Kirish. Ishning umumiy tavsifi 1 bob. Shukur Xolmirzayev ijodining oʻziga xosligi
Download 173,5 Kb.
|
Kirish. Ishning umumiy tavsifi 1 bob. Shukur Xolmirzayev ijodini
|
O'ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O'RTA MAXSUS TA'LIM VAZIRLIGI BUXORO DAVLAT UNIVERSITETI FILOLOGIYA FAKULTETI FILOLOGIYA VA TILLARNI O'QITISH (o'zbek tili) TALIM YO`NALISHI Adabiyot nazariyasi fanidan KURS ISHI Mavzu: Nasriy asarda milliylik ifodasi (Shukur Xolmirzayev hikoyalari misolida) Bajardi: 6-7 UZB 18-guruh talabasi Shamsiddinova Nozima Ilmiy rahbari: Rajabova Z Buxoro-2022 Reja:
KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. XX asr tarix mulkiga aylanib bо„ldi. Endi о„tmish о„z xulosalari bilan ertangi kunning qanday bо„lishiga xizmat qiladi. Adabiyotshunos, yozuvchi va shoir Ulug„bek Hamdam ta‟biri bilan aytganda, «Bugun va ertaning ildizlari hamisha aynan Kechaning bag‗rida qoimdir». Ertangi kunning qandayligi kechaga bog„liq ekan, tabiiyki, о„tmishga xolis kо„z bilan boqish, uning qanday kechganini, xususan, adabiyotdagi ifodasini izchillik bilan о„rganish alohida ahamiyat kasb etadi. Bugungi kunda adabiyotimizda inson ruhiyatini tadqiq etish ham ustuvor masalalardan biridir. Prezidentimiz ta‟kidlaganlaridek “Har bir ilmiy yangilik, yaratilgan kashfiyot bu yangicha fikrlash va dunyoqarashga turtki beradi, ma‟naviyatning shakllanishiga о„ziga xos ta‟sir kо„rsatadi”12 «Respublikamizning mustaqillikni qо‗lga
kiritishi, ijtimoiy-siyosiy sohada bо‗lganidek, ma‘naviy-madaniy hayotimizda ham butunlay yangi sahifa ochdi. Biz о‗z mulkimizga va о‗z mehnatimiz natijasiga о‗zimiz ega bо‗ldik. Tariximizga tegishli
fakt va hodisalarni, katta-kichik shaxsiyatlarni о‗zgalarning kо‗zi va aqli bilan baholash barham topa boshladi. Millat va Vatan manfaati hamma narsadan muqaddas tutildi. Shu asnoda «Turkiston (Qо‗qon) muxtoriyati» nomi bilan tarixga kirgan, jadidlarimizning siyosiy mustaqillik uchun olib borgan kurashlarining ilk namunasi bо‗lgan, lekin shо‗rolar tomonidan xoinona qonga botirilgan hodisani, «Bosmachilik» nomi bilan badnom qilingan, aslida xalqimizning о‗z erki, ma‘naviyati yо‗lidagi kurashi – milliy ozodlik harakatla qayta baholash boshlandi»1, – deb yozadi olim Begali Qosimov. Darhaqiqat, istiqlolga erishuvimiz bilan olamga munosabat ham о„zgardi. Yangicha nigoh ijodkorlarning faoliyatida ham aks eta boshladi. Yozuvchi Shukur Xolmirzayevning «...elu vatanning mustaqilligu ozodlikka chiqishi ulug‗ bir shodiyonalikdir. Sen esa – Turonzamin nomli bir madaniy mamlakatning madaniy fuqarosi sanaysan о‗zingni. Endi sen aytgin-chi, bir adib sifatida, avvalo, nimalar qilding, nimalarga erishding-yetishding?» degan savolga javobida ta‟kidlaganidek, «Ana shundan keyin dunyoga kо‗zim qayta ochilgandek – insoniyatni yangitdan kо‗rayotgandek bо‗ldim: insoniyat bu e‘tiqodlarsiz yasholmas ekan, bu e‘tiqodlar – uning tadrijiy takomilining ma‘naviy hosilalari ekanki, bunga aqlim yetguniga qadar shakkoklar safida ekanman. Bu – mening ilkinchi dunyoviy yutug‗im-topildig‗im bо‗ldi va tabiiyki, tirikligim ma‘nosi bо‗lmish – Adabiyotga – yozuvchilik kasb-korimga ana о‗sha darajamdan qaraydigan bо‗ldim»2. Tabiiyki, adib bu qarashlarini badiiy asarlarida aks ettirgan edi. Jumladan, uning istiqlol davrida yaratilgan hikoyalarida yangi qahramonlar paydo bо„ldi, shu bilan birga adib Insonni yangicha rakursda kо„rsatish natijasi о„laroq milliy va mahalliy ruhiyatni ifodalashda ham ohorli tasvirlardan foydalana boshladi. Shukur
Xolmirzayev ijodidagi ayni shu xususiyatlarni tekshirish ushbu bitiruv malakaviy ishning dolzarbligini belgilaydi. Mavzuning о„rganilish darajasi. Milliy ruhiyat – muayyan millat vakillarining о„zaro bir-biri bilan munosabatida, fe‟l-atvorida, turmush-tarzida va hokazo jihatlarda aks etadigan о„ziga xos sifatlar majmuidir. Badiiy asarda milliy ruhiyatning aks etishi muhim ahamiyat kasb etib, u asarda tasvirlanayotgan voqealar, qahramonlarning ishonarli chiqishida asosiy omil vazifasini о„taydi. Adabiyotshunoslik ilmining bu jihatni aniqlashi esa millatning о„zligini anglashi uchun ham zarurdir. Zotan, о„zlikni anglash
haqiqatni tanishning asosiy sharti sanaladi. Adabiyotshunosligimizda qahramonlar ruhiyatini о„rganish asnosida milliy ruhiyat tadqiq etilgan bir qancha tadqiqotlar mavjud. Jumladan, adabiyotshunos M.Abdurahmonova «Ruhiy dunyo tasviri»2 risolasida Abdulla Qodiriy, Oybek, Abdulla Qahhor kabi yozuvchilarimizning tahlilga tortilgan asarlaridagi qahramonlar ruhiyatini psixologik jihatdan asoslash tamoyillarini aniqlar ekan, ayni chog„da о„zbek kishisi ruhiyati aks etgan о„rinlarga ham alohida tо„xtalib о„tadi. Olim H. Umurovning «Badiiy psixologizm va hozirgi о„zbek romanchiligi» nomli monografiyasida ham о„zbekona ruhiyatga e‟tibor qaratiladi. Shuningdek, filologiya fanlari nomzodi SH. Doniyorova «Shukur Xolmirzayev hikoyalarining badiiy-uslubiy о„ziga xosligi»1 deb nomlangan dissertatsiyasida, jumladan, yozuvchining mahalliy koloritni kо„rsatish mahorati, milliy va umuminsoniy ruhiyatni tasvirlash tamoyillarini belgilashga harakat qiladi. Shuningdek, Shukur
Xolmirzayev ijodida
milliy va mahalliy ruhiyatning ifoda
etilishi G. Tavaldiyeva, M.Hamidova kabi
adabiyotshunoslarning tadqiqotlarida, M. Qо„shjonov, U. Normatov, S. Mamajonov, Q. Yо„ldoshev, H. Boltaboyev, O. Otaxonov, R. Qо„chqorov singari tanqidchi olimlarning maqolalarida ham ta‟kidlab о„tiladi. Shu bilan birga yozuvchi SH. Xolmirzayevning egamanlik davrida yaratilgan hikoyalarida о„zbek kishisining ruhiyati, о„y-kechinmalari, ta‟sirlanish yо„sini qanday tasvirlanganligi, bunda qaysi badiiy tamoyillarga amal qilinganligi alohida muammo sifatida о„rganilmagan. Holbuki, ijtimoiy hayotda sodir bо„ladigan о„zgarishlar aksar hollarda kishilar ongida boshlanadi va о„sha о„zgarishlar nimalardan iborat ekanini bilish muhim ahamiyat kasb etadi. Bitiruv malakaviy ishining maqsad va vazifalari. Bitiruv malakaviy ishning maqsadi yozuvchining istiqlol davrida yaratilgan hikoyalarida о„zbek kishisi ruhiyatini tasvirlash, ijtimoiy shart-sharoitlarning millat ruhiyatiga ta‟sirini kо„rsatishda tayangan tamoyillarni belgilashdan iboratdir. Mazkur maqsadga erishish uchun quyidagicha vazifalar belgilab olindi: – badiiy asarda psixologik asoslanganlikning о„rni, xususan, qahramonlar tasvirini yaratishda ularning
faoliyati bilan
