Kirish I bob. Antropologiya tushunchasi va uning qo’llanilishi

2.2. Antropologiyaning ilmiy o’rganilishi
Mavhum ism antropologiya birinchi bo'lib havola qilingan tarix. Uning hozirgi ishlatilishi birinchi bo'lib paydo bo'ldi Uyg'onish davri Germaniya ning asarlarida Magnus Xundt va Otto Casmann.
 Ularning yangi lotin antropologiya dan olingan shakllarni birlashtirish ning Yunoncha so'zlar ánthrōpos (rωπoz, "inson") va logos (choς, "o'rganish"). (Uning sifatdosh shakli asarlarida paydo bo'lgan Aristotel.) U ingliz tilida, ehtimol orqali ishlatila boshlandi Frantsuz Antropologiya, 18-asrning boshlarida Keyinchalik ba'zi bir mavzular uchun atamani vaqti-vaqti bilan ishlatish, masalan, tomonidan ishlatilgan Etienne Serres 1839 yilda qiyosiy anatomiya asosida insonning tabiiy tarixi yoki paleontologiyasini tavsiflash va 1850 yilda antropologiya va etnografiya kafedrasini yaratish Frantsiya milliy tabiiy tarix muzeyi tomonidan Jean Louis Armand de Quatrefages de Bréau. Antropologlarning qisqa muddatli turli xil tashkilotlari allaqachon shakllangan edi. The Société Ethnologique de Parij, birinchi bo'lib ishlatilgan Etnologiya, 1839 yilda tashkil topgan. Uning a'zolari asosan qullikka qarshi kurashchilar edi. 1848 yilda Frantsiyada qullik bekor qilinganida, Société tashlab qo'yilgan.
Ayni paytda, Nyu-Yorkdagi Etnologik Jamiyat, hozirda Amerika etnologik jamiyati, 1842 yilda uning modeli asosida tashkil etilgan, shuningdek London etnologik jamiyati 1843 yilda ajralib chiqqan guruh Aborigenlarni himoya qilish jamiyati.^[9] Zamonamizning bu antropologlari liberal, quldorlikka qarshi vahuquq himoyachilari. Ular xalqaro aloqalarni saqlab qolishdi.
Antropologiya va boshqa ko'plab zamonaviy sohalar 19-asrning boshlarida ishlab chiqilgan taqqoslash usullarining intellektual natijalaridir. Kabi turli sohalardagi nazariyotchilar anatomiya, tilshunoslikva Etnologiya, ularning mavzularini xususiyatlar bo'yicha taqqoslashni amalga oshirib, hayvonlar, tillar va xalq yo'llari o'rtasidagi o'xshashlik, o'sha paytda ular uchun noma'lum bo'lgan jarayonlar yoki qonunlar natijasi deb gumon qila boshladilar.^[10] Ular uchun nashr Charlz Darvin"s Turlarning kelib chiqishi to'g'risida ular shubha qila boshlagan hamma narsaning epifani edi. Antropologlar odatda e'tiborga olishadi Gerodot, miloddan avvalgi 400-yillarda yashagan yunon tarixchisi, keyinchalik antropologiyada markaziy bo'ladigan tushunchalar haqida keng yozgan birinchi mutafakkir sifatida.
Darvin va Uolles 1850 yillarning oxirlarida evolyutsiyani ochib berishdi. Uni darhol ijtimoiy fanlarga olib kirish uchun shoshilinch harakat bo'ldi. Pol Broka Parijda bilan aloqani uzish jarayoni bo'lgan Sosiote biologik aniq antropologik jamiyatlarning birinchisini shakllantirish uchun Société d'Anthropologie de Parij, birinchi marta 1859 yilda Parijda yig'ilish. Darvinni o'qigach, u darhol konvertatsiya qilingan Transformizm, frantsuzlar chaqirganidek evolyutsionizm.^[12] Uning ta'rifi endi "yaxlitlikda ko'rib chiqilgan va tabiatning qolgan qismi bilan bog'liq holda ko'rib chiqiladigan inson guruhini o'rganish" ga aylandi.
