Kirish I bob. Kichik biznes korxonalari innovatsion faoliyatining nazariy-uslubiy asoslari

1-rasm. Innovatsion infratuzilmaning umumiy sxemasi¹⁷
ni ishlab chiqarishga tez va keng ko’lamda joriy etish hisobiga erishmoqdalar.
Innovatsion jarayonni kichik biznes sohasidagi muhitga muvofiqlashtirish, uning samarasini oshirish mavjud ijtimoiy-iqtisodiy imkoniyatlardan to’liq foydalanishni taqazo etib boradi. Asosiy e’tibor esa bozor raqobati sharoitida eng maqbul variantlarni tanlash hamda kichik korxonalarning faoliyatini har tomonlama jadallashtirishga qaratilishi lozim.
Kichik biznes va innovatsiya tushunchalari bir-biri bilan o’zaro bog’liq bo’lib hisoblanadi. Ko’plab iqtisodchi olimlarning ilmiy ishlari va asarlarida biznes va tadbirkorlikning innovatsiya tushunchasi bilan o’zaro bog’liq ekanligini ko’rish mumkin.
Innovatsiya atamasini ilmiy asoslab bergan mashhur iqtisodchi-olim Y.Shumpeter “tadbirkorlik – ishlab chiqarish omillaridan foydalanishning yangi kombinatsiyalarini amalga oshiradigan va shu bilan iqtisodiy taraqqiyotni ta’minlaydigan kishi”, - deb ta’riflaydi¹⁸.
Mashshur iqtisodchilardan yana biri, marketingning rivojlanishiga sezilarli hissa qo’shgan iqtisodchi P. Druker innovatsiyalarning aynan iqtisodiy asosini ta’kidlab, “tadbirkorlar innovatsiya yordamida yangi xizmatlar yoki biznes turini amalga oshiradi”, degan g’oyani ilgari surgan. “Tadbirkorlik innovatsiyani boshqarish jarayoni bo’lib, tadbirkor esa har bir imkoniyatdan maksimal foydalanuvchi shaxs”, deb tushuntiradi¹⁹
O’zbekistonlik iqtisodchilar S. G’ulomov va B. G’oyibnazarovlarning ta’kidlashicha, “kichik biznes korxonalari yangi innovatsiyalar va tashabbuskorlikni talab etib, shular asosidagina iqtisodiy rivojlanishni ta’minlash mumkin. Buning uchun kichik biznes korxonalari fan va texnikada erishilgan so’nggi innovatsiyalarni ishlab chiqarishga joriy etishga alohida e’tibor qaratishlari lozim”²⁰.
Bugungi kunda iqtisodiyotning integratsiyalashuvi, raqobat bozorining tobora kuchayib borishi, iste’molchilar ehtiyojlarining tez o’zgara borayotganligi har bir tadbirkordan raqobatbardosh mahsulotlar ishlab chiqarishni talab etmoqda. Shu sababli ham korxonalarning faoliayatini innovatsion rivojlantirish zamon talabiga aylanib bormoqda.
Kichik biznes subyektlarining innovatsion faoliyati asosan quyidagilarni nazarda tutadi:

• 
  Ishlab chiqarish jarayoniga yangi hamda takomillashgan mahsulotni
  

kiritish;

• 
  Mahsulot ishlab chiqarish xarajatlarining barcha turlarini qisqartirish
  

va bu bilan tannarxning pasayishiga erishish;