ruhiyati uyg„unligini ta‟minlashning ahamiyatiga diqqatni qaratish. Shukur Xolmirzayev ijodida ham insonga, avvalo, odam sifatida baho berish kо„zga tashlanadi, adibni muallifning suyab-qо„ltiqlashi bilan «yashaydigan» qahramon emas, balki о„zi uchun о„zi javobgar bо„lgan obrazlar qiziqtiradi. Shu bois ham Jalil («Tabassum»), Quyun qо„rboshi («Tabassum»), Ergash («О„zbek xarakteri»), О„sar («Qadimda bо„lgan ekan...»), Xurrambek («Qora kamar») kabi qahramonlar ishonarligigi, jonliligi bilan kitobxon yodida saqlanib qoladi; – yozuvchi hikoyalarida ijtimoiy о„zgarishlarga turlicha munosabatda bо„ladigan kishilar ruhiyati ifodasini aniqlash. Ma‟lumki, bir xilda fikrlaydigan ikki kishi bо„lmaydi. Xuddi shunday, hayotda sodir bо„lgan voqea-hodisalarga ham hammaning qarashi har xildir. Adib «Quyosh-ku falakda kezib yuribdi...», «Ozodlik», «Qadimda bо„lgan ekan...» «Bulut tо„sgan oy» singari hikoyalarida ijtimoiy hayotdagi о„zgarishlar bilan yashashga bо„lgan munosabati ham о„zgargan odamlar ruhiyatini mahorat bilan kо„rsatib beradi; – adib hikoyalarida о„zbeklar turmushidagi о„ziga xosliklarning namoyon bо„lishini aniqlash, maishiy hayotdagi tartib-taomillarning millat vakillari ruhiyatida qoldirgan izlari qanday tasvirlanganini о„rganish. Yozuvchining «О„zbek xarakteri», «Ozodlik» kabi qator hikoyalarida nochor ahvolda yashasa ham, bag„rikeng, daryodil, sabr-toqatli kishilar tabiati gо„zal yо„sinda tasvirlanadi. Bitiruv malakaviy ishning manbalari. B i t i r u v m a l a k a v i y i s h i g a yozuvchi SH. Xolmirzayevning hikoyalarini va esselarini jamlagan tо„rt jildli “Saylanma”si asosiy manba qilib olindi. Qiyoslash uchun “Qora kamar” dramasi, “Qil kо„prik” romani ham tahlilga tortildi, shu bilan birga adibning vaqtli
matbuotda, jumladan,“Sharq yulduzi”, “Yoshlik” jurnallari, “О„zbekiston adabiyoti va san‟ati”, “Yozuvchi” gazetalarida chop etilgan adabiyijtimoiy mazmundagi maqolalariga murojaat qilindi. Malakaviy ishning ilmiy yangiligi. Adib Shukur Xolmirzayev ijodi adabiyotshunoslikda kо„p jihatdan о„rganilgan. Adibning badiiy idrok prinsiplari, tasvirlash tamoyillari haqida maxsus monografiyalar ham yozilgan. Shunday bо„lsada, yozuvchi hikoyalarida о„zbekka xos belgilar qanday aks ettirilgani, bunda qanday badiiy-estetik tamoyillarga tayanilgani alohida tadqiq etilgani yо„q. Inson jamiyat ichra tirikdir. Uning faoliyatida, yashash tarzida, fikru dunyoqarashining shakllanishida muhitning, ijtimoiy tartibotlarning ahamiyati katta. Bu holat badiiy asarlarda ba‟zida yaqqol aks etsa, boshqa hollarda yashirin kechadi, ammo bu odam ruhiyatiga, yashash tarziga ijtimoiy hayotning ta‟siri yо„qligini anglatmaydi. Hikoyanavis Shukur
Xolmirzayevning istiqlol
davrida yaratilgan hikoyalarida millat kishilarining ruhiyati о„zgargan ijtimoiy-siyosiy, ma‟naviy tartibotlar bilan uyg„un ravishda badiiy talqin etilganligini о„zi ham bitiruv malakaviy ishning yangiligini belgilaydi. I bob. Shukur Xolmirzayev ijodining oziga xosligi. I.1. Shukur Xolmirzayevning ijodiy biografiyasi. XX asrning 60-yillaridan ozbek adabiyoti ravnaqiga katta hissa qoshgan va XXI asrda ham barakali ijod etib kelayotgan yozuvchilar avlodi ichida Shukur Xolmirzayev alohida ajralib turadi. Shukur Xolmirzayev 1940-yilning 24-martida Surxondaryoning Boysunida tugilgan. Ijodi maktabda oqib yurgan paytlarida boshlangan. Ilk hikoyalari tuman gazetasida bosilgan. Adib Toshkent davlat universitetini bitirgach «Yosh gvardiya» nashriyotida muharrir, «Guliston», «Sharq yulduzi» jurnallarida bolim mudiri, malum muddat Muqimiy nomidagi teatrda adabiy emakdosh bolib faoliyat korsatgan. Song butun umrini badiiy ijodga bagishlagan adibning asosiy tarjimayi holi: orzulari, dardlari, armonlari; amalga oshirgan, amalga oshirolmagan ishlari; nafratlari-yu sevinch iztiroblari, ozidan, dostlaridan, idealidan otgan sifatlar uning asarlari bagrida yotadi. Xususan, talaba-adib buyuk aktyor Shukur Burhonov rahbarligida tashkil etilgan togarakda Shekspirning mashhur asaridagi Gamlet rolini oynagani hayotida va ijodida muhim ozgarish yasagan (Ofeliya rolini boshqa fakultetda tahsil olayotgan Saida ismli qiz ijro etgan. Havasmand aktyorlar keyin oila qurishgan). Shukur Burhonov bilan uzoq vaqt mobaynida ustoz-shogird munosabatlari yozuvchining u haqida kattagina hujjatli esse yozishiga sabab bolgan. Atoqli adabiyotshunos Matyoqub Qoshjonov rahbarlik qilgan adabiyot togaragidagi mashgulotlar taassuroti ular ortasida dostona munosabat uygonishiga va «U ustoz-men shogird» nomli hujjatli qissa yozilishiga olib keldi. Mashhur musavvir, bir muhitda tugilib, tarbiya topgan Rozi Choriyev bilan qadrdonchilik rishtalari u haqida ajoyib bir adabiy portret yozilishiga turtki bergan. Tarjimayi holidagi bu chizgilar izsiz ketmagan. Uning uslubida namoyon boluvchi ogir vazminlik va falsafiy mushohada keskir haqgoylik va hatto ayrim «shartakilik»da Sh.Burhonov tasiri-yu, gamletona tabiat, prinsipiallik, hayotga, odamlarga otkir tanqidiy ruh bilan qarash hamda ularga xolis, samimiy munosabatda bolishning uygunlashib ketishida ustoz tanqidchidan organishni; tabiatni musavvirona chizish, sozda ham rang, boyoqdagi kabi iliqlikni bera olish, rang-tasvirdagi kichik bir chogdek detaldan butun asar qiyofasini yoritib yuborish mahoratlarida rassom dostining jiddiy tasirini sezmaslik mumkin emas. Yildan yilga, asardan asarga yozuvchi mahorati sayqal topib borgan. «Hayot abadiy», «Bodam qishda gulladi» singari toplamlarga kirgan asarlar, songgi yillardagi «Kok dengiz», «Xumor», «Qadimda bolgan ekan» kabi hikoyalar ozbek adabiyotida oziga xos mahoratli yozuvchini paydo qilgan. Shukur Xolmirzayev ozining «Bukri tol», «On sakkizga tolmagan kim bor», «Bulut tosgan oy» qissalarini, asosan, yoshlarga bagishlagan, ular sajiyasining toblanish jarayonlarini badiiy gavdalantirgan. Zamonani, otmishni chuqur va atroflicha organish, xalq dardi va orzularini aks ettirishdagi ehtiyoj hamda hikoya va qissa janrlarida orttirilgan tajriba, jahon va ozbek yozuvchilari mahoratini sinchiklab organish yozuvchini turli yonalishdagi romanlar yozishga olib kelgan. «Songgi bekat» (1976), «Qil koprik» (1978-1982), «Yolovchi» (1987), «Olaboji» (1991), «Dinozavr» (1996) singari asarlar Shukur Xolmirzayevni jiddiy izlanuvchan romannavis sifatida tanitgan. Romanlarda ham adib oz ijodiy yonalishi va uslubiga sodiq qolgan. Xalqimiz hayotining burilish pallalarini, yurtdoshimiz taqdiridagi muhim jarayonlarni, ozbekni ozbek qilgan fazilatlarni, bir soz bilan aytganda, millat ruhini aks ettirish bu romanlarning ham yetakchi xususiyatidir. Adib el-yurt oldidagi xizmatlari uchun munosib taqdirlangan. U «Ozbekiston xalq yozuvchisi» unvoni va Ozbekiston davlat mukofoti sovrindoridir I.2. Shukur Xolmirzayev asarlari badiiyati. «Yozuvchi millat ruhidan kelib chiqmasa, bolmas ekan» , – degan oz iqrornomasi uning butun ijodini, asarlarini, shaxs sifatidagi tabiatini tutashtirib turadi.
