|
2. Makroiqtisodiy barqarorlik va investitsion faollik ko’rsatkichlari va ularni hisoblash yo’llari
Bugungi kunda, barcha davlatlarning asosiy prioritetlaridan bari makroiqtisodiy barqarorlikni ta`minlashdir. Makroiqtisodiy barqarorlikni ta`minlanayotganlikini ko`rishning eng zo`r yo`li bu davlatning yalpi ichki mahsulotini hisoblashdir. Shunga ko`ra, yalpi ichki mahsulot (YaIM)ni aniq hisoblash bugungi kunda alohida ahamiyat kasb etmoqda. YaIM qanday hisoblashni muhokama qilishdan oldin uni aslida nima ekanligini bilib olish maqsadga muvofiq. YaIM – bu iqtisodiy manfaatdorligi ma`lum bir hududga qaratilgan, mamlakat rezidentlari tomonidan muayyan davrda (oy, chorak, yil) ma`lum bir naflilikka ega bo`lgan ishlab chiqarilgan Tovar va xizmatlarning puldagi miqdorini aniqlovchi ko`rsatkichdir.Respublikada ijtimoiy-iqtisodiy hodisa va jarayonlar tendensiyasini o`rganish, iqtisodiyotni modernizasiya qilish va diversifikasiyalashga xizmat qiluvchi turli xil institutlarni shakllantirish, makroiqtisodiy ko`rsatkichlarini chuqur tahlil qilish va ularni xalqaro taqqoslash masalalari mamlakatda milliy hisoblar tizimining eng oxirgi yangiliklarini amaliyotga joriy qilish, makroiqtisodiy ko`rsatkichlar sifatini oshirish hamda ularni hisoblash usullarini takomillashtirishni taqozo qiladi.
MHTda makrodarajadagi iqtisodiy faoliyatning pirovard natijalarini ifodalovchi ko`rsatkichlar – makroiqtisodiy ko`rsatkichlar deb yuritiladi.
MHTning eng asosiy va bosh ko`rsatkichi bu – yalpi ichki mahsulot (YaIM) dir. U mamlakat bo`yicha iqtisodiy faoliyatning pirovard natijalarini ifodalovchi umumiy ko`rsatkich hisoblanadi. YaIM asosan bir-biri bilan chambarchas bog`langan iqtisodiy hodisa va jarayonlarni o`rganishda keng qo`llaniladi.
Agarda mamlakat iqtisodiyotini yopiq deb faraz qiladigan bo`lsak, u holda YaIM hajmi barcha rezidentlarning ishlab chiqarishdan olgan birlamchi daromadlari yig`indisiga teng bo`lardi. Lekin, dunyoning deyarli barcha mamlakatlari turli xil shakllarda boshqa davlatlardan birlamchi daromadlarni qabul qiladilar va muayyan darajada ularga taqdim qiladilar. Agar birlamchi daromadlarning bunday oqimini makroiqtisodiy ko`rsatkichlarni hisoblash jarayonida e`tiborga oladigan bo`lsak, u holda biz yalpi milliy daromad (YaMD) ko`rsatkichiga ega bo`lamiz. MHT-1968 xalqaro andozasida ushbu ko`rsatkich yalpi milliy mahsulot (YaMM) deb yuritilardi. MHT-1993 va MHT-2008 xalqaro andozalarida esa, YaMMni ishlab chiqarishning haqiqiy darajasini noto`g`ri ifodalovchi ko`rsatkich sifatida qaralib, uning o`rniga YaMDni hisoblash ishlari amaliyotga kiritildi. Shuning uchun ham hozirgi kunda dunyoning barcha mamlakatlarida MHT-2008 xalqaro andozasiga asosan YaIM asosiy makroiqtisodiy ko`rsatkich sifatida hisoblanmoqda.
Shu o`rinda ta`kidlash joizki, O`zbekistonda ham 1992 yildan boshlab mazkur ko`rsatkich hisoblanmoqda. Respublikada YaIMning hisoblanishi asosan mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy ahvolini tahlil qilish, uni jahon davlatlarining mos ko`rsatkichlari bilan taqqoslash hamda bir qator xalqaro tashkilotlar talablarini bajarish uchun mo`ljallangan.
O`zbekistonda YaIMning o`sish tendensiyalarini o`rganish bo`yicha tadqiqotlar iqtisodiy islohotlar boshlanishidan boshlab, to hozirgi kungacha davom qilmoqda. YaIMning pasayishi 1991-1995 yillar oralig`ida davom etdi va 1996 yildan boshlab hozirgacha o`sish tendensiyasiga ega bo`lmoqda. Mamlakatda inqiroz davrida YaIMning pasayishi 11 foizgacha, jumladan, qishloq xo`jaligi 22,7 foiz, investisiyalar hajmi 139,4 foizgacha tushib ketdi, sanoat o`sishi esa, atigi 0,1% tashkil etdi. 2018 yil yakunlari bo`yicha O`zbekiston Respublikasi yalpi ichki mahsuloti joriy narxlarda 407514,5 mlrd. so`mni tashkil qildi va 2017 yilga nisbatan taqqoslaganda 5,1 % ga o`sdi. YaIM ning 1991-2018 yillarda o`rtacha yillik o`sish sur`ati 4,5 % ni tashkil qildi. Aholi jon boshiga hisoblangan YaIM 12365,6 ming so`mni tashkil etdi va bu ko`rsatkich o`tgan yilning mos davriga nisbatan 3,3% ga yuqoridir. Iqtisodiy o`sishning asosiy omillari va manbalari tahlili shuni ko`rsatadiki, oxirgi 10 yil davomida iqtisodiyotning yuqori o`sish sur`atlari qishloq xo`jaligida ishlab chiqarishning 1,8 marta (2008-2018 yillar uchun o`rtacha yillik o`sish - 6,1 %), sanoatda - 1,7 marta (5,4 %), qurilishda - 3,4 marta (13,4 %), xizmatlar sohasida - 2,3 marta (8,8 %) o`sganligi hisobiga ta`minlandi2.
Do'stlaringiz bilan baham: |
