’ragan. Bordi-yu shogirdning talabi o’rinli bo’lsa, oqsoqol ustadan shogirdiga yo oі fotixa berishni yoki bo’lmasa mehnatiga haі to’lash lozimligini ayttan. Adbatta, shogirdga to’lanadigan haі xalifalarga to’lanadigan haіdan ancha kam bo’lgan. Norozilik paydo bo’lmasligi uchun us­ta іisіa vaіt ichida zardo’zlik sirini puxta egallagan layoіatli shogirdlariga axyon-axyonda chetdan ish olishiga mone’lik іilmagan. Gap shundaki, tushgan daromadning kattagina іismi ustaga, undan ortgani shogirdga іolgan. Ta’lim muddatini o’tagan shogird ustozidan oі fotixa olgan. Shogirdning uyga іaytishi o’zi bir marosim bo’lgan. Bu marosim shogirdning zimmasiga tushib, zardo’zlik uyushmasi a’zolari ishtirokida uning uyida o’tkazilgan. Marosim kunida ustozga bosh-oyoі sarpo, tugun in’om іilingan. Bunday tugunlardan bobo, oqsoqol va poykor ham іuruі іoldirilmagan, albatta. Ba’zi hollarda bechoraxol shogirdlarini kuzatar choІida, usta ularga ishni oson boshlashlari uchun kergi (chambarak), іaychi, tayyor gul singari ashyo va buyumlardan - berib yuborgan. Bordi-yu, oі fotixa olgan shogird iіtisodiy jixatdan nochor bo’lib, mustaіil ish boshlashga ko’zi etmasa, ustozning uyida іolib ishlashni so’ragan. Goncharova P.L. Buxoro zardo’zlik san’ati. Toshkent, G’.G’ulom nomidagi adabiyot va san’at nashriyoti, 1986, 9-bet.
Bun­day holda unga xalfa tarzida ishlash xuіuіi berilib, har ikkala tomom ana shu shart asosida ish xaіini kelishib olgan. Feodalizm davridagi har qanday xunarmandchilik singari zardo’zlik ham muіaddas sanalgan, zardo’zlikning kelib chiіishi ham ilohiyona: Xazrati Yusuf eng birinchi usta zardo’z va eng birinchi ustoz, Іoyibona xomiy va pir bo’lmagan...
Bu haіda uncha katta bo’lmagan risola mavjud bo’lib, unda bu kasbning kelib chiіishi, іoidalari, har bir ishni boshlashdan oldin o’іiladigan duolar berilgan, zardo’zlik kasbining xomiysi «arvoxi pir»ga siІinish uzoі vaіtgacha іoida bo’lib keldi. Ilk bahor kunlarida, xususan, «guli surh» ayyomida hamma zardo’zlar Buxoro yaіinidagi Baxovuddin іishloІiga kelib, pirning haіiga іo’y so’yib, xudoyi іilganlar. Usta zardo’zlarning aytishicha, yaіin-yaіingacha «pir-zoda»lar bo’lib, ularni «risola»chi deyishgan. Xaftada ikki marta, yakshanba va payshanba kunlari risolachi barcha zardo’zlik ustaxonalarini aylanib chiііan va odamlarni to’plab risola o’іigan, o’іiganlarini tafsivlab bergan. Odatda, іiroatxonlik dasturxon atrofiga davom etgan. Qiroatxon keyin risolachi tinglovchnlardan tushgan uncha-muncha nazir-niyozni belboІiga tukkanda, fotixa o’qib, navbatdagi ustaxonaga yo’l olgan.¹
Har bir hunar ham odatda avloddan-avlodga o’tgan, begona bolalardan esa o’ta iste’dodli, shu hunarga mehr іuyganlargina tanlab olingan. Chinakam o’ymakor ustalarni orzu іilgan kishilar uchun madrasada o’іigan bo’lishi, tarix, she’riyat va musiіa sirlaridan voіif bo’li­shi, xatto musiіa asboblarini biroz chala bilishi shart іilib іo’yilgan. Ayrim ustalar shogirdlari uchun maxsus odob talablarini ishlab chiііanlar.
Masalan, ular shogirddan pokizalikni, ish vaktida chalgimaslikni, egri va noma’kul ish-larga yakin yulamaslikni kat’iy turib talab kilganlar. Shularning uziyok xalkimiz kadim-kadimdan amaliy san’at turlarini nechogli ar-doklaganini, ganchkorlik san’atidek mashakkat-li xunarni fakat eng munosib va fidoyi kishi-largagina ishonib topshirigaganini kursatadi.
«Em Usmon usta Rasulxojining kulida sak-kiz yil ishladi. Besh yilgacha xaftalik ish xaki un tiyindan oshmadi. X^aR payshanba kuni ok-shom Rasulxoji shogirdning kuliga un tiyin berar, Usmon pulivi ola bozorga shoshilar edi. Un tiyinga unta — un ikkita non olib, uyiga borganida ovasi, ikki singlisining kuvonchi olamga sigmas edi. Damma dam oladigan juma kuni xam shogirdga tinim yuk edi. Bu kun Us­mon ustasining bogida xosildan shoxlar larzon bulgap shaftoli, uriklarni terib, kishga koki tayyorlar, toklarni xomtok kilar edi.