Broca, bugungi kunda "a" deb nomlanadigan narsa neyroxirurg, nutq patologiyasiga qiziqish bildirgan. U nutqda yashaydigan odam va boshqa hayvonlar o'rtasidagi farqni mahalliylashtirmoqchi edi. U bugun chaqirilgan inson miyasining nutq markazini kashf etdi Brokaning maydoni undan keyin. Uning qiziqishi asosan Biologik antropologiya, ammo psixologiyaga ixtisoslashgan nemis faylasufi, Teodor Vayts, deb nomlangan olti jildli asarida umumiy va ijtimoiy antropologiya mavzusini oldi Die Antropologie der Naturvölker, 1859–1864. Tez orada sarlavha "Ibtidoiy xalqlarning antropologiyasi" deb tarjima qilindi. So'nggi ikki jildi o'limidan keyin nashr etildi.⁹
Vayts antropologiyani "inson tabiati haqidagi fan" deb ta'riflagan. Broca rahbarligidan keyin Vayts antropologiya yangi soha ekanligini, u boshqa sohalardan material yig'ishini, ammo odamni "o'ziga yaqin bo'lgan hayvonlar" dan farqlash uchun qiyosiy anatomiya, fiziologiya va psixologiyadan foydalanish bilan ajralib turishini ta'kidladi. U taqqoslash ma'lumotlari tajriba asosida to'plangan, empirik bo'lishi kerakligini ta'kidlaydi.^[14] Sivilizatsiya tarixi, shuningdek etnologiya ham taqqoslash uchun keltirilishi kerak. Bu tur, odam, birdamlik va "bir xil fikrlash qonunlari hamma odamlarga taalluqlidir", deb taxmin qilish kerak.
Vayts ingliz etnologlari orasida nufuzli edi. 1863 yilda kashfiyotchi Richard Frensis Berton va nutq terapevti Jeyms Xant dan ajralib chiqdi London etnologik jamiyati shakllantirish Londonning antropologik jamiyati, bu esa shunchaki etnologiyadan ko'ra yangi antropologiya yo'lidan borishi kerak edi. Bu mavjudotdagi umumiy antropologiyaga bag'ishlangan 2-jamiyat edi. Frantsuzlarning vakillari Société Broka bo'lmasa ham ishtirok etishdi. Yangi nashrining birinchi jildida bosilgan asosiy ma'ruzasida, Antropologik sharh, Xant Vaytsning ishini ta'kidlab, uning ta'riflarini standart sifatida qabul qildi.^{[16][n 5]} Birinchi sheriklar orasida yoshlar ham bor edi Edvard Burnett Tyoror, ixtirochisi madaniy antropologiyava uning ukasi Alfred Tyoror, geolog. Ilgari Edvard o'zini etnolog deb atagan; keyinchalik antropolog.
Boshqa mamlakatlardagi shunga o'xshash tashkilotlar quyidagilarni kuzatdilar: Madrid Antropologik Jamiyati (1865), Amerika antropologik assotsiatsiyasi 1902 yilda Vena Antropologik Jamiyati (1870), Italiya Antropologiya va Etnologiya Jamiyati (1871) va keyinchalik ko'plab boshqa tashkilotlar. Ularning aksariyati evolyutsionist edi. E'tiborli istisnolardan biri Berlin Antropologiya, Etnologiya va Prehistoriya Jamiyati (1869) tomonidan tashkil etilgan Rudolph Virchow, evolyutsionistlarga qarshi vituperativ hujumlari bilan tanilgan. O'zi dindor emas, u Darvinning xulosalarida empirik asos yo'qligini ta'kidladi.
19-asrning so'nggi o'ttiz yilligi davomida antropologik jamiyatlar va uyushmalar tarqaldi, eng mustaqil, ko'pchilik o'z jurnallarini nashr etdi va a'zolik va assotsiatsiyadagi barcha xalqaro. Asosiy nazariyotchilar ushbu tashkilotlarga mansub edilar. Ular antropologiya o'quv dasturlarining yirik oliy o'quv yurtlariga bosqichma-bosqich osmosini qo'llab-quvvatladilar. 1898 yilga kelib, 13 ta mamlakatda joylashgan 48 ta ta'lim muassasalarida antropologiya bo'yicha ba'zi o'quv dasturlari mavjud edi. 75 nafar professor-o'qituvchilarning hech biri antropologiya kafedrasida bo'lmagan.
