Kirish. Metallarni kristallik

Metallarni kristallik panjaralari

Moddaning kristall holati zarrachalarning o’ta yuqori tartibda aniq masofalarda va burchaklar ostida joylashuvi natijasida (uch o’lchamli koordinatalarda) yuzaga kelgan tuzilishdir. Har bir kristall tuzilish asosida kristall
panjara yotadi. Kristall panjara yoqlari, qirralari, tugunlari, burchaklari, bog’larning uzunligi bilan tavsiflanadi. Kristall panjaralarning tuzilishidagi barcha xarakterli xususiyatlarni ko’rsata oladigan eng kichik qismi elementar yacheyka deb ataladi. Kristall moddalar yuqori tozalikka ega. Kristallarning hosil bo’lishi, tuzilishi va xossalarini o’rganuvchi fan – “kristallografiya” deyiladi.
Kristallarning tekis sirti uning yoqlari (tomonlari) deyiladi. Kristallarning tuzilishiga ko’ra uning yoqlari bir nechta bo’ladi. Yoqlari (tomonlari)ning biror burchak ostida kesishuvi natijasida kristallning qirralari yuzaga keladi. Ular to’g’ri chiziqdan iborat bo’ladi.
Kristall panjaralar ulardagi zarrachalarning o’zaro joylashuviga ko’ra to’liq (zich) yoki bo’sh qoplanishli bo’ladi. Kristall panjarada joylashgan bir-biriga qo’shni bo’lgan atomlar yoki ionlar orasidagi masofa angestrem (Ǻ)larda o’lchanadi (1 Ǻ = 1 ∙ 10^-10 m). Kristall panjaralarda joylashgan zarrachalar turli xil geometrik shakllar: kub, tetragonal, ortorombik, monoklinik, triklinik, olti yoqli (geksagonal), romboedrik kabi shakllarni hosil qiladi.
Barcha moddalar tuzilishiga ko’ra ikkiga bo’linadi: amorf va kristall holatdagi moddalar (1.2-rasm).

1. 
   Amorf holatdagi moddalar. Ular hech qanday kristall panjaraga
   

ega bo’lmaydi. Ularga: qum, ohaktosh, shisha, chaqmoqtosh, qattiq smolalar, yelim, kanifol, shokolad va shu kabi moddalar kiradi.

1.2-rasm. Kristall va amorf tuzilishli moddalarning strukturasidagi farq.

2.