Kirish I. Asosiy qism

Pirolizlash jarayoniga bosimning ta’siri. Qaynash harorati bosim bilan bog‘liqligini quyidagicha tushuntirish mumkin. Molekulalar suyuq fazadan gaz fazaga ajralib chiqishi uchun issiqlik energiyasi talab qilinadi. Bu hodisaning kuzatilish tezligi issiqlik energiyasining qanday tezlikda berilayotgani va suyuqlik ustidagi mavjud bo‘lgan havo bosimiga bog‘liq. Bosim qancha past bo‘lsa kam energiya talab qilinadi. Shundan kelib chiqgan holda suyuqlik bug‘lanishi uchun, ya’ni qaynashi uchun pastroq harorat talab etiladi. Qisqasi bosim qancha past bo‘lsa, qaynash harorati shuncha past bo‘ladi. Masalan, dengiz cathi bilan barobar bo‘lgan quruqlikda suv 100°С da qaynaydi. Dengiz sathidan ancha yuqori bo‘lgan yerda (masalan, tog‘da) suv ancha pastroq haroratda qaynaydi. Chunki tog‘da, havo molekulalari ancha siyrak bosim ham shunga yarasha pastroq bo‘ladi.
Endi qaynash haroratining bosim bilan bog‘liqligini neft pirolizi muammosida ko‘rib chiqamiz. Oddiy piroliz harorat juda yuqori bo‘lganda kuzatiladi. Oddiy haydash qoldig‘ini fraksiyalarga ajratish muammosining yechimi past bosimda haydash bilan bog‘liq. Oddiy haydash rektifikatsiya kolonnasidan to‘g‘ridan-to‘g‘ri vakuumli haydash kolonnasiga o‘tkaziladi. Rektifikatsiya kolonnasining ishlash rejimiga mos holda qoldiq harorati uning qaynash haroratidan 2°С yuqori bo‘ladi. Qoldiq pasaytirilgan bosimli va katta diametrga ega bo‘lgan kolonnaga kelib tushadi. Vakuumli rektifiksiya kolonnasida bosim 0,32—0,40 atmosfera bosimiga teng bo‘ladi. Oddiy rektifikatsiya kolonnasiga esa u 1,03 atmosfera bosimini tashkil qiladi. Past bosimda qoldiqning yengil fraksiyasi birdaniga qaynab va tez bug‘lana boshlaydi. Bug‘lanish yutilish bilan boradi. Sovib ketishga qarshi kolonnaga bosim ostida 400°С hapopatdan past bo‘lmagan haroratda bug‘ beriladi. Bug‘ning yana bir vazifasi bu bosimni boshqarishdadir. Kolonnaning yuqori qismida ishlayotgan vakuum nasosi past bosim saqlab turilishini ta’minlab turadi. Vakuum rektifikatsiya kolonnasidan bir necha fraksiyalar ajralib chiqadi. Yengil vakuum distillyat va og‘ir vakuum distillyatlarni ba’zida alohida mahsulot holatida olinadi. Bu ikki fraksiyani surkov moylari ishlab chiqarishda xom ashyo sifatida ishlatish mumkin. Ko‘p holatlarda bularni ajratmasdan aksincha qo‘shiladi, uni vakuum ostida haydashning yengil fraksiyasi deyiladi.
Og‘ir mahsulot, ya’ni tarkibida yuqori molekulali birikmalari ko‘p fraksiya kolonnaning pastki qismida qoladi va uni vakuum ostida haydash qoldiq deyiladi. Bu qoldiq bitum olishda yoki termik pirolizlash jarayonida xom ashyo sifatida ishlatiladi. Tug‘ri haydash qoldig‘ini vakuumli haydash natijasida olingan mahsulot miqdori ekvivalent jihatdai 540-590°С haroratdagi atmosfera bosimida haydashdan olingan mahsulot miqdoriga teng bo‘ladi. Qoldiqni tavsiblash uchun zichlik va yopishqoqlik ko‘rsatkichlari qo‘llanadi[40].