Madaniy antropologiya, Ijtimoiy antropologiyava Ijtimoiy-madaniy antropologiya.
Ijtimoiy-madaniy antropologiya printsipial o'qlarini birlashtiradi madaniy antropologiya va ijtimoiy antropologiya. Madaniy antropologiya - bu odamlarning turli xil yo'llarini qiyosiy o'rganish ma'no bermoq ularning atrofidagi dunyoni, ijtimoiy antropologiya esa munosabatlar shaxslar va guruhlar orasida.^[31] Madaniy antropologiya ko'proq bog'liqdir falsafa, adabiyot va san'at (odam madaniyati o'zini va guruh tajribasiga qanday ta'sir ko'rsatishi, odamlarning bilimlari, urf-odatlari va institutlarini to'liqroq anglashga hissa qo'shishi), ijtimoiy antropologiya esa ko'proq bog'liqdir. sotsiologiya va tarix. Bunda u ijtimoiy tuzilmalar, odatda boshqalar va boshqa aholi (masalan, ozchiliklar, kichik guruhlar, dissidentlar va boshqalar) haqida tushunchalarni rivojlantirishga yordam beradi. Ularning o'rtasida qat'iy va tez farq yo'q va bu toifalar bir-biriga juda mos keladi.
Ijtimoiy-madaniy antropologiya bo'yicha so'rovlar qisman boshqariladi madaniy nisbiylik, boshqa jamiyatlarni o'z madaniy ramzlari va qadriyatlari nuqtai nazaridan tushunishga urinish.^[20] Boshqa madaniyatlarni o'z nuqtai nazaridan qabul qilish madaniyatlararo taqqoslashda reduktsionizmni mo''tadil qiladi.^[32] Ushbu loyiha ko'pincha sohasida joylashgan etnografiya. Etnografiya ham metodologiyani, ham etnografik tadqiqotlar samarasini, ya'ni etnografiyani nazarda tutishi mumkin monografiya.¹⁰ Metnologiya sifatida etnografiya jamiyat yoki boshqa tadqiqot saytida uzoq muddatli dala ishlariga asoslangan. Ishtirokchilarni kuzatish ijtimoiy va madaniy antropologiyaning asosiy usullaridan biridir.^[33] Etnologiya turli madaniyatlarni muntazam taqqoslashni o'z ichiga oladi. Ishtirokchilarni kuzatish jarayoni madaniyatni an dan anglash uchun ayniqsa foydali bo'lishi mumkin amerikalik (kontseptual va boshqalar) axloqyoki texnik) nuqtai nazar.O'rganish qarindoshlik va ijtimoiy tashkilot ijtimoiy-madaniy antropologiyaning markaziy yo'nalishi hisoblanadi, chunki qarindoshlik a inson universal. Ijtimoiy-madaniy antropologiya ham qamrab oladi iqtisodiy va siyosiy tashkilot, qonun va nizolarni hal qilish, iste'mol qilish va almashinish shakllari, moddiy madaniyat, texnologiya, infratuzilma, gender munosabatlari, etnik kelib chiqishi, farzand tarbiyasi va ijtimoiylashuvi, din, afsona, ramzlar, qadriyatlar, odob-axloq, dunyoqarash, sport, musiqa, ovqatlanish, dam olish, o'yinlar, oziq-ovqat, festivallar va til (bu lingvistik antropologiyaning o'rganish ob'ekti ham).
Madaniyatlar bo'yicha taqqoslash sotsial-madaniy antropologiyada, shu jumladan sanoatlashgan (va sanoatsizlashtirilgan) G'arbda ham uslubning asosiy elementidir. Standart madaniyatlararo namuna (SCCS) tarkibiga 186 ta madaniyat kiradi.