Shukur Xolmirzayev asarlari hayotda, inson qalbida yechilmay yotgan muamolarning badiiy tahliliga qaratilgan. Yozuvchi qahramonlari asar goyasini, badiiy topilmalarni kitobxon ogziga chaynab solmaydi. Noshud, hayotda togri yol topolmagan, beoxshov yoki razil qahramonlarini asar nihoyasiga borib tugatmaydi, yaxshilamaydi. Ularni ozining badiiy niyati amalga oshirilgan darajada hayotdagiday qoldirib, kitobxon hukmiga havola etadi. Bu uslub asar va qahramon haqida mushohada yuritish uchun oquvchiga keng imkoniyat qoldiradi. Adib asarlari qahramonlari aksari uning ozi tugilib osgan tuproq – Surxon diyorining mehnatkashlaridir. Asar voqealari sodir boladigan manzil ham kopincha shu voha boladi. Shu voha qahramonlari timsoli misolida adib ozbek xalqining, ozbek tuprogining oziga xosliklarini tajassum etadi. Yozuvchi asar qahramonlarini oqlamaydi ham, qoralamaydi ham. Asosiy etiborni ularning qalbi, manaviyati, dostlarga, yangi hayotga, ozgarishlarga munosabatini korsatishga qaratadi va hukm chiqarishni oziga qoldiradi. Adib asarlarining goyalari bir-birini toldirib boradi, tasvirlangan qahramonlar harakatidan, tabiatidan chiqarilgan xulosalar bir-birini yanada boyitadi, milliy ozligimizning turli qirralarini alohida xarakterlar orqali tasvirlab, xalq qiyofasidagi yaxlit qiyofaning turli jihatlarini ochib beradi. Yozuvchi asarlari tasvirida tirikchilik qiyinchiliklari bilangina oralashib qolmaydi, manaviyat masalalariga ham alohida etiborni qaratadi. Zamon talotumlari manaviyatimiz mustahkamligi va mustaqilligida jiddiy salbiy iz qoldirayotganiga ishora qiladi. Bunga, bir jihatdan, avvalambor, jamiyat norasoliklari sabab, qolaversa, ikkinchi jihatdan, bu hol koproq irodasi sust kishilarda namoyon bo`lmoqda. Irodasi mustahkam kishilarning esa irodasini sinovdan, chigiriqdan otkazib, manaviyatini yanada mustahkamlamoqda, zamon yangiliklari tasirida yanada boyitmoqda. Mustaqillik davri kishisi qalbida, dunyoqarashida roy berayotgan ozgarishlarni, bazan iqtisodiy sharoitlarning shaxslararo va jamiyat bilan munosabatlarga korsatayotgan tasirini, bir soz bilan aytganda, yangilanayotgan tabiatli zamondosh, yurtdosh sajiyasini, siymosini korsatish bu yoldagi qiyinchiliklarni, ziddiyatlarni, yoqotish va topishlarni aks ettirish adabiyotimiz oldidagi muhim vazifalardan sanaladi. Shukur Xolmirzayevning bazi romanlari mana shu muammoga bagishlangan. Shukur Xolmirzayevning «Qil koprik», «Songgi bekat», «Yolovchi», «Olaboji», «Dinozavr» romanlari turli mavzu va muammolarga bagishlangan. «Songgi bekat» adibning roman janridagi dastlabki tajribasi bolishiga qaramay, shoro davrining songgi bosqichidagi kamchiliklarni zamondoshlar qiyofasidagi norasoliklarni keskin fosh etishi bilan ajralib turadi. «Bekat» xojaligida yashab, mehnat qilayotgan turli toifadagi kishilar xarakteri, harakati misolida adib, umuman, jamiyatni qattiq qoraladi. Bu, mohiyat etibori bilan, mazkur davr jamiyatning umuman songgi bekati bolsa nima qilarkin, degan badiiy fikrga goyo ishoradek bolgan. Taxminan, on besh yil otgach bu badiiy «karomat» ozining tasdigini topgan. 1987-yil adib «Yolovchi» romanini yaratgan. Ayniqsa, shakli, kompozitsiyasi jihatdan yangicha izlanishlari mol bolgan bu asar koproq monolog va dialoglar asosiga qurilgan. Yozuvchi qahramonlari xarakterini, asosan, shu yosinda ochishga harakat qiladi. Oliy malumotli bolish yaxshi. Lekin shunchaki, bilimsiz, jamiyatga nafi tegmaydigan, ozini oylashdan nariga otmaydigan xudbin oliy malumotlining nima keragi bor? Undan kora noilojlik tufayli nainki oliy malumot, balki, hatto, toliq orta malumot ham ololmay qolgan, biroq mehnatsevar, halol, el va yurtga qayishuvchi, do`stga sadoqatli kishi ko‘p bor afzal emasmi? Yozuvchi xuddi shu fazilatlarni romanning bosh qahramoni Bekdavlat qiyofasida aks ettirgan «Olabo‘ji» romanida yozuvchi mustaqillik arafalaridagi sho‘ro jamiyatini tanazzulga yetaklagan jarayonlarning ma’naviy va axloqiy asoslarini ko‘rsatgan. Asarda Ulton va Bahor singari yoshlar taqdirini chilparchin qilishda, jamiyatni rasvo yo‘lga yetaklashda To‘qliboy Qo‘chqorov singari kimsan, firqaning manaman degan rahbarlari bosh-qosh bo‘lgani ochib tashlangan. «Qil ko‘prik « romanini yozish uchun adib salkam besh yil sarflagan. Asarda «qizil»larning istiqlolchilarga (davr tili bilan aytganda «bosmachi»larga) qarshi olib borgan kurashi va ularni mahv etish jarayonlari tasvirlangan. Kitob ham sho‘rolar hukm surgan davrda yozilgani bois, firqaviy mafkuraga mos kelmaydigan biror gapni aytish, g‘oyani ilgari surish amri mahol bo‘lgan. Shu ma’noda, romanda sho‘ro maqsadlarini ko‘rsatuvchi manzaralar, sahifalar oz emas va bu tabiiydir. Lekin yozuvchining asl maqsadi bu emas. Uning qalbida, vujudida milliy istiqlolchilarga, vatanparvarlarga mehri, xayrxohligi tug‘yon urgan. O‘ziga xos usulda, sirli shakllarda bu niyatni «Qil ko‘prik»da amalga oshirish uning bosh muddaosi bo‘lgan. Adib rang-barang janrlarda ijod etadi. «Qora kamar» uning ana shu rangbaranglikni tasdiq etuvchi asari bolib, XX asrning oxirlaridagi ozbek adabiyotining, dramaturgiyasining sara namunalaridan biri hisoblanadi. Adib ijodida bayon emas, korsatish, etirof emas, tasvirlash sanatining chiniqqanligi shu tariqa dramaturgiyada ozining ajoyib samaralarini bergan. Asar yozilgan vaqtda, orzu qilingan istiqlolning qaldirgochlarini korsatishda muallif badiiy tahlil va tasvirning retrospektiv tamoyiliga murojaat etgan. Bu kunning yog`dularini tarixga murojaat orqali ochib bergan [56]. I.3. Shukur Xolmirzayev hikoyalarida an’anaviylik. Abdulla Qodiriy, G‘afur G‘ulom, Abdulla Qahhor ijodida namoyon bo‘lgan XX asr o‘zbek hikoyachiligi an’analarini Shukur Xolmirzayev shu asrning so‘nggi choragida yanada boyitdi. O‘zbek hikoyachiligini yangi bosqichga ko‘targan uning qator asarlari bu janrning keng miqyosdagi manaman degan namunalari bilan haqli ravishda bo‘ylasha oladi. Adib hikoyalarida siyqasi chiqqan xarakterlar, quruq nasihatgo‘ylik, shablon iboralarni deyarli uchratmaymiz. U doim yangi obrazlar yaratishga intiladi. Asarning kompozitsion qurilishida bir-birini takrorlamaydigan yangiliklar topishga urinadi. Bu borada tajribalar o‘tkazishdan cho‘chimaydi va ko‘pincha, muvaffaqiyatlarga erishadi. O‘zbek kishisi orzu-armonlarining, aksar hollarda, yashirin iztiroblarining yoritilmagan qirralarini, ruhiyatidagi evrilishlarini qalamga oladi [56]. Bu qahramonlar o‘zga yozuvchilarning qahramonlariga o‘xshamagan: goh do‘lvor, goh to‘pori, goh dag‘al va chapani, goh kichkinagina bir muhit vakili. Lekin barchasining ichki dunyosi o‘ziga xos, ruhan teran, insonparvar, e’tiqoddan qaytmaydigan, shularga munosib ravishda mulohaza yuritadigan jonli va hayotiy kishilardir. Bu qahramonlar o‘zligini, millatini, yurt tuprog‘i-yu udumini, dini va diyonatini har narsadan ustun qo‘yadilar. Adolat uchun, haqiqat uchun kurashadilar. Lekin biror qahramon bu maqsadda hech qachon balandparvozlik qilmaydi, ayyuhannos solmaydi. Ular tashqaridan emas, ko‘pincha, ichdan jozibali, istarali, mehrtortar bo‘ladi. Shukur Xolmirzayevning «Bodom qishda gulladi», «Tabassum», «Ozbeklar», «Qadimda bolgan ekan», «Quyoshku falakda kezib yuribdi», «Kok dengiz», «Navroz, navroz», «Xumor» singari hikoyalari songgi bosqich o`zbek adabiyotining bu janrdagi ibratli namunalaridir. «Tabassum» (1984)ga nazar tashlaylik. Jalil ota sho‘ro tuzumi uchun astoydil xizmat qilgan, urush qatnashchisi. Keksayganda dardga chalinib, yotib qolar ekan hayoti birma-bir ko‘z oldidan o‘tadi. Yigitligida, qizillarning faol jangchisi ekanida Quyun qo‘rboshini bandi etdi. Uning bu yo‘lga din uchun, xalq uchun kirganman, degan so‘zlari hamon qulog‘i ostida. Shunga qaramay, essiz, unga o‘limni ravo ko‘rganlar qatorida turdi-ya. Hayot bilan vidolashuv onlari yaqinlashganda Jalil otaning nabirasiga bir vaqtlar qizillarga fidoyi qizmat qilgan, qo‘rboshi boshiga yetganlarning faoli, qo‘sh-qo‘sh nishonlar olgan Mo‘min cholning nabirasidan sovchi keladi. Jalil ota bu nishonlar egasining qanday fel-atvori-yu sadoqati evaziga kelganini yaxshi bilardi. Shu bois, qalbida chuqur iztirob: u xonadonga nabirasini bergisi yoq. Lekin iloji qancha. Hatto olimim bu toyni qoldirishi mumkin edi, degan xayollarga boradi. Qazosi yetganda esa uning yuzida qotib qolgan tabassumni koramiz.