Odatda shogird fakat usta buyurgan ishni ki-lishi kerak edi. Ustadan beruxsat shogird biron ishga urinsa yoki uning asboblariga teginsa kal-tak erdi. Oltinchi yilga utganda Usmonning xaftalik ish xaki ellik tiyinga, sakkizinchi yilga utganda esa kundalik ish xaki bir sumga chikdi. Bu paytda u imorat ishidagi oddiy chup-garchilikdan tortib, gisht terish, suvok, ganch uymakorligini mustakil bajara oladigan bul-di. Ustasi uni boylarning imoratlarida kuniga ikki sumdan ishlatib, bir sumini u'ziga olar edi. Nixoyat sakkiz yil deganda Usmon ustasi,
endigi ibora bilan aytganda, murabbiysi Rasul-xojidan fotixa olib, usta nomiga ega buladi». Mashxur gaichkor usta Usmon Ikromov xakida shunday xikoya kilingan.
"Ustozga ta’zim" kitobidan (xunar) olingan ushbu parcha ilgari xunar urganish nakadar ma-shakkatli bulganini, shogird uz ustozi tomoni-dan ming bir chigirikka solinganini ku'rsatadi. Lekin ustozlarning kattikkulligi bejiz emas edi. Negaki, xar kanday xunarmandchilik, xusu-san, ganchkorlik kishidan uta nozik didli, sabr-tokatli bulishni takozo etgan.
Mashxur me’mor usta A. X,akkulov uzining 'Ta’mir san’ati" kitobida sevimli ustozi Usta Shamsining shogirdlariga bulgan munosabati xakida shunday xotirlaydi: "Usmirlik yilla-rimda, ya’ni xalk amaliy san’atiga mexr kuygan dastlabki damlarimdan xurmatli ustozim uzla-rining yakin dustlari, ya’ni podari buzrukvo-rimdan meni shogirdlikka surab, "kelamsakda me-ning me’morchilik asboblarimga soxiblik kil-sin", degan ezgu istaklarini bildiradilar. Shu kundan boshlab me’morchilikning barcha siru-as-rorlarini urgata boshladi. Usta Shamsi uta kam~ tarin, oddiy odam edi. Ammo shogirdlarini jon-dilidan sevar edi. Yuragimdagi ganni ochik aytadigan bulsak, u bor mexri, bilimi va akli-zakovatini shogirdlariga bagishlar edi. Men ana 1Punday zukkota’b va xushsuxan iison panoxida kamolga etganimdan xaligacha faxrlanaman. X,a, Davlat mukofoti laureati, Mexnat ordeni soxi-bi, Uzbekistonda mashxur xalk ustasi Usta Sham­si xalk amaliy san’atining barcha murakkab ji-xatlarini juda chukur bilar edi. U gpogirdlari-dan xam xuddi shuni talab kilar, erinchok, ishga epgil-elpi karaydigan, guzallikni sevmaydigan, tarixiy obidalarga mensimay kuz tashlaydigan yigitlarni jini suymasdi.
Men bu kamtarin iisonning yokimtoy, nuro-niy siymosini, ta’mirlashda u amalga oshirgan ishlarni, shogird tarbiyalaydigan gayrat-shijo-atini butun xayolimda gavdalantirarkanman, Us­ta Shamsi Gofurov kelajak uchun, guzallik va ez-gulik takdiri uchun kanchalik kaygurganligini yakkol tushunib turibman. Men shogird sifatida xamisha bu fidokor inson oldida burchliman. Xalk madaniy merosshsh asrab-avaylashga e’ti-borining oshayotganini, Usta Shamsi singari xalk ustalari an’analarini kun sayin rivoj-lantirishini, shogirdlar tarbiyalashda gamxur-likni kuchaytirishni takozo etadi".
Shogird, ustoz degan pomni olit kiyindir. Bu sharafli nomlarni olish xammaga xam nasib etmagan. Bu ulug nomlarni olish uchun kun yil-lar davomida murakkab sshyuvlardan utganlar. Ular kadimdan xar bir kilgan ishi uchun boshi bilan javob bergan. Chunonchi, usta degan nomni
olish oson emasligi kuyidagi rivoyatda uz aksi-ni topgan.
"Bir kishi uzini "usta" deb atagani uchun Bu-xoro amiri katshk gazablanibdi. •
Kup xunarmandlar orasida bu sharaf kamdan-kam odamga muyassar bulgan ekan. Gazablangan amir bu odamni zindonga tashlashii, xunarini kursatib, uzini oklamaguncha ozod kilmaslikni buyuribdi. Uning xech kanday ish kuroli yuk ekan. Xamisha yonida olib yuradigan pichogi bi-lap bir kechada zipdon devoriga shu kddar guzal naksh chizibdiki, buiday nakshni fakat ertak yoki tushda kurish mumkin edi. U usta degan no-mini ana shupday oklabdi".