Keyingi yarim asr davomida tarixiy antropologiya fanida ko‘plab yangi nazariy-metodologik qarashlar hamda g‘oyalar paydo bo‘ldi. Shubhasiz bunday qarashlarning paydo bo‘lishi dunyo miqyosidagi siyosiy jarayonlarning o‘zgarishi bilan bog‘liq. Bu davrda Yevropa antropologlari tomonidan bir qator yangi nazariyalar yaratildi. Ayniqsa, ikkinchi jahon urushidan so‘ng mustamlakachi imperiyalarning yemirilishi antropologiyaning taraqqiyotiga sezilarli ta’sir qildi deb aytish mumkin. Aynan shu davrda Yevropa antropolog/etnologlari tomonidan antropologiya - antropologiya sohalarida bir qator yangi nazariyalar yaratildi. Jumladan, mashhur fransuz olimi Levi Stross (1908-2009 yy)ning strukturaviy antropologiya maktabini misol tarzida keltirish mumkin. Levi-Stross XX asr jahon antropologiyasi fanining klassiklaridan biri bo‘lib, uning nazariy-metodologik qarashlarining o‘ziga xosligi va ilmiyligi bilan antropologiya fani taraqqiyotiga ulkan hissa qo‘shgan.
Keyingi o‘n yilliklarda Yevropa antropolog/etnolog olimlari orasida bir qator yangi yo‘nalishlarga asos solinmoqda. Jumladan, ingliz olimi Maks Gyulkman (1917 –1975 yy.) tomonidan «neofunksionalizmning Manchester maktabi» nomi ostida mashhur bo‘lgan yo‘nalishga asos solingan. Rodney Nidxem (1923 yilda tug‘ilgan.) tomonidan ijtimoiy strukturalizmning yangi konsepsiyasi yaratilgan. Fransuz etnologlari XX asr ikkinchi yarmidan boshlab, ma’lum ma’noda Levi Stross qarashlari ta’sirida bo‘lishlariga qaramay, Moris Godile, Klod Melissolar tomonidan tarixiy materializmga asoslangan qarashlarini shakllantirishga harakat qilganlar.
Tarixiy antropologiyada so‘nggi o‘n yilliklarda yangi nazariyalar yaratilishi AQShga ta’luqlidir. Bu dunyodagi siyosiy vaziyat va kuchlar muvozanatining o‘zgarishi bilan bog‘liq. Ayniqsa, ikkinchi jahon urushidan so‘ng mustamlakachilik siyosatining yemirilishi antropologiyaga sezilarli ta’sir qildi. Ilgari yirik mustamlakachi davlatlarda antropologiyaga qiziqishning pasayishi o‘z navbatida, antropologik tadqiqotlarga ajratiladigan mablag‘ning kamayishiga olib keldi.
Niderlandiyada antropologiya va antropologiyaga amaliy qiziqishniing zaiflshuvi sababli, bir qator ilmiy tadqiqot institutlari yopildi. Buyuk Britaniya va Fransiyada esa antropologiyaning fanlar tizimidagi mavqei pasaydi. Biroq, bu Yevropa mamlakatlarida tarixiy antropologiya fani butunlay inkor etildi degan ma’noni anglatmaydi. Keyingi davrda Yevropa olimlari tomonidan antropologiya sohasida bir qator yangi nazariyalar yaratildi. Jumladan, ingliz olimi Maks Glyukman (1917-1975 yy) tomonidan “neofunksionalizmning Manchester maktabi” nomi ostida mashhur bo‘lgan yo‘nalishga asos solingan. Rodney Nidxem (1923 yili tug‘ilgan) tomonidan ijtimoiy strukturalizmning yangi konsepsiyasi yaratilgan.
Fransiyada ham antropologiya rivojlanib garchi ular Levi Stross qarashlari ta’sirida bo‘lishiga qaramay, Moris Godile, Klod Melissolar tarixiy materializmga asoslangan qarashlarni shakllantirishga harakat qilishgan.
XX asrning 50-yillaridan boshlab AQShda antropologiya, madaniy antropologiya nomi ostida nihoyatda rivojlandi hamda u o‘z ta’sirini Yevropaga ham o‘tkazdi. Bu davrda AQShda mazkur fanga qiziqishning ortishiga ikki xil sababni ko‘rsatish mumkin: birinchidan, AQShda madaniy antropologiya talabalarning umumiy ta’lim olishlarida muhim rol o‘ynagan ijtimoiy-gumanitar fan hisoblanan, ikkinchidan ikkinchi jahon urushidan so‘ng jahon siyosiy maydonidagi vaziyatning o‘zgarishi AQShda antropologiya fani taraqqiyotiga ma’lum ma’noda ijobiy ta’sirini o‘tkazdi. Amerikalik olimlar tomonidan uchinchi dunyo mamlakatlariga tavsiya qilingan madaniy relyativizm konsepsiyasi dunyoning yangi tartib qoidasi sifatida qabul qilingan.