Bu nima? Jalil otaning oz hayotidagi ayrim holatlar, xususan, qorboshiga oxshaganlarning umriga zomin bo`lgani uchun afsusimi? Mo‘min cholga o‘xshaganlarning ko‘ksini soxta aldoq nishonlar bilan to‘ldirgan jamiyat ustidan kulib ketdimikin, balki? Ehtimol, o‘zi istamagan «o‘sha» noma’lum to‘yni loaqal o‘limi bilan qoldirib ketayotganidan shukronalik belgisidir. Xulosa chiqarishni yozuvchi kitobxonning o‘ziga qoldiradi. Nima bo‘lganda ham, Jalil otaning umr shomida din uchun, xalq uchun jonini bergan Quyun qo‘rboshiga xayrixohligi o‘z ifodasini topgan Shukur Xolmirzayevning qarashlari, nuqtayi nazari zamirida uning millatparvar sifatidagi o‘ziga xos qiyofasi yotadi deyish mumkin. Sho‘ro jamiyati hali mustahkam turgan bir davrda bunday fikrni, g‘oyani badiiy talqin etish oson emas edi. Shukur Xolmirzayev buning uddasidan chiqdi. Bu, aslida, ko‘p o‘tmay, «Qora kamar» drammasidagi Xurrambekda ochiq namoyon bo‘lajak qarashlarning bir qirrasi edi. «Bodom qishda gulladi» hikoyasida yoshlar taqdiri, yoshlar hayoti qalamga olingan. Bolalik, kasallik bois birmuncha savdoyiroq bo‘lib qolgan Nosirjon balog‘atga yetgan bir chog‘da xastaxonada o‘zi sezmagan holda Hubbijamolga ko‘ngil qo‘yadi. Faollashaver, seni qiz sevib qoldi deb, aslida esa mazax qilib, ustidan kulmoqchi bo‘lgan atrofdagilar yigit tuyg‘ularini yanada alangalanishiga sabab bo‘ladilar. Qiz esa odob yuzasidangina yaxshi muomalada. Nosirjon Hubbijamolning o‘z sevgani borligini bilib qoladi-yu, qalbida ochilib kelayotgan gulchechaklar nobud bo‘ladi. Qarashlardagi, ruhiyatdagi yangilanish, o‘zgarishlarni sovuq urgandek. Ammo, baribir, bu muhabbat baxtsiz bo‘lsa-da, adashgan esada, bokira va musaffo tuyg‘ular Nosirjonning qalb ko‘zlarini ochgan edi. U odamlarni, hayotni avvalgidan tiniqroq idrok eta boshlaydi. Yillar davomida unga na devor-darmiyon qo‘shni bo‘lib kelganlar, na kasalxon-yu dori-darmonlar malham bo‘lmagan xasta ko‘nglini ishqning bodom guli yanglig‘ bokira va nastarin gullarini sog‘aytirgandek bo‘ladi. Biroq, afsuski, bu qishda ochilgan bodom gullari edi. Asar o‘smir qalblarni, ilk muhabbat yoshidagilarni hayotga teranroq boqishga, musaffo tuyg‘ularni ehtiyot qilishga chaqiradi. Ularni hech qachon ermakka yoymaslik, bu hissiyot ko‘z ochgan damlardagi hayotning har bir lahzasi qadrini bilishga undaydi. «Xumor» hikoyasini adib jiddiy muammolar talqiniga bag‘ishlagan. U so‘nggi bosqich o‘zbek hikoyachiligida kinoya, alamzada quvnoqlik usuli qo‘llangan holda yaratilgan asarlardan biridir. Hikoya «Ko‘k dengiz» singari nainki o‘zbek, balki ulkan miqyoslardagi XX asrning bu janrning namunalari qatoridan o‘rin olishga haqlidir. Asarda bir millat, bir mamlakatning ma’lum bir bosqichidagi fojiasi kichik bir qahramon timsolida oz xarakterini o‘zi ochish yo‘sinida yoritiladi. Qahramonning yuzi zahil, rangi panoh. Lekin qiyofamni korib, hayron bolmang, qorqmang, kasalim yuqumli emas deydi u, kitobxon bilan yuzma-yuz muloqotga kirishib. Aybi bor odamdek, kechirim sorayotgandek, u fikrida davom etadi: paxtaga sepilgan dorilar tasir qilgan, xolos. Hikoya davomida biz qahramonning farzandi yoqligini, dalani kormasa xumori tutishini, ormalab bolsa ham dalaga chiqib turishini bilib olamiz. U xastahol bolsa ham, fikrini quvnoq ohangda bayon qiladiki, sanatkor yozuvchi tomonidan tanlangan mazkur kinoya usuli asar va qahramonning kitobxonga tasirini yanada kuchaytiradi. Qahramon kitobxonning «Dalaga ormalab bo‘lsa ham chiqishingdan maqsad nima?» degan savolini qabul qilgandek bo`ladi-da, o‘zining (ayni vaqtda millatning) shu vaziyatdagi holatini ochishga yonaltirilgan ushbu javobini beradi: «Maqsad – ham xumorni qondirish, ham hissa qo‘shish, Labbay?...Siz bir narsani tushunmayapsiz: u dori mening tarjimayi holimga singib ketgan, axir! Tushunyapsizmi? Mening butun quvonchlarim, zavqlarim, hayotimning manosi, vatan oldidagi burch, ilk muhabbatim ham o‘sha bilan bog‘liq». Asar uning qahramoni, paxta yakkahokimligi va u tufayli o‘zbek xalqi boshiga tushgan zugum, genotsid, jabr, noilojlik qismati haqida nihoyatda muxtasar, lekin badiiy otkir va tasirchanligi bilan qimmatlidir. Yozuvchining «Quyosh-ku falakda kezib yuribdi» hikoyasida yangi istiqlol zamoni ta’sirida ro‘y berayotgan inson qalbidagi ozgarishlar bilan, asrlar davomida shakllanib kelgan milliy sajiyaning uchrashgan nuqtasida namoyon bolayotgan fazilatlar aks ettiriladi. Mustaqillik ozbek xalqining mislsiz orzularini royobga chiqardi. Biroq u birdan va birvarakayiga hamma muammolarni hal qilib berolmaydi, albatta. U bilan ayrim yangi muammolar ham kelib chiqdi. Xususan, ziyolilar hayotida yangi-yangi muammolar ko‘ndalang bo‘ldi. Hikoyada shoir Qudrat, uning oilasi timsolida shu masalalar yoritiladi. Bu hikoya malum ma’noda, bo‘lg‘usi «Dinozavr» romanida tasvirlanajak ayrim qahramonlarning eskizi ham bolgan. Shoir oilasi bilan qishloqqa ketadi, lekin malum bo‘ladiki, turmush bu yerda ham oson emas. Biroq yozuvchining maqsadi faqat shu masalaga etiborni tortishdangina iborat emas. Asar davomidan bilib olamizki, yozuvchi nazarida, ahamiyatli moddiy ehtiyojdan kam bolmagan, balki undan ham motabarroq bir masala bor. Bu xalq – millat tabiatining tirgagi bolgan manaviy poklik, vijdonlilik ozining va ozganing qadrini baland tuta olish, bu masalada milliy ananalarga sodiq qola bilish – bir soz bilan aytganda – manaviyat masalasidir. Ana shu narsani yo‘qotmaslik kerak, shunga ehtiyot bolmoq zarur. Qudrat inson hissiyotlari bazan sust kelishi mumkin bolgan holatga tushushiga qaramay, bu holat uni ozgartira olmaydi. U manaviy poklikka sodiq qoladi. Matnda aytilmagan, lekin ozimiz uqib olishimiz lozim bolgan mano asarni bezab turadi: to‘g‘ri, bozor iqtisodi sharoitlari tufayli ko‘p moddiy qiyinchiliklar tug`ildi,
u odamlarni ne koylarga solmadi, lekin shunga qaramay, bu qiyinchiliklar Qudratning manaviy irodasini buka olmadi, u millatimiz tabiatida asrlar osha sinovdan otib kelgan manaviy poklikni saqlab qola bildi. Yozuvchi bu goyani qishloqda tasodifan uchrab qolgan Zumradga Qudratning munosabatlarini korsatish orqali ochib beradi. Hikoya nomiga mashhur sherdagi misradan olingan falsafiy fikr asarning mano-mohiyati va goyasini joziba bilan ifodalaydi. Shukur Xolmirzayevning songgi yillarda yaratilgan chiroyli asarlaridan biri «Navroz, navroz» hikoyasidir. Ma’lumki, sho‘rolar xalqimizni qadimdan davom etib kelayotgan bu gozal milliy bayramni nishonlashdan mahrum qilgan edi. Ming shukurkim, mustaqillik Navro‘zni xalqning eng ulug shodiyonalaridan biri sifatida qaytadan tikladi. Lekin yozuvchining maqsadi bu bayramni ulug‘lash, unga madhiyalar oqish emas. Adib deyarli barcha hikoyalarida bolganidek, bu asarda ham tabiat bahonasida inson qalbini badiiy tahlil qiladi. Tabiat tasirida inson ruhiyatida kechajak evrilishlarni yoritadi. Sulton, Obid Odiljonvich, Joniqul Jondorov singari taniqli olimlar