Shirin amakisi Usta kulida un sakkiz yil ishlaydi. Shirin shundan sung shogirdlikdan usta darajasiga kutariladi. Krbiliyatli Shi­rin Murodovga amakisi Usta Xaet bir necha bi-nolarni bezashni topshiradi. Usha vaktda usta nomini olish juda kiyin edi, Chunki, shogird usta bulishi uchun nazariy xdmda amaliy ishlar-ni puxta bilishi, bir kancha ustalar orasida fo-tixa olishi kerak edi. Abdukodir Buxorodagi xamma ganchkor ustalarga ganch sotadigan boylar-dan biri bulib. u bir kuni usta X^aetni chaki-rib, yangi uy kurishini va uni ganch uymakorligi bilan bezashini aytadi. Usta Xdyot bu ishni 22 yoshli Shiringa topshiradi. Bu ish Shirinning birinchi mustakil ishi edi. Shirin avval uy-ning planini tuzadi, keyin uning yaxshi chiki-shini kuzlab uzi yaxshi kurgan Buxorodagi me’moriy yodgorliklarini tomosha kilib, ular­ni sinchkovlik bilan yaxshilab urganib chikadi. Ayniksa, binoning umumiy kurinishi va mex-monxona bezaklarini oddiy, bejirim, nisbat-larini saklagan xolda bir butun kurinishi va boshkalarni xisobga oladi. Shirin mexmonxona va ayvonlarini sharaflar bilan bezaydi. Unda-gi uyma ganchlar juda mayin, bejirim chikkan-ligi sababli ustalar orasida xurmativa obrey yana xam oshadi. Usta Xaet kunlardan bir kun Shirinni oldiga chakirib men sendan xursand-man, endi mustakil ishlayversang xam buladi, deydi. Azaliy odat bulgan, ya’ni 40-50 ustalar, shogirdlar urtasida usta nomini berishadi. Ur-gaga chakirib beliga eng yaxshi ganch uymakorlik asboblaridan shuturgardanni kiyikchaga kisti-rib kuyishadi. Shirin Murodov ana shundan sung usta buladi.
Kddimdan ajdodlarimiz usta va shogird an’-analari asosida yoshlarga xunar urgatish buyicha boy tajribaga ega bulganlar. Lekin keyingi vaktlarda ajdodlarimizning boy tajribalari-dan tulik foydalana olmayapmiz. Buning sabab-laridan biri usta va shogird an’analarini chu-kur ilmiy asosda urganmaganligimizdandur.
Xulosa kilib aytganda kuyidagilarni ta’-kidlab utish joiz buladi.
Usta va shogird asosida yoshlarga xunar urga­tish uchun ajdodlarimiz tajribasini yukori si-fat darajasida urganishni tashkil kilish lo-zim. Usta va shogird odob mezonlarini yanada mukammal ishlab chikish kerak. Shu mezonlar aso­sida maktablarda, maktabdan tashkari muassasa-larda, listey va kollejlarda, oliy o’quv yurtla-ridagi dastur, darslik, o’quv va metodik kullan-malarga usta va shogird odobi an’analari mavzu-larini kiritish va ularni etarli darajada yori-tib berish kerak.
Kasb-xunar kollejlarida va xunar urgatila-yotgan oliy o’quv yurtlarida maxsus kurslar tash­kil etish va ularni xozirgi eng ilgor pedagogik texnologiyalar asosida olib borish maksadga mu-vofikdir.
Oliy o’quv yurtlarida va kasb-xunar kollej­larida utilayotgan ta’lim-tarbiyaga, xunarga oid dastur va darsliklar mazmuniga "Ustoz va sho­gird etikasi" bobini kiritish maksadga muvo-fik bular edTarbiyaviy jarayon ongli, mas’uliyatli faoliyat hisoblanib, unda o’qituvchi-murabbiy tarbiyalanuvchilarni komil inson іilib etishtirishda har tomonlama, ya’ni pedagogik, psixologik, ma’naviy, ma’rifiy ta’sir ko’rsatishi lozim bo’ladi.
Komil inson Іoyasi – ham milliy, ham umumbashariy moxiyatga ega bo’lgan, odamzotga xos eng yuksak ma’naviy va jismoniy barkamollikni mujassam etgan, uni hamisha ezgulikka undaydigan olijanob Іoyadir¹.
O’qituvchi-murabbiylar o’quv-tarbiyaviy tadbirlarni tashkil etishida o’quvchilarni ma’naviy jixatdan yuksak fazilatlar egasi іilib tarbiyalashning turli іirralari, shakl va uslublarini bilishi, bilim, ko’nikma va malakalarga ega bo’lishi kerak.