Tarixiy Choch O‘rta Osiyodagi yirik dehqonchilik vohasi (Chirchiq va Ohangaron daryolari havzasi) va ko‘chmanchi chorvadorlarning hududlari kesishgan o‘ziga xos madaniyatga ega mintaqa hisoblanadi.
Choch haqidagi ilk yozma ma’lumotlar Qang‘ davlati va undan mustaqil davlatlar ajralib chiqishi davriga to‘g‘ri keladi. Choch (c’c) atamasi dastlab II – III asr birinchi yarmiga oid Chimkent yaqinidagi Kultepa shahri xarobasidan topilgan pishgan g‘ishtga so‘g‘diy yozuvda va 262 yilga oid Sosoniy podshosi Shopur I ning «Kabayi Zardusht» bitigida uchraydi. Unda Choch mulki So‘g‘d va Chochiston tog‘lari qadarligi ta’kidlanadi. Uraldagi Kechevo qishlog‘idan topilgan III-IV asrlarga oid idishda ham so‘g‘diy yozuvda “Choch xalqiga tegishli….buyumlardan” deb bitilgan. Yodgorlik esa Chochdan bo‘lgan xioniy hukmdoriga taalluqlidir. Sosoniy hukmdori Xurmuzd IV boshqaruvining 6-yili (584-585 yillar)ga oid kumush drahmalarida, VI-VIII asrlarga mansub Turk xoqonligi davri voha hukmdorlarining turk-so‘g‘d namunasidagi tangalarida hamda Qanha shahri xarobasidan topilgan sopol idishdagi turk runiy bitigida ham Choch atamasi uchraydi.
Choch ilk o‘rta asrlar Xitoy manbalaridan 550-570 yillarda Vey Shou (506-572) tomonidan yozilgan “Vey shu” solnomasining 102-bobida Chjeshe (Chiachiat) davlati sifatida tilga olinadi. Bu ma’lumot VII asrga oid “Bey shi” solnomasida ham takrorlanadi. Ularda keltirilishicha, 437 yilda mustaqil Chochdan Xitoyga elchilar borgan. Boshqa Xitoy manbasi “Tundyane”da Choch davlatining Suy sulolasi (581-618) bilan diplomatik aloqasi tilga olinadi. Qolaversa, So‘g‘d kabi Choch hukmdorlari ham kelib chiqishi yuechjilarga borib taqaluvchi chjaoular xonadoniga mansub bo‘lishgan.
Buyuk ipak yo‘lida Sharqni So‘g‘d bilan bog‘lashda Chochning o‘rni ahamiyatli edi. So‘g‘diylarning Chochga kirib kelish jarayonini miloddan avvalgi VI asrlardan boshlangan va milodiy IX asrgacha to‘rt bosqichda davom etgan: 1) mil. avv. VI asrgacha, ya’ni ilk savdo yo‘llari orqali; 2) mil. avv. IV asrdan mil. III asrgacha, asosan siyosiy va iqtisodiy aloqalar kuchayishi orqali; 3) III-VIII asrlarda yaqin siyosiy va etno-madaniy mushtaraklik orqali; 4) VIII-IX asrlar arab fathi va keyingi tarixiy jarayonlar orqali. Ayni shu davrlardagi so‘g‘diylarning shimoli-sharq yo‘nalishidagi harakatlari davomiy bo‘lib, bu harakat Usrushona, Choch, Yettisuv, Qashg‘ar, Xo‘tan kabi yo‘nalishlarda kechgan. Chochda esa so‘g‘diylar o‘zlari uchun qulay bo‘lgan tog‘li va tog‘oldi hududlariga joylashganlar. Natijada yangi manzilgohlar paydo bo‘lgan. Vohaning tub aholisi saklar ham mil. avv. 1 ming yillik 2-yarmidan o‘troqlashisha borganlar. So‘g‘diylar xalqaro savdo–jarayonlariga chochliklarni ham tortadi. Dungxuangning Sungxua qishlog‘ida yashagan o‘rtosiyolik muhojirlar qatorida choch – “shi”liklar Shi Shulo‘dan, Shi Mopo‘lar nomlarini xitoy tarixchisi Li Minvey «Suytan sichau chjilu» asarining 217-betida keltiradi. IX asrga oid Sharqiy Turkistondan topilgan so‘g‘diy tildagi «Xalqlar ro‘yxati» (“Nafnamak”) asarida ham so‘g‘diylar, buxoroliklar qatori chochliklar ham tilga olinadi. Bu esa so‘g‘diylar va chochliklarning Ipak yo‘lidagi uzoq yillik hamkorlikdagi faoliyatidan darak beradi.