hikoya qahramonlari. Navro‘z nainki tabiatni, balki inson qalbini ham yangilaydi, oliyjanobroq qiladi, degan aqidaga kora, bu ulug shodiyona kunda dostlar kopdan buyon arazlashib yurgan ikki olimni murosaga keltirish taraddudini koradilar. Sulton zamonni, o‘zgarishlarni, qiyinchiliklarni, inson ruhiyatidagi turli holatlarni yaxshi tushunadi, ularga togri baho bera oladi. Joniqul Jondorovni esa, na tabiat va na jamiyatda kechayotgan bayram ruhi ozgartira oladi, na do‘stlarning unga munosabati. U avval qanday bolsa, hozir ham shunday: oziga ortiqcha bino qoygan, kekkaygan, dost uzrini qabul qilishdan ojiz. Navro‘zga mengzalgan mustaqillik ham uning dunyoqarashiga yetarli tasir ko‘rsatolmaydi. Uning fikricha, oziga to‘q, badavlat odamdan yaxshilik kutish qiyin, yaxshilik faqat faqir-u haqir kishining qo‘lidan kelishi mumkin. Ma’lumki, sho‘rolar kambag‘alni ham boy qilish orniga, boylarni ham qashshoq qilib, kulini ko`kka sovurgan edi. Yuqoridagi qahramon qarashlaridan uning ongida o‘rnashib qolgan ana shu siyosatning hidi kelmaydimi? «Chinakam ozbekona fe’l-atvorni – yutugi ham, nuqsoni ham ozimizga tegishli bolgan hayot tarzimizni asarlarida mahorat bilan tasvirlagan adib Shukur Xolmirzayev umr boyi ijod dardi bilan yashadi», – deydi Otabek Safarov ozining ozbek tili va adabiyoti gazetasidagi maqolasida. Binobarin, adibning adabiyot va unga munosabat bobidagi, ijodkor shaxsiyati, mas’ulyati kabi masalalardagi qarashlaridan badiiy ijod sirini bilishda ochqich sifatida foydalanish mumkin. «Badiiy asar tili Shukur Xolmirzayev uchun goyatda muhim «pirinsipial masala»edi. Oz asarlarida til me’yorlariga qat’iy rioya etgan yozuvchi boshqalarning ham tilga e’tibor berishini istar, uning buzilishiga olib borishi mumkin bolgan barcha «oziga xosliklar»ni inkor etardi. Jumladan, koproq xayolga, xayolning ham pinhoniy oyinlariga qurilgan va daf’atan kishiga beoxshov bolib tuyulsa-da», pirovardida kitobxonni ishontiradigan usulda ijod qilayotgan yozuvchilar Sh.Hamro, S.Vafo, N.Eshonqul, Q.Norqobil va boshqalarning asarlari haqidagi mulohazalarida Shukur Xolmirzayev shunday ta’kidlaydi: «Ruh yolidagi adiblarimizda til chatoq. Togri, ulardagi mazmunning ozi murakkab va alohida tasvir vositalarini yangicha jumla qurilishlarini, mavhumiyatni bordek korsatmoq uchun shunga muvofiq til lozim. Ammo baribir… ular til yorigida oqsashlari ustiga jiddiy ishlamayotirlar ham. Ishonmasangiz ixtiyor ozingizda, u moderniy mulliflar kopincha tinish belgilarini ham ornida ishlatmaydilar….» Holbuki, «Biz bitta adabiy tilni qabul qilganmiz. Haqiqiy adabiy tilimiz Cho‘lponning tili. Men yozganimda hamma vaqt avtor tilidan, adabiy tilda yozishga harakat qilaman. Ammo qahramonlarim oz-ozicha. Shuning uchun adabiy tilga har narsani tiqishtirib, talaffuzini buzib yurishni yoqtirmayman», – deydi yozuvchi. Uning nazarida badiiy asarlariga shevaga oid sozlarni orinsiz qoshaverish adabiy til sofligiga putur yetkazadi, uning nufuzini pasaytiradi. Ammo bu tilning sofligini saqlash haqidagi qoidalarni mutlaqo dogmaga aylantirish degani emas, zotan, til tinimsiz harakatdagi jarayondir. Shu manoda har bir tilning lugat qatlami muttasil boyib boradi. Muhimi, bu boyishning orinli sozlar hisobiga amalga oshishida. Ya’ni, badiiy asarda uni ikkilanmasdan olib kiraverish kerak».
millatimizning ming yildan ortiqroq e‟tiqod qilib kelgani – islomiy tushunchalar barobarida mohiyatan diniy bо„lmagan urf-odatlari, bayramu an‟analari ham taqiqlandi. Masalan, Islom dinining yoyilishidan ilgari ham nishonlangan Navrо„z bayrami «eskilik sarqiti» deya qoralandi. Holbuki, bu ayyom, Shukur Xolmirzayev ta‟biri bilan aytganda, millatimizning «mangu yо„ldosh»i edi... Yozuvchi millatning qon-qonida yashaydigan, unutilib ketishi amrimahol bо„lgan, yо„qolishi – о„zlikdan kechishday baholanadigan urf-odatlar, jumladan, Navrо„z bayrami mavzusiga bir emas, bir necha bor murojaat qildi. Uning «Navrо„z, Navrо„z», «Mangu yо„ldosh» singari asarlarida milliy bayramimizning ma‟naviy-ruhiy asoslari badiiy talqin etildi. «Bilasizlarmi, ertaga qanaqa bayram?» – о‗qituvchining ushbu savolidan sо‗ng biz pisib qoldik. Ertaga Navrо‗z bayrami edi. Ammo bu nomni tilga olishga ham qandaydir qо‗rqar edik: xuddiki, kattalarga, tо‗g‗rirog‗i, hukumatga nisbatan haqoratli sо‗zni ishlatgandek tuyulardi, shekilli», deydi «Mangu yо„ldosh» hikoyasi qahramoni Amir. Ushbu jumlalarda sobiq tuzumning xalq ruhiyatiga qanchalik tajovuz qilgani oshkor etiladi. Bunda hali oq-qoraning farqiga kо„p boravermaydigan о„quvchilarda ham «kattalar, hukumatga qarshi gapirish xavfli», degan tushuncha uyg„ongani kо„zga tashlanadi. «Mangu yо„ldosh»da xalqning asrlar mobaynida ishongan e‟tiqodlari о„lmasligi, millat yashar ekan, u suyangan qadriyatlar ham yashashi Navrо„z bayrami timsolida ifoda etiladi. Millatning ma‟naviy olamidagi о„ziga xos qirralar turli marosimlar, urfodatlar, ayniqsa, bayramlarda yaqqolroq namoyon bо„ladi. Yozuvchi ushbu asarida Navrо„z bayramini bejiz markaziy tafsilga aylantirmaydi, zotan, ushbu timsolda о„zbek millatining qoni-qonida yashayotgan, asrlar davomida ajdodlardan avlodlarga turli yо„llar orqali о„tayotgan ma‟naviy meroslar namoyon bо„ladi. «Saharlab odamlar tо‗plana boshlardi: bari bashang kiyingan. Azamatlar. Yigitlarning kо‗pi olachoponda, bellarida – popukli belbog‗lar. Chollarning aksarisi kо‗kish-odmi chakmonda, sallalari oppoq. Yangi bо‗zdan о‗rashgan. Kelinchaklar... nimalarni kiyishmagan! Ustma-ust kо‗ylak kiyganlarini yenglaridan bilsa bо‗ladi: ustki kо‗ylakning yengi tirsakkacha shimarilgan, ostkisining yengi bilakda, eng oxirgisining yengi, deylik, osilib turadi. Nega shundoq kiyinishardi? Hamon aqlim yetmaydi. Yо‗g‗asam, oddiy kunlarda – oddiy kiyinishar, SHо‗roning bayramlari, hatto Oktabr bayramida ham bittadan ortiq kо‗ylak kiygan kelinchakni kо‗rganim yо‗q. Navrо‗zda esa... Bilmadim, о‗tmishni qо‗msashmi bu, eslashmi bu yoki bahor о‗z kо‗rkini beixtiyor namoyon qilayotgan chog‗da yosh-yosh juvonlar ham bor bisotlarini namoyish qilish uchun chiqisharmidi? Navrо‗zda... ochilib ketishardi». Mazkur tasvirlar chinorlar ostidagi gavjum, bozorga о„xshash manzarani kо„z oldingizda gavdalantiradi. Muhimi shundaki, muallif xalqni majburlab bayramlarga о„rgatib bо„lmasligi, millat bayram, urf-odat timsolida о„zining ma‟naviy ildizlarini kо„rishini aniq-ravshan ifoda etib bergan. Zero, Yilboshini о„zbeklar tabiatning uyg„onish, yangilanish pallasi sifatida tan oladi, bu vaqtda erkinlik, ozodlik, hurlik kuylanadi, urishganlar yarashadi, janjallar tо„xtaydi... «Bulut tо„sgan oy» hikoyasida esa kо„ngil manzaralari beqiyos darajada gо„zal aks ettirilishi barobarida inson degan xilqatning sirli-noma‟lum qirralari hali bisyor ekani ham kо„rsatiladi. Asarda odam tabiatidagi tuyg„ularning kesishgan, illatu fazilatlar zidlashgan nuqtalari mahorat bilan tasvirlanadi. Tavakkalday