• 
  Ishlab chiqarilgan mahsulotlarda doimiy ravishda iste’mol va sifat
  

ko’rsatkichalarini oshirib borish.
Kichik biznes korxonalarining innovatsion faoliyatini rivojlantirishdan maqsad butun ishlab chiqarish tizimini yangilash hisobiga ishlab chiqarish samaradorligini oshirish, ilmiy-texnik, intellektual va iqtisodiy salohiyatdan samaraliroq foydalanish asosida soha raqobatbardoshligini oshirishdan iboratdir.
Kichik biznes korxonalari kishilardagi tashabbuskorlik, tadbirkorlik hamda mulkka egalik qilish qobiliyatlarini ro’yobga chiqarish vositalaridan biri bo’lib hisoblanadi. O’rta mulkdorlar sinfini shakllantirishda, aholini ish bilan ta’minlash va pirovardida milliy farovonlikni oshirish ushbu sektorning qay darajada rivojlanganligiga bog’liq.
Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik to’g’risidagi ko’plab adabiyotlarda ushbu faoliyatning quyidagi o’ziga xos afzalliklari keltirilgan: bozor konyunkturasi o’zgarishlariga tez moslashuvchan va harakatchan; o’z harakatida boshqa korxonalarga bog’liq bo’lmaydi; vaziyatga qarab tezda ishlab chiqarish, xizmat qilish konyunkturasini tezda o’zgartirishga qaror qabul qila oladi; iste’molchilar talabidan kelib chiqqan holda ularning istaklariga, urf-odatlariga mos mahsulotlar ishlab chiqarishga tez moslasha oladi; ishlab chiqarish siklining qisqa muddatligi va qisqa muddatda foyda ko’rish va eng asosiysi fan-texnika yutuqlarini ishlab chiqarish jarayoniga tezda joriy qilishi mumkinligi.
Kichik biznes subyektlarining innovatsion faoliyatini rivojlantirish va kichik biznes korxonalarida zamonaviy innovatsion texnologiyalarni keng joriy etish quyidagilar hisobiga muhim hisoblanadi:

• 
  Kichik biznes korxonalarining ixcham va harakatchanligi ishlab
  

chiqarish jarayonida innovatsiyalani joriy etishda tavakkalchilik darajasining pastligi yaxshi samara beradi;

• 
  Kichik korxonalar faoliyatida innovatsiya va innovatsion texnologiya-
  

larning joriy etilishi ularning faoliyatidagi xarajatlarni kamaytirib, rentabellikni oshiradi;

• 
  Kichik biznes korxonalarining yangilik va innovatsiyalarni tez o’z-
  

lashtira olish qobiliyati ularga innovatsiyalarni tijoratlashtirishdan yuqori daromad olish imkoniyatini beradi;

• 
  Kichik biznes subyektlarining boshqaruv jarayonida zamonaviy
  

Innovatsiyalarni qo’llash orqali korxona ko’plab imkoniyatlarga ega bo’lishi mumkin. Masalan, tovar nomenklaturasi va assortimentini oshirish; yangi ishlab chiqarilgan mahsulotlarning sotilish hajmini oshirish; mahsulot sotishning istiqbolli bozorlarini o’zlashtirish va asosiysi korxonaning eksport salohiyati oshadi.
Yuqoridagilardan kelib chiqib shuni aytish mumkinki, kichik biznes korxonalari faoliyatini zamonaviy innovatsion texnologiyalar asosida tashkil etish bugungi kunning dolzarb masalalaridan biriga aylanmoqda. Bozor iqtisodiyoti sharoitida innovatsiyaning o’rni ortib borayotganligi sababli kichik biznes korxonalari faoliyatida uni qo’llamasdan turib yangilik darajasi yuqori bo’lgan raqobatbardosh mahsulotlar yaratib bo’lmaydi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida kichik biznesning innovatsion faoliyati raqobat kurashi uchun maqbul vositalardan biri bo’lib hisoblanadi. Ushbu faoliyat ishlab chiqarish jarayonida yangi iste’molchilarning paydo bo’lishiga, investitsiyalar kirib kelishining asosiy mezoni bo’lib hisoblanadi. Bu sababli yangi mahsulot ishlab chiqaruvchilarning reytingi oshib boradi va yangi zamonaviy bozorlarni egallash imkoniyati tobora ortib boradi.
G’oyalarni amalga oshirish, ya’ni korxonani to’liq yoki qisman yangilash uchun mumkin bo’lgan tadbirkor faoliyatining asosiy yo’nalishlari quyidagilardan tarkib topgan:

• 
  Ishlab chiqarishning boshqaruv tizimini har tomonlama o’rganish;
  
• 
  Zamonaviy texnika hamda texnologiyalarni qo’llash;
  