Asrlar davomida vohadagi turkiy qavmlar so‘g‘diy madaniyatning ko‘p qirralarini o‘zlashtirib bordilar.¹¹ Bu Chochda shaharsozlik, hunarmanchilik va yozuv madaniyati an’analarida aks etdi. Ular urbanistik jarayonlarga ham o‘z ta’sirini ko‘rsatdi. Tog‘oldi hamda Parak (Chirchiq) va Iloq (Ohangaron) bo‘ylarida Farnkent, Zarkent, Nukent, Nomdanak, Nevich, Novdak, Binokat, Chinonchket, Xarashkent, Tunkent, To‘qkent kabi so‘g‘diy va Alxanjas, Abrlig‘, Arbilax, Namudlig‘, Gannaj, Yalapan, Itlig‘, Olmaliq kabi turkiy shahar va qishloqlar qad rostladi. Hududdagi mahalliy me’morchilik an’analari so‘g‘diy me’moriy yechimlar bilan boyidi. Choch so‘g‘diy va turkiy madaniyatlarning o‘ziga xos sinkretik mintaqasiga aylandi.
Chochdagi turkiylar o‘z dinlari tangrichilik va shamanizmdan tashqari so‘g‘diylarning zardushtiylik dinini ham qabul qilib, diniy bag‘rikenglik namunasini ko‘rsatdilar. Bu haqda Xitoy manbalari xabar beradi. Ularda yozilishicha, Shi viloyatida bir bino bo‘lib, uning ichida do‘nglik bor. Har yili ko‘mish marosimi o‘tkaziladi: «Bu do‘nglikka oltin idishda hukmdor ota-onalari (balki qarindosh -urug‘larini ham – A.O.) kuydirilgan suyaklarining kuli qo‘yiladi, so‘ngra (hozir bo‘lganlar) taxt atrofida aylanishib, ifforli gullar va turli mevalarni sochishadi. Hukmdor esa o‘z a’yonlari bilan qurbonlik qilingan go‘shtni dasturxonga qo‘yadi». Bu ma’lumotlar chochliklar ham so‘g‘diylar kabi zardushtiylik diniga e’tiqod qilib, uning odatlarini turli ko‘rinishlarda amalga oshirganliklaridan guvohlik beradi. Zardushtiylik miloddan avvalgi 1-mingyillik ikkinchi yarmidan so‘g‘diylar tomonidan Chochga kirib kelgan va vohasi keng tarqalgan. Buni ushbu hududdan topilgan ostadon namunalari ham tasdiqlaydi. 1871 yilda ilk ostadon namunasi Toshkentdan, so‘nggisi esa 2001 yil To‘ytepa hududidan topilgan. Chochda, hatto, xristianlik jamoalari ham bo‘lgan. Diniy ibodatxonalar bilan bog‘liq Chirchiq vohasidagi Dinbag‘inket (Dinfag‘inkent), Farnket, Xvarashkent kabi shaharlar mavjudligi bunga misol bo‘ladi.
So‘g‘d va Choch hududlari ilk o‘rta asrlarda, jumladan eftalitlar davri (IV-V asrlar)dan bir-biriga yaqin etnoslar shakllangan. Turk xoqonligi (VI-VII asrlar) davrida bu o‘lkalarda turkiy tilli qabilalar va so‘g‘diylar yashagan. Faqat So‘g‘dga nisbatan Chochda Farg‘ona va Yettisuv kabi turkiylar salmog‘i ko‘proq bo‘lgan. Shundan bo‘lsa kerak, arablar G‘arbiy Turk xoqonligidagi barcha aholini, xatto so‘g‘diylarni ham “turk”lar deb bilganlar.