mard, tanti, tutgan joyini kesadigan, ushlagan yerini qо„ymaydigan yigit gо„zal Gulsaraning oldida qо„lidan hech ish kelmaydigan ojizu notavonga aylanadi. Buning bir sababi Tavakkal avvallari ayollar haqida anchayin yengil о„ylagani, ayniqsa, yengiloyoq ayollarga bepisand, balanddan turib muomala qilgani uchun dastlab Gulsaraga ham shunday munosabatda bо„lishga harakat qiladi. Biroq juvonning «nomardligi» – yigitni «gastinsaga haydagani» tо„satdan gumburlagan momaqaldiroqday Tavakkalni hushyor torttiradi – uni о„ylashga majbur qiladi. Tavakkal – ayollar haqida о„ylar ekan, ularning hammasiga bir xil kо„z bilan qarash xatoligini anglay boshlaydi. Buni uning quyidagi sо„zlaridan ham bilish mumkin: «Aytmoqchi, men Gulsara uchun ichaman... Quvvat, siz ham xonim uchun iching. – Nihoyat iymanib jilmaydi. – Men «nomard» dedim bu kishini. Aslida xursandman, xudo ursin-a... Zо‗r ayol ekansiz. Chesni aytayapman»1. Tavakkalning «zо„r» degan e‟tirofi bamisoli qilichi singanday qat‟iyati rad etilib, peshonasiga eshik yopilgan yigitning bundan xafa bо„lish о„rniga, nomusini himoya qilgan ayolning jur‟atidan, hayosidan quvonganini ifoda etadi. Fikr yuritish, mushohada qilish, о„zining kimligi haqida о„ylash – hammaning ham qо„lidan kelavermaydi. Chunki fikrlash kishini kо„pincha iztirobga soladi. Asardagi Gulsara ana shunday – о„ylayotgan, о„zining kimligini yaxshi biladigan, shuning barobarida xatolaridan iztirob chekadigan, о„zini kechira olmaydigan ayol timsoli. «Hikoyadagi ismi fe‘liga mos Tavakkal ham, qanday odamligini nafaqat qissaxon, balki о‗zi ham anglay olmaydigan Gulsara ham badiiy asar qahramonlari haqidagi mavjud tasavvurlarni о‗zgartirib yuboradi, – deb yozadi adabiyotshunos Q. Yо„ldoshev. – Ular adabiy qahramonlarni xayoldagi qoliplarga moslashtirishdan voz kechib, tasavvurni adabiy personajlar mohiyatiga muvofiqlashtirish kerakligini taqozo etadi. Shunday qilingandagina tanti, qudratli jismoniy kuchga ega, kirishimli, tap tortmas, oriyat uchun о‗z hayotini ham pista pо‗chog‗icha kо‗rmaydigan chapani, ayni vaqtda suyuklisi Gulsara qoshida g‗alati darajada ilojsiz Tavakkalni tushunish, uning dovyurakligi qayerda tugab, fojiasi qayerda boshlanishini anglash mumkin bо‗ladi. Gulsara – о‗zbek adabiyoti uchun tamomila yangilik hisoblanadigan obraz. Unda avomga tushunarsiz, aql bilan izohlash mushkul bо‗lgan ziddiyatli pokizalik tuyg‗usi va g‗urur bor. Zamonaning zо‗rlari, uzatgan joyga qо‗li yetadiganlar oldida Gulsara sha‘nini yuksak tutadi, kibrli, mag‗rur ayolga aylanadi, ularning yо‗liga yurmaydi. Ayni vaqtda tirikchilik kо‗yida pastkash fohishalarday tanini sotadi. G‗oyat sohibjamol, farosatli, talantli, nomusli, ayni vaqtda, benomus bu ayol ruhiyatining haqqoniy tasviri kitobxonni larzaga soladi, uni befarqlik holatidan chiqarib, munosabat bildirishga majbur etadi»1. Gulsaraning ezgin kayfiyati beixtiyor kitobxonga ham yuqadi. О„quvchi bu sohibjamol ayolning tabiatidagi tushunarsiz qirralar tо„g„risida о„ylay boshlaydi: ayol boylikni yaxshi kо„radi, yaxshi yeb, chiroyli kiyinishni istaydi, ayni paytda «zо„r»larning qо„lida qо„g„irchoq bо„lishni istamaydi, xalqona ta‟bir bilan aytganda, qorniga emas, qadriga yig„laydi. Bu obraz haqida adabiyotshunos Q. Yо„ldoshevning quyidagi fikrlari ham e‟tiborga molikdir: «Uning fohishalikka kelishiga tabiatidagi illatlargina emas, balki millat tarixining muayyan davridagi ijtimoiy sharoit va yanglish axloqiy о‗rnaklar ham sabab ekanligi qissada mahorat bilan kо‗rsatilgan. О‗rischa tarbiya kо‗rgani bois о‗zbekona axloqiy talablarga yengilroq qaraydigan, tо‗kis yashash borasidagi istaklarini jilovlashga urinmaydigan о‗zbek qizining ayanchli qismati juda ishonarli va ta‘sirchan tasvirlangan»2. Darhaqiqat, sobiq tuzum millatimiz tarixida, ayniqsa, uning ma‟naviy olamida sezilarli iz qoldirdi. Kо„p asarlar davomida ayollarga munosabatda о„ziga xos mezonlarga tayangan («katta og„a»lar zо„r berib da‟vo qilganiday, ayollarga feodallarcha munosabatda bо„lish, ularni yorug„likka chiqarmaslik, umrini zindonga о„xshash zulmatda о„tkazish emas) xalqimiz shо„rolar zamonida ana shu qarashlarigada о„zgartirish kiritishga majbur bо„ldi. Avval keksa kishining yо„lini kesishdan orlangan juvon endi rahbar kursisiga о„tirib, bobosi tengi kishini koyishdan hayiqmaydigan bо„ldi. Aslida, bu jamiyatda ayolning mavqei о„zgarganidangina darak bermas, bu ma‟naviyatda sodir bо„lgan, millatning ichki dunyosida о„zgarishlar rо„y berganining isboti ham edi. Shukur Xolmirzayev «Bulut tо„sgan oy» asarida bir qarashda kechikkan muhabbat tuyg„ularini tasvirlayotganday tuyulsa ham, aslida qahramonlar fe‟l-atvori orqali jamiyatda rо„y bergan о„zgarishlarni ustalik bilan kо„rsatib beradi. 2.2 Inson va tabiat adib hikoyalarining mehvari. Sh.Xolmirzayev jahonning mashhur yozuvchilari qatorida, ularga bo‘ylasha
aylangani, ming yillik tarixiy obidalarning qarovsiz qolib ketgani, xalq kelajagini ta'min qiladigan yer-suvning isrof bo‘layotgani haqidagi fikrlar va tashvishli mulohazalar ijodkor izhor qilayotgan xalq dardining in'ikosidir. Tabiatga yondashishdagi mazkur prinsipni izohlab, Sh.Xolmirzayev aytadi: «...Gap shunday ekan, gap tabiatni qo‘riqlash, uni boyitib, boyliklarini saqlash va kelgusi avlodlarga yetkazishdek sharafli ekan, bu masalaga hamma bir yoqadan bosh chiqarishi kerak... Ana shunda bebaho tog‘larning jamoli xira tortmaydi, uning go‘zalligi boyligi o‘zi bilan qoladi...». Sh.Xolmirzayevning inson va tabiat mavzusiga bag‘ishlangan hikoyalarining bir qismida tabiatning maftunkor go‘zalligi aks ettirilsa, boshqalarida tabiatga yovuzlarcha munosabat, uni talon-taroj qilishlar qoralanadi. Mana shu keyingi hikoyalarida yozuvchi tabiat hodisalaridan «sovuq tasvirlar» topadi va muayyai badiiy g‘oyani ifoda qilish maqsadida o‘rinli foydalanadi. Masalan: havoning tundligi, osmonni past tushgan qora bulutlar qoplab olishi, guvillab kuchli shamol esishi, chumchuqlarniig chirqillashi, bo‘rining uvlagani, qor uchqunlarining deraza oynasiga shitirlab urilishi, quyunning qorlarni to‘zg‘itib o‘ynashi, "bo‘ronning qori qalin betlarini yalab -supurib" ketishi odamning kayfiyatiga yomon ta'sir qiladi. Bu tasvirlar hikoyalardagi qahramon xarakterini yoritib beruvchi vositalar, xolos. Sh.Xolmirzayevning mana shunday ruhda yozilgan hikoyalaridagi tasvirda sovuqqonlik bor, chunki bir suhbatida yozuvchining o‘zi ta'kidlaganidek, manzarada shafqatsizlik bor; «sovuq, shafqatsiz go‘zallik bor. Tog‘larida, so‘qmoqlarida, archalarida... Odamni tarbiya qiladi». «Muallif tabiatning qaysi hodisasi yoki holatidan material olmasin, u avvalo naturalist sifatida tabiat hodisalarining ob'ektiv mohiyatidan kelib chiqadi va ularni o‘z g‘oyaviy maqsadiga mohirlik bilan yo‘naltiradi. Tabiatnnng har bir hodisasi muallif tafakkurida, tuyg‘ular olamida sayqal topadi va qisman bo‘rtgirilgan, birmuncha izohlaigan