• 
  Mahsulotni ishlab chiqarishda yanada tejamli yoki mustahkam yangi
  

materiallardan foydalanishni yo’lga qo’yish;

• 
  Mahsulotlarning dizayni va qadoqlanishini yaxshilash;
  
• 
  Korxonada reklama faoliyatini har tomonlama samarali va mukammal
  

ravishda tashkil etish.
Bugungi kunda kichik biznes korxonalari innovatsion faoliyatini boshqarish jarayoni o’z oldiga ko’plab vazifalarni olgan. Innovatsion faoliyatni boshqarish jarayoni turli vaziyatlarga tez moslashuvchan bo’lib, kompleks xarakter kasb etadi. Uning zimmasiga mahsulotni ishlab chiqarishga joriy etish, tashkiliy tuzilma shakllarini va boshqaruvchilik funksiyalarini qayta tuzish, yangiliklarni amaliy hayotga joriy etish, innovatsion jarayonlarni boshidan oxirigacha boshqarish imkoniyatini ta’minlash kabi vazifalar yuklatiladi.
Kichik biznes subyektlarida innovatsion jarayonlar quyidagi bosqichlarni o’z ichiga olgan holda amalga oshiriladi:

1. 
   Korxona mahsuloti haqida kelib tushayotgan fikrlarni tizimlashtirib
   

borish;

2. 
   Innovatsion g’oyani aniqlash hamda yangi mahsulotning g’oyasini ishlab
   

chiqish;

3. 
   Ishlab chiqariladigan yangi mahsulotning iqtisodiy samaradorligining
   

mazmuni va marketing dasturini tayyorlash;

4. 
   Yangi mahsulotning yaratilishi.
   

Korxonada innovatsiya faoliyatini tashkil etishning birinchi bosqichida ishlab chiqarish bo’limlaridagi marketing xizmatidan, korxonaning sotish apparatidan, savdo agentlaridan, iste’molchilardan kelib tushayotgan yangiliklar hamda bozorlardagi texnologik o’zgarishlar haqida ma’lumotlar yig’iladi. Yangi mahsulotni yaratish va o’zlashtirish bilan bog’liq bo’lgan potensial imkoniyatlar ham o’rganiladi.
Yangi mahsulotning g’oyasini ishlab chiqish bosqichida esa g’oyaning amaliy jihatdan amalga oshirishning mavjud imkoniyatlarini aniqlash; yangi va an’anaviy mahsulotni texnologik umumiyligi darajasini aniqlash; kelajakda ishlab chiqariladigan mahsulotga patent tizimini aniqlash kabilar aniqlanadi.
Mahsulotning texnik holatini yaratish hamda mahsulotning iqtisodiy xarakteristikasini aniqlash g’oya aniq loyiha ko’rinishiga kelganidan so’ng amalga oshiriladi. Uning sifati hamda iste’mol xususiyatlarini baholash; sotuv hajmi va potensial bozor taklifini baholash; yangi mahsulot ishlab chiqarish rentabelligining tahlili va uni baholash, marketing dasturini yaratish kabilar yangi mahsulotning iqtisodiy samaradorligining mazmuni, marketing dasturini yaratish deb nomlangan uchinchi bosqichida amalga oshiriladi.
Kichik biznes subyektlari innovatsion faoliyatining oxirgi: yangi mahsulotning yaratilishi deb nomlangan bosqichida esa kichik biznes subyektining bo’limlariga vazifalarni taqsimlagan holda yangi mahsulot rivojlanishining aniq dasturini tuzish; mahsulot namunasini yaratish va texnik tanlovdan o’tkazish; mahsulotning nomini va belgisini aniqlash; narx va boshqa tijorat shartlariga oid test o’tkazish kabi jarayonlar amalga oshiriladi.
Yuqorida ko’rsatilgan bosqichlarda belgilangan jarayonlar samarali tashkil etilsa kichik biznes subyektlarini innovatsion faoliyati ham mukammal ravishda amalga oshadi. Buning natijasida esa korxona o’z oldiga qo’ygan maqsadlar sari odimlashi mumkin bo’ladi.

3.