Mintaqalarda sug‘orma dehqonchilik, chorvachilik va tog‘oldi hududi xo‘jaligi deyarli bir davrda, bir xil darajada rivojlangan. Shu bois ham chetga mahsulot chiqarish va chetdan mahsulot keltirish mintaqa iqtisodiy taraqqiyotini shakllantirgan. Eftaliy davrida Choch va Iloq shaharlari strategik shaharlar bo‘lib, davlat miqyosida metall xom ashyosidan qurol-aslahalar va boshqa mahsulotlar ishlab chiqarilgan. Bu davrida Chochda ham tovon evaziga keltirilgan sosoniylarning kumush tangalari asosiy muomala vositasi bo‘lganligi kuzatiladi.
555 yilda Istemi yabg‘u qo‘shinlari Sirdaryo bo‘ylariga yetib keldi. Sosoniy shohi Xusrav I va Istemi yabg‘u o‘rtasida shartnoma imzolandi. Ammo, eftalitlar qarshiligi Istemi rejalariga putur yetkazdi. Istemi yabg‘u avval eftalitlarni daf etib, so‘ng avarlarga qarshi yurishga qaror qilgan. U Choch va So‘g‘dni egallab, Zarafshon bo‘yiga qadar yetib borgan. 567 yildagi Buxoro yaqinidagi hal qiluvchi jangda eftaliylar batamom tor-mor keltirildi. Choch dastlab Turk xoqonligi, 603 yildan G‘arbiy Turk yabg‘u hoqonligi tarkibida bo‘ldi va mahalliy hukmdorlar tomonidan boshqarildi. N.Ya. Bichurin ma’lumotiga ko‘ra, Chochni o‘sha davrda Dele Tyanchji (Fuji) boshqargan va u mustaqil ravishda Xitoy bilan diplomatik aloqalarni yo‘lga qo‘ygan. Choch hukmdorlari o‘z poytaxtini turklarga yaqin bo‘lgan shimoli-sharqiy hududga ko‘chirishadi. 618 yilda hokimiyatga kelgan G‘arbiy Turk yabg‘u xoqoni To‘nyabg‘u o‘ziga tobe mulklarda siyosiy, harbiy va ma’muriy islohotlar o‘tkazgan va soliqlar ustidan nazorat qiluvchi noiblar – tudunlarni tayinladi. Eltarish xoqon esa o‘z navbatida G‘arbiy Turk xoqonligini o‘n aymoqqa bo‘ldi. Oqibatda Choch ikki qismga ajraladi. Dehqon va hunarmand shimoli Choch tudunlar tomonidan, ma’danga boy janubi Iloq esa «dehqon» hukmdorlar tomonidan boshqarilgan bo‘ldi.¹²
Sharqiy va G‘arbiy Turk xoqonliklari o‘rtasidagi kurash natijasida VII asrning 40-50-yillariga kelib, Choch ma’lum siyosiy mustaqillikka erishdi. So‘g‘d boshchiligidagi O‘rta Osiyo mulklari ittifoqi shakllana boshladi. Bundan maqsad Ipak yo‘lining Samarqand, Choch, Farg‘ona yo‘nalishini nazorat qilish edi. Bu yo‘nalish Yettisuv va Sharqiy Turkistonni bog‘lagan. Shu yo‘nalishda savdo qiluvchi mahalliy savdogarlar esa xoqonlik xazinasiga katta daromad keltirganlar.
So‘g‘d va Choch o‘rtasidagi aloqalar Chochda dehqonchilik va hunarmanchilikni yanada rivojlantirdi. Chochning mintaqadagi nufuzi ortdi. O‘lkaning sifatli mahsulotlari ichki va tashqi bozorlarda shuhrat qozondi. Yozma manbalarga ko‘ra bu davrda vohada 255 atrofida manzilgohlar, 30 dan ziyod qal’a va shaharlar qad rostlagan. Choch va Iloq o‘zaro ekinzor va bog‘lar bilan tutashgan vohaga aylandi.