tarzda ko‘tarayotgan muammolar koitsepsiyalarni yaqqol ochib beruvchi syujetga aylanadi». Xususan, «Zov ostida adashuv», «Cho‘loq turna», «Yangi zot», «Boychechak ochildi», «Qush tili» va boshqa asarlarni o‘qib shunday xulosaga kelish mumkin. Sh.Xolmirzayev qahramonlari ona yurtga, tabiatga mehr qo‘ygan yuksak e'tiqodli kishilardir. Lekin uning «Yovvoyi gul», «Boychechak ochildi» hikoyalaridagi asosiy gap tabiatga munosabat haqida emas, balki tabiatning insonga ta'siri, oddiy giyohinng sehrli qudrati orqali ibratli mulohazalarni o‘rtaga tashlaydi. «Boychechak ochildi» (1971) hikoyasida esa ilm-fan rivojiga katta hissa qo‘shgan adabiyotshunos olim katta shaharda yashab, ona tabiatdan biroz uzoqlashib qolgani natijasida tabiatga yaqinlashish bilan uning ruhiyatidagi o‘zgarishlar ko‘rsatiladi. “Sh.Xolmirzayev hikoyalarida tadqiq etilgan inson va tabiatning o‘zaro aloqasi masalasi yozuvchi ijodiy evolyusiyasining deyarli barcha bosqichlarida asosiy o‘rinni egallaydi. Bunday hikoyalarning bir qismida tabiatni asrab- avaylash haqida gap ketsa, boshqa bir guruhida tabiat go‘zalliklarini tasvirlash bilan birga, inson va tabiat munosabatlari go‘zallitini tarannum etuvchi asarlar ko‘proq o‘rinni egallagani ko‘rinadi, chunki yozuvchi insonda tabiatga munosabat orqali yaxshilikni, ezgulikni, katta bir mehrni ko‘rishni istaydi. Bu hol, ayniqsa, inson va hayvonot dunyosi, inson va o‘simliklar olami tasvirida yaqqol ko‘rinadi” [3]. Sh.Xolmirzayevning «Ot egasi», «Podachi» hikoyalarida insonning hayvonga muhabbati «Ko‘kboy» hikoyasida hayvonning insonga sadoqatini ko‘ramiz. E'tibor qilgan o‘quvchi yozuvchining aksar hikoyalarida ayni mavzuga murojaat etilib, tabiatga aloqador gaplar katta ijtimoiy-axloqiy, ma'naviy-ma'rifiy muammolar, inson va uning taqdiri, tarbiyasi haqidagi falsafiy fikrlar bilan tutashib ketganligini ko‘radi. Inson tabiatdan tirqishsiz devor orqali ajralib turmaydi, barcha borliq, mavjudot biri ikkinchisidan oladi yoki beradi. Ushbu prinsip nafaqat inson va tabiat o‘rtasidagi munosabatda amal qilinadi, balki bu tuyg‘u inson va hayvonot dunyosida, ularning o‘zaro munosabatida ham ko‘rinadi. Bunday uzviy bog‘liqlikni aks etgirgan hikoyalarda bir dunyo bilan ikkinchi dunyoni, bir olam bilan ikkinchi olamni vafo, sadoqat, mehr-muhabbat tushunchalari bog‘lab turadi. Hayvonot dunyosi haqida jahon xalqlari adabiyotida yaratilgan Redyard Kipling, Jek London, Seton-Tompson, Orosio Kiroga, Lev Brandt, Yuriy Kazakovlarning turli ma'naviy va ijtimoiy muammolarni o‘rtaga tashlagan ko‘pgina asarlari o‘quvchilarga ma'lum va manzur. Ana shunday muammo, ma'no Sh.Xolmirzayevning inson va hayvonlar munosabatiga bag‘ishlangan hikoyalarida ham o‘ziga xos tarzda yozuvchi tug‘ilib o‘sgan Boysun tabiati va kishilari xarakteridan kelib chiqib badiiy talqin qilingan. Shukur Xolmirzayevning tabiat va inson munosabatlariga bag‘ishlangan hikoyalari o‘zining rang-barang badiiy talqiniga ega ekanligini kuzatish mumkin. Bu jihat yozuvchining nafaqat hikoyalarida, balki uning qariyb barcha asarlarida - qissa, esse, romanlarida ham ko‘zga tashlanadi, ularda doim tabiatga murojaat etiladi, o‘quvchiga tabiatning yangi-yangi sir-asrorlari oshkor qilinadi. Chunki tug‘ilgan yurtidan uzoqda yashasa-da, tabiat, uning go‘zalliklari hamma-hammasi yozuvchining qon-qoniga, ongiga singib qolgap. U o‘zi tug‘ilib o‘sgan Boysundan, hatto, ruhan ham ajralib yashay olmaydi. Adabiyotshunos Y.Solijonov tabiat tasvirida yozuvchining detallarga alohida ahamiyat berishi haqida quyidagicha ifodalaydi: “Shukur Xolmirzaevning asarlarida eng ko‘p qo‘llaniladigan detallar bu — tabiat unsurlari: turli daraxtlar, o‘t-o‘lanlar, gullar, qushlar, hashoratlar va hayvonlardir. Ularni inson obraziga nisbat berish bilan adib tabiat va odamning yaqinligini, biri ikkinchisisiz yashay olmasligini uqdirmoqchi bo‘ladi. Ayni chog‘da tabiat hodisalaridagi o‘zgarishlarga, ularning o‘ziga xosligi (masalan, yarmi qurigan do‘lananing hamon gullab, meva tugishi, gap tomirning chuqur ketganligi, ya'ni mohiyatda ekani)ga urg‘u berish orqali odamni o‘z hayotiga e'tiborliroq bo‘lishga undaydi. Ha, Shukurning asarlarida tabiat gapiradi, harakat qiladi, ko‘rkini namoyish etish uchun quturib gullab, bizni maftun etadi. Ruhiyatimizga osoyishtalik bag‘ishlab, umrimizni uzaytiradi” [4]. Sh.Xolmirzayev hikoyalarida tabiat o‘quvchiga estetik zavq, lirik kayfiyat bag‘ishlovchi vosita, siqilgan yurakka taskin beruvchi maskan sifatida talqin qilinadi. Qator hikoyalaridagi Islom, Ehson, Qo‘ng‘irot domla obrazlari orqali yozuvchining o‘zi ona tabiatning maftuni, himoyachisi, kurashchisi kabi ish tutadi. Uning asarlarida osmon baravar tog‘lar, jiyaklarida boychechaklar o‘sib yotgan so‘qmoq.lar, shishadek tiniq osmon, oppoq momiq bulutlar, shoxlari osmonga tekkudek azim daraxtlar, sokin o‘rmonlar, kakliklarning sayrashi kishining bahri-dilini ochadi; tandir og‘ziday alangalanib turgan quyosh, yam-yashil yaproqlari tagidan no‘xatdek-no‘xatdek zangor mevalari ko‘rinib turgan archa ko‘ngillarga shodlik baxsh etadi; cho‘l havosi, uning kengligi, sarg‘ish tuman ichra suzayotgan oy, bo‘g‘iq ovoz chiqarib, afsonaviy bir maxluqdek kilkillab oqayotgan daryo asabni xotirjam qiladi. Bu manzaralar qandaydir tashqi kuzatuv asosidagi tasvir emas. Bu yeru osmondagi barcha go‘zalliklar ham birdaniga, bir vaqtda yozuvchi ko‘z o‘ngida gavdalanmaydi, bu eshitish va ko‘rish orqali qabul qilinadigan tabiat manzarasi emas, balki bu murakkab va aniq qonunlarga asoslangan tabiat hayotining umumiy manzarasi. Tabiatni har tomonlama, ikirchikirlarigacha, chuqur bilimdonlik bilan tasvirlash yozuvchi ijodiy prinsipining asosiy xususiyatlaridan biridir. Sh.Xolmirzayev asarlarida tog‘, cho‘l, qishloq tabiati tasvirlari ko‘p uchrasa-da, ammo bu tasvirlar hych qachon bir-birini takrorlamaydi, manzaradagi rang-baranglik tasvirda o‘ziga xoslikni ta'minlagan. UMUMIY XULOSALAR О„zbek adabiyotining yirik vakillaridan biri yozuvchi Shukur Xolmirzayev asosan hikoyanavis sifatida mashhur bо„ldi. Jahon adabiyotidagi nazariy qarashlarni chuqur о„zlashtirgan adib boshqalardan о„rganganlarini о„zining ijodida mahorat bilan qо„llay bildi. Yozuvchi asarlarida uslubiy yangiliklarga intilishni ham, shaklan betakrorlikka qiziqishni ham uchratamiz. Adib oramizdagi oddiy kishilar tasvirini yaratsada, bundan muhim umumlashmalar, chin hayotiy xulosalar chiqaradi. Shu bois Shukur Xolmirzayev asarlaridagi qahramonlarning jonli, ishonarli tasviri kitobxonni о„ziga rom etadi. Yozuvchi о„zining bir suhbatida: «...