Kirish I asosiy qisim "Ziji Kuragoniy" haqida Qozizoda Rumiy

5.Abu ja’far Muhammad ibn al-Hasan Nasiriddin Tusiy
1201 yilda Tus shahrida (Sharqiy Eron-Xurosonda joylashgan) tugildi. Tus shahri o‘sha vaqtda fan va madaniyat markazi edi. Shu yerda Ibn Sinoning shogirdlari Kamoliddin Muso ibn Yunusning rahbarligida Tusiy ma’lumot oldi. Chingizxonning nabirasi Xulaguxon Ko‘histonni bosib olib Tusiyni o‘ziga ilmiy ishlar buyicha maslahatchi qilib tayinladi. Tusiy taklifi bilan Maroga shaxriga rasadxona quriladi va Tusiy unga rahbar bo‘ladi. Rasadxona zamonaviy asboblar va o‘sha vaqtdagi mashxur ilmiy xodimlardan tashkil topdi. Tusiy ishlari, aniqrogi Tusiy rahbarligida bajarilgan ilmiy ishlar quyidagidan iborat:
- Astronomik kuzatishlar asosida ««Elxon jadvallari» («Zijji Elxoniy») tuzildi;
- Evklidning «Negizlar», «Optika», Arximedning «Doirani o‘lchash haqida», «Shar va silindr haqida», Ptolomeyning «Almagest», Apolloniyning «Konus kesimlari» asarlarini tarjima qilib, ularga sharh yozdi. Ibn Sinoning «Ishorat» asariga ham sharh yozgan.
- Tusiy 40 dan ko‘proq ilmiy asar yozgan bo‘lib ulardan «To‘liq to‘rt tomonlik haqida» (Shaklul-kita), «Kavondul-handasa», «Yorug‘likning akslanishi va sinishi», «Qimmatbaho toshlar haqida kitob», «Meditsina qonunlari» diqqatga sazovordir;
- Falsafa va mantiqqa doyr 50 ga yaqin ilmiy ishlar yozgan. Hozir dunyo kutubxonalarida uning 76 dan ortiq ilmiy ishlari mavjud;
- «Evklidning negizlar kitobiga sharhlar» nomli kitob Uqlidis tahriri ostida yozildi. Kitobda Tusiy parallel to‘g‘ri chiziqlar nazariyasi taraqqiyotida birinchi bo‘lib, beshinchi postulatni uchburchak ichki burchaklari yig‘indisi bilan bog‘laydi.
- Abul-Vafo (940-998) sekans va kosekans funksiyalari va Xorazmiy kiritgan tangens chizigidan foydalanib trigonometrik jadval tuzdi. Tusiy bu ilmiy ma’lumotlardan foydalanib trigonometriyani aloxida fan shaklida astronomiyadan ajratdi.
- Sferik trigonometriyadagi sferik uchburchakalar tomonlari va burchaklari orasidagi munosabatni ifodaladi, sharhlar yozdi, ey kosinusi, tangensi, kotangensi, sekansi va kosekansi tushunchalarini kiritdi.
- «Taxta va tuproq yordamida arifmetikadan to‘plam» kitobida arifmetik to‘rt amallar, darajaga ko‘tarish va ildizdan chiqarish amallari yangi va sodda hind usulida ishlab chiqilgan. Bunda Nasafiy, Koshiy va boshqa olimlar ishidan foydalangan.
Ozarbayjonlik buyuk olim Nasiriddin Tusiy fizika-matematika sohasida ishlagan buyuk alloma hisoblanadi.


Xulosa
«Тarix xotirasi, - deb yozadi I.A.Karimov, - halqning, jonajon o’lkaning, davlatimiz hududining xolis va haqqoniy tarixini tiklash milliy o’zlikni anglashni, ta’bir joiz bo’lsa, milliy iftixorni tiklash va o’stirish jarayonida g`oyat muhim o’rin tutadi. Umuman, Mirzo Ulug`bekning bu asari unda ilmiy kuzatishlar asosida ishlab chiqib keltirilgan astronomik jadvallar o’zlarining ilmiy aniqliklari bir necha yuz yil davomida sharqu g`arb olimlarini hayratga solib, astronomiya ilmida dasturulamal vazifasini o’tab keldi. Sobiq Sovet davrida Mizro Ulug`bek va uning davri, uning astronomik ilmiy maktabi yuzasidan ma’lum kamchilik va cheklanganliklar bilan yozilgan. Sharqshunos B.A.Bartoldning «Ulug`bek va uning zamonasi» (1918y) hamda akad. Т.N.Qori-Niyoziyning «Ulug`bekning astronomiya maktabi» (1950) monografiyalari yaratildi. Lekin marhum akad. I.M.Mo’minov qayd qilib o’tganlaridek, O’zbekiston mustaqillikka erishgungacha, Mirzo Ulug`bekning bu asari, uning astronomik maktabi, ilmiy merosi xaqida «biror jiddiy monografik asar» vujudga kelmadi. Хulosa qilib shuni aytish mumkinki, hamma tabiatshunoslar singari Mirzo Ulug`bek ham o’z dunyoqarashiga ko’ra, moddiy dunyoning inson ongidan tashqari va mustaqil mavjudligini, tabiat hodisalarining va butun koinotning, shubhasiz, o’z qonunlari va qonuniyatlari asosida harakatlanishi va mavjudligini, shu bilan birga tabiat va jamiyat hodisalarining o’zaro aloqadorligi, ular haqidagi bilimlar kishilik jamiyatini rivojlantirish yo’lida xizmat qilish zarurligini tushunib yetgan donishmand mutafakkirdir.