So‘g‘d mulki ixshidlari O‘rta Osiyo mulklari bilan diplomatik aloqalar o‘rnatib, elchilar almashishgan. Afrosiyob devoriy tasvirlaridagi yozuvda Samarqandga So‘g‘d ixshidi Varxuman huzuriga kelgan Xitoy va Chog‘aniyon elchilari qatorida chochlik elchi ham zikr etilgan. So‘g‘d va Choch o‘rtasidagi siyosiy munosabatlar arab fathi davrida yanada faollashdi. 712 yilda Qutaybaning So‘g‘dga yurishi, ixshid Go‘rakning madad so‘rab Choch, Farg‘ona va Sharqiy Turk xoqonligiga murojaat qilishiga sabab bo‘ldi. Samarqandni qo‘lga kiritgan Qutayba 712-715 yillarda Chochga ham yurish qildi. Panch viloyati hokimi Devashtich Chochga elchi yuboradi. So‘g‘d yozma yodgorliklaridan Mug‘ tog‘i arxividagi A-14 hujjatida xuddi shu voqyea aks etgan. Unda Choch hukmdori (chachanik xvabu) ga va tuduniga, Farg‘ona tutug‘i orqali Farg‘ona podshosiga va Sharqiy Turk xoqoniga maktub topshirilgani haqida ma’lumotlar bor.¹³
Madaniyat sohasida ham So‘g‘d va Choch o‘rtasida mushtaraklik mavjud edi. So‘g‘d yozuvi va tili butun mintaqada bo‘lgani kabi Chochda ham amalda bo‘lgan. Choch podsholari va hukmdorlari so‘g‘d yozuvida o‘z tangalarini zarb ettirganlar. Biroq, “Choch” deb yozilgan Qanha bitigi va hozirgi Bekobod hududidan topilgan turk-runiy yozma yodgorliklari bu hududda so‘g‘diy yozuvi barobarida turk-runiy yozuvi ham amal qilganligini ko‘rsatadi. Choch ahli Muqaddasiy yozishicha, so‘g‘diydan tashqari o‘zlarining xaytal (eftal) mahalliy tillarida gaplashganlar. Bu til so‘g‘diylashgan turkiy til bo‘lishi ehtimol.

XULOSA

Xulosa qilib shuni aytishim mumkinki, tarixiy o’lkashunoslik fanini o’rganishda Antropologiya bo'ladi ilmiy o'rganish ning insoniyatbilan bog'liq insonning xulq-atvori, inson biologiyasiva jamiyatlar, hozirgi va o'tmishda, shu jumladan o'tmishdagi inson turlari.^[1][2][3] Ijtimoiy antropologiya xulq-atvor naqshlarini o'rganadi, shu bilan birga madaniy antropologiya^[1][2][3] madaniy ma'noni, shu jumladan me'yor va qadriyatlarni o'rganadi. Lingvistik antropologiya tilning ijtimoiy hayotga qanday ta'sir qilishini o'rganadi. Biologik yoki fizik antropologiya odamlarning biologik rivojlanishini o'rganadi. Vizual antropologiya, odatda, ijtimoiy antropologiyaning bir qismi deb hisoblanadigan, ikkalasini ham anglatishi mumkin etnografik film (bu erda fotosurat, kino va yangi ommaviy axborot vositalari o'rganish uchun ishlatiladi) hamda "ingl.", shu jumladan badiiy, vizual tasvirlar, kino va boshqalarni o'rganish. Oksford bibliografiyalari vizual antropologiyani "vizual antropologik o'rganish va antropologik vizual o'rganish" deb ta'riflaydi.
Arxeologiyaashyoviy dalillarni tekshirish orqali inson faoliyatini o'rganadigan Amerika Qo'shma Shtatlari va Kanadada antropologiyaning bir bo'lagi hisoblanadi, Evropada esa bu o'z-o'zidan intizom sifatida qaraladi yoki tarix kabi boshqa tegishli fanlar ostida guruhlangan.
Yagona makon va Vatanda yashagan o‘rtaosiyoliklar asrlar davomida hamjihat bo‘lib, o‘zbek xalqi va uning davlatchiligi poydevoriga asos solganlar. Ilk o‘rta asrlardagi So‘g‘d va Choch munosabatlari bunga misoldir.