Kirish, fonetik sath, leksik-semantik sath

Abdulla Qodiriy
Bo‘yoqsiz leksika. O‘zbek tili lug‘at tarkibidagi leksemaning ko‘pchiligi so‘zlovchining hissiy munosabatini ifodalovchi bo‘yoqdan xoli bo‘ladi. Bunday birlik – bo‘yoqsiz leksema. Masalan, bor, yo‘q, katta, mazali, daryo, urmoq, chiroyli, tez, husn kabi leksemalar borliq hodisalarini boricha aks ettiradi va unga so‘zlovchining munosabatini ifodalamaydi. Boshqacha aytganda, bo‘yoqsiz leksemaning kishi hissiy munosabatini ifodalovchi ifoda semalari nol darajada bo‘ladi. Biroq bu leksemaning bo‘yoqsizligi nisbiy, ya’ni faqat lisonda. Nutqda har qanday bo‘yoqsiz leksema ham bo‘yoq kasb etishi mumkin. Masalan, katta leksemasining lisoniy mohiyati – sememasi bo‘yoqsiz. Biroq u nutqda boshqa nolug‘aviy tajallilar bilan qorishib, bo‘yoq kasb etadi. Dengiz k-a-tta edi gapida fonetik tajalli ta’sirida katta leksemasi bo‘yoqdor nutqiy birlikka aylangan.