Kirish magistrlik dissertatsiyasi mavzusining dolzarbligi

Dissertatsiya mavzusi bo'yicha o'quv adabiyotlarning qiyosiy tahlili. Ushbu magistrlik dissertatsiya ishida: Abdullaev O.M., Xodiev B.Yu., Ishnazarov A.I., Shodiev T.Sh., Kremer N.Sh., Eliseeva. I.I., Kurisheva S.V. larning o`quv adabiyotidan foydalanilib, qiyosiy tahlil o`tkazilgan.

Shunday qilib, ushbu dissertatsiya ishi aloqa korxonasining samaradorligi, iqtisodiy o'sishi, ularga ta’sir qiluvchi omillarning o'zaro bog'liqliklari, iqtisodiyotning absolyut va nisbiу o'sishi, elastiklik koeffitsiyentlarini matematik usullar yordamida aniqlash va tahlil qilishga bag'ishlangan. Iqtisodiyotning absolyut va nisbiy o'sish tezliklari va elastiklik koeffitsiyentlarini aniqlash maqsad qilingan. Negaki, iqtisodiy samaradorlik xalq farovonligini asosini tashkil qiladi. Iqtisodiy samaradorlik va unga ta’sir qiladigan omillararo o‘zaro bog'liqliklarni tahlil qilish va bu jarayonda matematik modellardan va usullardan foydalanish yaxshi natijalarni beradi.

Ekonometrik usullar oddiy an'anaviy usullami inkor etmaydi, balki ulami

yanada rivojlantirishga va ob'ekliv o'zgaruvchan natija ko'rsatkichlarini boshqa

ko'rsatkichlar orqali muayyan tahlil qilishga yordam beradi. Ekonometrik usullaming

va elektron hisoblash mashinalarining milliy iqtisodiyotni boshqarishda

afzalliklaridan biri shundaki, ular yordamida modellashtiruvchi ob'ektga omillaming

ta'sirini, natijaviy ko'rsatkichga resurslaming o'zaro munosabatlarini ko'rsatish

mumkin. Bu esa o'nlab tarmoqiar va minglab korxonalarda ishlab chiqarish natijalari

va milliy iqtisodiyotning ustuvor yo'nalishlarini ilmiy asosda bashorat

etishgaprognozlashtirish va boshqarishga imkon beradi.

Ekonometrik modellaming ahamiyatini quyidagilarda ko'rish mumkin:

1. Ekonometrik usullar va modellar iqtisodiy va tabiiy fanlami rivojlantirishda

yetakchi vosita bo'lib xizmat qiladi.

2. Ekonometrik usullar yordamida moddiy, mehnat va pul resurslaridan oqilona

foydalaniladi.

3. Ekonometrik usullar va modellar yordamida tuzilgan bashoratlami umumiy

amalga oshirish vaqtida ayrim tuzatishlami kiritish mumkin bo'ladi.

4. Ekonometrik modellar yordamida iqtisodiy jarayonlar faqat chuqur tahlil

qilibgina qolmasdan, balki ulaming yangi o'rganilmagan qonuniyatlarini ham

ochishga imkoni yaratiladi. Shuningdek, ular yordamida iqtisodiyotning kelgusidagi

rivojlanishini oldindan aytib berish mumkin.

5. Ekonometrik usullar va modellar hisoblash ishlarini avtomatlashtirish, aqliy

mehnatni yengillashtirish, iqtisodiy soha xodimlarining mehnatini ilmiy asosda

tashkil etish va boshqaruv qarorlarini sifatliroq tayyorlash imkonini beradi.

Bu kompleksnihg bitta tahlil ob'ekti bor - ya'ni, iqtisodiyot, iqtisodiy tizimlar,

asosiy o’rganish predmeti esa, ulardagi miqdoriy bog’lanishlardir. Boshqa iqtisodiy

fanlarga qaraganda, ushbu kompleks iqtisodiyotni har xil ekonometrik usullar va

modellar asosida tahlil qiladi.

Asosiy ekonometrik usullarga quyidagi usullar kiradi:

1. Matematik statistika usullari. U o;z navbatida quyidagi usullarga bo'linadi:

a) dispersion tahlil;

b) korrelyatsion tahlil;

v) regression tahlil;

g) omilli (omiliy) tahlil;

d) indekslar nazariyasi.

2 Makroekonometrik usullar:

a) iqtisodiy о si sh nazariyasi;

b) tarmoqlararo balanslar;

v) ishlab chiqarish funktsiyalari nazariyasi;

g) talab va taklif tahlili;

3. Optimal dasturlash:

a) chiziqli dasim lash;

b) kasr-chiziqli dasturlash;

v) butun sonli dasturlash;

g) dinamik dasturlash;

d) stoxastik daslurlash;

e) o'yinlar nazariyasi va boshqalar.

