Kirish Iqtisodiy-matematik modellashtirish makroiqtisodiyot fanining ilmiy-tadqiqot usuli sifatida

1. Iqtisodiy-matematik modellashtirish makroiqtisodiyot fanining ilmiy-tadqiqot usuli sifatida

Iqtisodiy-matematik model – bu iqtisodiy obyektlar yoki jarayonlarni tahlil qilish yoki boshqarish maqsadida ularning matematik tasvirlanishi, ya’ni iqtisodiy masalaning matematik yozuvi. Iqtisodiy obyektning matematik modeli – bu uning funksiyalar, tenglamalar, tengsizliklar, mantiqiy munosabatlar, grafiklarni majmuasi ko’rinishidagi aksettirilishi. Bunday aksettirish o’rganilayotkan obyekt elementlarining shunga o’xshash munosabatlariga birlashtiradi.

Iqtisodiy-matematik modellarni amaliyotda qo’llash usullari iqtisodiy-matemarik usullar deb ataladi. Iqtisodiy-matematik usullar (IMU) iqtisodiyotni o’rganish uchun birlashtirilgan iqtisodiy va matematik fanlarning uyushmasidir. Bu tushuncha fanga XX asrning 60-yillarida akademik V.S.Nemchinov tomonidan kiritilgan. Iqtisodiy-matematik usullar iqtisodiyot, matematika va kibernetikaning tutashishidan hosil bo’ldi.
“ Iqtisodiy-matematik usullar va modellar” ning predmeti:
- makroiqtisodiyot (xalqxo’jaligi) va uning tarmoqlarida kechayotgan iqtisodiy jarayonlarni modellashtirish asoslarini o’rganish;
- aniq iqtisodiy tizim misolida modellashtirish masalasini qo’yish va iqtisodiy ma’nosini tushunish;
- iqtisodiy masalalarni yechish usullarini, shuningdek kompyuterda hisoblash tajribalarini o’tkazish va ularning natijalarini tahlil qilishni o’rganishdan iborat.
“ Iqrisodiy-matematikusullarvamodellar” ningvazifalari:
- iqtisodiy jarayonlarning matematik modellarini qurish va ularni yechish usulini tanlash;
- matematik modellarni tahlil qilish asosida iqtisodiy jarayon qonuniyatlari haqidagi bilimlarni chuqurlashtirish;
- makro va mikroiqtisodiyotda qo’llanilayotgan turli matematik modellarni o’rganishdan iborat.

Modellashtirish va modellar o’zining turli sohalaridagi tadbiqlariga qarab, moddiy va abstrakt kabi sinflarga bo’linadi.

Moddiy modellar asosan o’rganilayotgan obyekt va jarayonni geometrik, fizik, dinamik yoki funksional tavsiflarini ifodalaydi. Masalan, obyektning kichiklashtirilgan maketi ( masalan, litsey, kollej, universitet) va turli xil fizikaviy, kimyoviy va boshqa xildagi maketlar bunga misol bo’la oladi. Bu modellar yordamida turli xil texnologik jarayonlarni optimal boshqarish, ularni joylashtirish va foydalanish yo’llari o’rganiladi. Umumanolganda, moddiy modellar tajribaviy xarakterga ega bo’lib, texnika fanlarida keng qo’llaniladi.
Ammo moddiy modellashtirishdan iqtisodiy masalalarn iyechish uchun foydalanishda ma’lum chegaralanishlar mavjud. Masalan, iqtisodiyotni biror sohasini o’rganish bilan butun iqtisodiy obyekt haqida xulosa chiqarib bo’lmaydi. Ko’pgina iqtisodiy masalalar uchun esa moddiy modellar yaratish qiyin bo’ladi va ko’p xarajat talab etadi.
Abstrakt (ideal) modellar inson tafakkurining mahsuli bo’lib, ular tushunchalar, gipotezalar va turli xil qarashlar sistemasidan iborat. Iqtisodiy tadqiqotlarda, boshqarish sohalarida, asosan, abstrakt modellashtirishdan foydalaniladi.
Ilmiy bilishda abstrakt modellar ma’lum tillarga asoslangan belgilar majmuidan iborat. O’z navbatida, belgili abstract modellar matematik va logic tillar shaklidagi matematik logik modellarni ifodalaydi.
Matematik modellashtirish turli xil tabiatli, ammo bir xil matematik bog’lanishlarni ifodalaydigan voqea va jarayonlarga asoslangan tadqiqot usulidir.
Hozirgi paytda matematik modellashtirish iqtisodiy tadqiqotlarda, amaliy rejalashtirishda va boshqarishda yetakchi o’rin egallab, kompyuterlashtirish bilan chambarchas bog’langan.
Iqtisodiy-matematik modellar turli asoslarga ko’ra tasniflanadi.
Amaliy maqsadga ko’ra iqtisodiy-matematik modellar iqtisodiy jarayonlarning umumiy xususiyatlari va qonuniyatlarini tadqiq qilishda ishlatiladigan nazariy-analitik modellarga va tayinli iqtisodiy masalalarni yechishda qo’llaniladigan amaliy modellar (iqtisodiy tahlil, bashoratlash, boshqarish modellari)ga bo’linadi.
Iqtisodiy-matematik modellar iqtisodiyotning turli tomonlari (xususan, uning ishlab chiqarish texnologik, ijtimoiy, hududiy tuzulmalari)ni va uning alohida qismlarini tadqiq qilish uchun mo’ljallanishi mumkin. Modellarni tadqiq qilayotgan iqtisodiy jarayonlar va muammolar mazmuni bo’yicha tasniflashda butun iqtisodiyot modellari (makroiqtisodiy modellar)ni uning quyi tizimlari – tarmoqlar, hududlar va hokazolarning modelllari, ishlab chiqarish, iste’mol, daromadlarni shakllantirish va taqsimlash, mehnat resurslari, baholarni shakllantirish, moliyaviy aloqalar va shu kabilar modellarining majmualari (makroiqtisodiy modellar)ni ajratib ko’rsatish mumkin.
Tuzilmaviy modellar obyektlarning ichki tuzilishi, tarkibiy qismlari, ichki parametrlarini, ular orasidagi o’zaro bog’liqliklarni ifodalaydi. Iqtisodiyot yo’nalishidagi tadqiqotlarda ko’proq tuzilmaviy modellar qo’llaniladi,