о‗tmishu hozirgi zamon adabiyoti – yozish usullarini bir qadar о‗rganib, о‗z yо‗limni topish ustida kо‗p о‗yladim. Sizga ochiq aytaman, asarlarim ba‘zilarga manzur bо‗lmagan esada, umrimning kо‗pi ana shu asarlarni qanday yozish kerakligi ustida kechdi. Men bundan sira о‗kinmayman. Zeroki, hozir ham о‗zimni izlanishda deb bilaman. Kunora uslubimga qо‗shish imkoni bor bо‗lgan bitta-yarimta yangilik topaman. Bu izlanish hatto nuqta, vergulni qayerga qо‗yish borasida ham bо‗ladi», – degan edi. Darhaqiqat, umri davomida izlanishda bо„lgan Shukur Xolmirzayevning millatsuyarligi, vatanparvarligi, Sо„zga, Adabiyotga bо„lgan sadoqati har bir asarida namoyon bо„ladi. Millat degan tushunchani g„oyat qadrlagan yozuvchi u bilan bog„liq masalalarning katta-kichigi, muhim-nomuhimi bо„lmasligini ta‟kidlab, о„z asarlarida milliy ruhiyatni chuqur, ishonarli ifodalay bildi. Adibning insonni tasvirlashdagi mahorati, uning kechinmalari, dardu qayg„usi, shodligu zavqini kо„rsatib bera olish iqtidori adib ijodiga hayotiylik bag„ishlagan va pirovardida bu xususiyat Shukur Xolmirzayev asarlari yashovchanligining asosiy sabablaridan biriga aylangan. Yozuvchikishilar hayotidagi zohiran kо„rinmas, ammo botinan katta ta‟sir kuchiga ega bо„lgan milliy va mahalliy qadriyatlar, an‟analarni ham о„z asarlarida kо„rsatib beradi. Xolis tasvirlash – qahramonning xatti-harakatlarini uning ichki dunyosi – fikrlashi, e‟tiqodi, urf-odatlarga munosabatidan kelib chiqib ifodalash – Shukur Xolmirzayev ijodining muhim jihatlaridan biridir. Adib qahramonlari tasvirida hayot haqiqatiga zid о„rinlarga yо„l qо„ymaydi, har bir personajni «о„ziga о„zi javobgar» tarzida kо„rsatadi. Umuman, о„zbek adabiyotining yetuk namoyondasi Shukur Xolmirzayevning istiqlol davrida yaratgan hikoyalarida milliy ruhiyatning aks etishi yuzasidan quyidagi xulosalarga keldik: – Shukur Xolmirzayevning istiqlol mavzuidagi asarlarida muallifning Insonga yondashuvidagi о„ziga xoslik: obyektivlik, Insonni tushunishga harakat qilish, xolislikdan chekinmaslik kabi jihatlar yanada ochiqroq namoyon bо„lishligiga amin bо„ldik; – adib qahramonlarining ruhiyatini tasvirlar ekan, milliy dunyoqarashga mos kelmaydigan о„rinlarga yо„l qо„ymaydi, natijada yozuvchining asarlarida milliy ruhiyat ifodasi qahramonlarning ishonarli, jonli chiqishi uchun asosiy omil vazifasini о„taganligini kuzatdik; – asar qahramonlarining xatti-harakatlari, gap-sо„zlari va fe‟l-atvorini uyg„unlashtirishni talab etuvchi psixologik asoslash ayni paytda ijodkorning mahoratini ham kо„rsatadi. Sо„zga, adabiyotga, haqiqatga nisbatan qat‟iy turumiga qarshi bormagan yozuvchi Shukur Xolmirzayev о„z qahramonlarining ishonarli, rost chiqishini ta‟minlash uchun ularning harakatlarini har jihatdan asoslaganligin о„rgandik. – yozuvchi istiqlol arafasida va mustaqillik yillarida yozgan asarlarida adabiy qahramon konsepsiyasiga munosabatini yanada qat‟iylashtirgani seziladi. Chunonchi, adibning shо„rolar zamonida «bosmachilik harakati» deya qoralangan, mustaqillik davrida «milliy istiqlolchilik kurashi» deb nom olgan 20-asrning ilk choragida yurtimizda kechgan dolg„ali voqealar tо„g„risidagi «Tabassum», «Qora kamar», «Qilkо„prik» kabi asarlarida Insonga xolis baho berish tamoyili kо„zga tashlanadi. Yozuvchi qahramonlarni atay kо„kka kо„tarib maqtamaydi, shu bilan birga ularning nuqsonlaridan ham kо„z yummasligiga amin bо„ldik – milliylik qahramonning, avvalo, ruhiyati – о„ylash, fikrlash, munosabat bildirish tarzida va shunga muvofiq gap-sо„zi, xattiharakatlarida namoyon bо„ladi. Shukur Xolmirzayevning «О„zbek xarakteri», «Navrо„z, Navrо„z» singari asarlari qahramonlarining ichki olami ham, tashqi shamoyillari ham о„zbekonadir. Muhimi shundaki, millatning qadriyat sifatida barqarorlashgan ma‟naviy tayanchlarini sun‟iy yо„l bilan yiqitish mushkuldir, zotan, ayni ma‟naviy ustunlargina millatning millatligini ta‟minlaydi. «Mangu yо„ldosh», «Navrо„z, Navrо„z», «О„zbek xarakteri» kabi hikoyalarda muallif millatning tabiatida «afsonaviy instinkt» singari yashayotgan qadriyatlar tasvirini yaratganligini tahlil qildik – mustaqillikka erishilgandan sо„ng siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy hayotda rо„y bergan о„zgarishlar millatimizning ma‟naviyatida qator yangilanishlarni sodir etdi. Jumladan, ba‟zi odamlar tо„satdan sodir bо„lgan yangiliklarga darrov moslasholmay, tushkun kayfiyatga tushgan bо„lsa, boshqa toifadagi kishilar demokratiyani, erkinlikni boshboshdoqlik tarzida qabul qildi. Uchinchi turli insonlar bо„lsa har qanday ijtimoiy sharoitda ham mavjud imkoniyatlar doirasidagi ishlashni afzal biladiganlardan iborat edi. Qizig„i shundaki, ijtimoiy hayotdagi о„zgarishlarga muayyaya darajada moslashgani holda kishilarning ma‟naviy mezonlari ham bu borada butunlay izsiz ketmaydi. Shukur Xolmirzayevning «Quyosh-ku falakda kezib yuribdi...», «Ozodlik», «Qadimda bо„lgan ekan....» va boshqa hikoyalarida mana shunday kayfiyatdagi millatdoshlarimizning haqqoniy badiiy talqiniga duch kelamiz – о„zbek millati jamoaviylikka intilib yashaydi, uning tabiati kо„p bilan kengashib ish kо„rishga moyil. О„zbeklar uchun eldan chiqish, kо„pchilikdan ajralib qolishdan yomoni yо„q. Shukur Xolmirzayevning «О„zbek xarakteri», «О„zbek bobo», «Ozodlik» kabi hikoyalarida ana shu jihatlaryorqin gavdalantiriladi – ma‟lumki, odam ruhiyatiga xos asl jihatlar ekstremal, favqulodda holatlarda yaqqolroq namoyon bо„ladi. Boshqacha aytganda, kishi qaltis vaziyatlarda aslidagiday – turli «qoliplar»ga, «shakllar»ga kirmay, moslashmay, boricha kо„rinadi. Sababi shoshqinch holatlarda kishining mulohaza yuritishga, mushohadaga imkoni bо„lmaydi. Shu bois ham jamiyatda ijtimoiy vaziyat keskin о„zgarganda turli xil kayfiyatdagi insonlar aniqroq kо„zga tashlanadi, bunday pallalarda barqaror vaqtdagiga qaraganda kishilar voqea-hodisalarga tezroq munosabat bildiradilar. Adibning «Bir guzar odamlari» hikoyasida millatdoshlarimizning favqulodda vaziyatlarda ichki dunyosidagi о„ziga xos, shu bilan birga millatning umumiy jipsligini ta‟minlovchi mehr-oqibat, о„zaro hurmat, pokdomonlik, va‟daga vafo qilish singari xislatlarning yorqinroq aks etishi ifodalansa, «Arpali qishlog„ida», «Bir kо„rgan tanish...» singari asarlarda esa ichidagi kechinmalarini oshkor etishdan kо„ra mavjud ma‟naviy mezonlarga amal qilishni afzal kо„radigan andishali, or-nomusli kishilarning ruhiyati ishonarli tarzda kо„rsatiladi. Foydalanilgan adabiyotlar 1. Каримов И.А. Адабиётга эьтибор – маьнавиятга, келажакка эьтибор. - Т.: Ўзбекистон, 2010. 2. Каримов И.А. Тарихий хотирасиз келажак йўқ. Адолатли жамият сари. - Т.: Ўзбекистон, 1998. 3. Karimov I.А. Yuksak manaviyat – yengilmas kuch. - Т.: Manaviyat, 2008. 4.Миллий истиқлол сари: асосий тушунча ва тамойиллар. -Т.: Ўзбекистон, 2000. 5.Xolmirzayev Sh.Ijodkor adolatli bo‘lishi kerak! O‘zbekiston adabiyoti va san’ati. 2012 yil, 12. 6. Xolmirzayev Sh. Jahonbop asar yoza olaman, lekin. O‘zbekiston adabiyoti va san’ati. 2002, 48. 7.http://en.wikipedia.org/wiki/Structuralism. 8.. Uz/ru/library/book/779/libid/20703. 9. www.ziyo.uz. Download 173,5 Kb. Do'stlaringiz bilan baham:
|
Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha
yuklab olish