4. Bozor iqtisodiyotiga taalluqli usullar:

a) erkin raqobat modellari;

b) firmalarga taalluqli modellar.

Jamiyatdagi va iqtisodiyotdagi ob’ektlami matematik modellar yordamida

kuzatish va o ’rganish mumkin. Bu tushuncha modellashtirish deyiladi.

Model so'zi lotincha modulus so'zidan olingan bo'lib, o'lchov, me’yor degan

ma'noni anglatadi.

Iqtisodiy model - iqtisodiy ob'ektlaming soddalashtirilgan nusxasidir. Bunda

modelning hayotiyligi, uning modellashtiriladigan ob'ektga aynan mos kelishi muhim

ahamiyatga egadir. Lekin yagona modelda o'rganilayotgan ob'ektning hamma

tomonini aks ettirish mumkin emas. Bunda jarayonning eng xarakterli va eng muhim

belgilari aks ettiriladi.

Demak, modelning haqiqiyligi to'plangan ma'lumotlar hajmiga, aniqlik

darajasiga, tadqiqotchining malakasiga va modellashtirish jarayoniga, aniqlanadigan

masalaning xarakteriga bog'liqdir. Shuni ham unutmaslik kerakki, juda

soddalashtirilgan model qo'yilgan talablarga to'la javob bermaydi va aksincha,

murakkab model esa uni echish jarayoniga qiyinchiliklar tug'diradi.

1.3.Ekonometrik modellashtirish bosqichlari.

Ekonometrik modellarni tuzish bir qancha bosqichlardan tashkil topadi. Ulami

alohida ko'rib chiqaylik:

Birinchi bosqich. Iqtisodiy jarayon har tomonlama nazariy, sifat jihatdan tahlil

qilinadi va uning parametrlari, ichki va tashqi informatsion aloqalar, ishlab chiqarish

resurslari, rejalashtirish davri kabi ko'rsatkichlar aniqlanadi.

Ikkinchi bosqich. Bu bosqichda izlanayotgan noma'lum o'zgaruvchilar qaysi,

qanday maqsadni ko'zda tutadi, natija nimalarga olib keladi kabi savollar aniqlangan

bo'lishi kerak.

Uchinchi bosqich. Modellashtirilayotgan jarayonning iqtisodiy-matematik

modeli tenglamalari va tengsizliklar tizimi shaklida ifodalanadi.

To’rtinchi bosqich. Tuzilgan iqtisodiy-matematik modelning miqdoriy

yechimini aniqlaydigan usul tanlanadi.

Beshinchi bosqich. Masalani yechish uchun kerakli bo'lgan barcha iqtisodiy

ma’lumotlar to'planadi.

Oltinchi bosqich. Olingan ma'lumotlar statistik tahlil qilinib, EHMda

tanlangan usul va dasturdan foydalanib, qo'yilgan masala yechiladi.

Yettinchi bosqich. Olingan natijalar iqtisodiy tahlil qilinadi va optimal variant

tanlanadi.

Yuqorida sanab o'tilgan bosqichlar bir-biri bilan chambarchas bog'liq va biri

ikkinchisini to'ldirib, yagona maqsadni amalga oshirish uchun xizmat qiladi.

Shuni eslalib o ’tish kerakki, masalani kompyuterda echish uchun standart

dastur bo'lishi kerak, agar unday dastur bo'lmasa, uni ma'lum algoritmlar asosida

tuzish zarur.

1.4.Ekonometrikada optimal dasturlash usulini qo'llash

Har bitta ishlab chiqarish jarayonini matematik formulalar bilan ifodalash

mumkin. Masalan, bir nechta tarmoqlarda (j = 1,2.....n) faoliyat ko’rsatadigan

korxonalar bor. (/ = 1,2,....m). Ularning har biri turli xildagi mahsulotlar ishlab

chiqaradi (Xt ). Mahsulotdan olinadigan daromadni C4 bilan belgilaymiz. Yalpi

daromad esa, Сц x -X4 ga teng bo'ladi. Bu daromadni albatta iloji boricha ko'p olish

kerak. Ya'ni Cj XtJ -> max ga intilishi lozim.

Bunga mos maqsad funktsiyasi:

1*1 П

l-l j=\ d)

Bu maqsadga erishishda bir nechta shartlar ham bajarilish kerak. Ya'ni:

1) ishlatiladigan resurslar korxonada resurslami bor zahirasidan ko'p bo'lishi

kerak emas.

m it

/.i j=i (2)

Bu yerda oi; - har bitta mahsulotga /-korxonadany-tarmoqda ketadigan harajat

normativlari.

2) O'zgaruvchilaming nomanfiylik sharti:

x ,j ^0