Kirish. Chilangarlik ishi turlari, mexnat xavfsizligi koidalari. Ish joylarini tashkil etish va tayyorlash

9.

1

• 
  ish kiyimini kiyib, yengini shimarish va tugmasini kadash;
  
• 
  chilangarlik dastgoxining ishchi buyiga mosligi va sozligini, giraning dastgoxga mustaxkam urnatilganini, aylantiruvchi vintning gaykada erkin aylana olishini, gira jaglaridagi chizik izlarining sifatini tekshirish;
  
• 
  ish joyini tayyorlash, ish uchun kerak bulgan maydonni bushatish, keraksiz narsalarni dastgoxdan olib tashlash;
  
• 
  zarur bulgan mehyorda yoritishni tahminlash;
  
• 
  ish uchun kerak buladigan asbob va moslamalar, materiallarni tayyorlash;
  
• 
  asboblar sozligini (utkirligini) kuzdan kechirish;
  
• 
  asboblarni tekshirishda bolga, egov va shaberlarning dastaga mustaxkam urnatilganligi xamda dastalarda yoriklar bulmasligiga aloxida ehtibor berish;
  
• 
  jixozlarning sozligi va ximoya tusiklarini tekshirish;
  
• 
  yukni yukoriga kutarishdan oldin kutaruvchi moslamalarning (blok, domkrat va boshk.), tormoz tizimlarining sozligi, kutariladigan yuklarning massasi yuk kutarish chegarasidan oshmasligini tekshirish;
  
• 
  yukni mustaxkam pulat simlar yoki ishonchli zanjirlar bilan maxkamlash va kutarish;
  
• 
  yukni osib kuyilgan xolda koldirmaslik, kutarib kuyilgan yuk ostida turmaslik, kul bilan taxlaydigan yuklarning ogirligi erkak va ayollar uchun urnatilgan mehyorlardan ortik bulmasligini tekshirish kerak.
  

Ish vaktida

• 
  detalni gira jaglariga maxkam kisish, zagotovkani kisish yoki bushatishda extiyot bulish;
  
• 
  dastgoxdagi qirindilarni fakat chutka bilan sidirib tashlash;
  
• 
  zubilo bilan metall qirkishda qirindini xavfsiz zonaga yunaltirish va ximoya tusinlaridan foydalanish;
  
• 
  ximoya kuzoynagidan foydalanish;
  
• 
  nosoz moslamalardan foydalanmaslik;
  
• 
  ish kiyimini benzin, kerosin bilan ifloslantirmaslik kerak.
  

Ishdan keyin

• 
  ish joyini yaxshilab yigishtirish;
  
• 
  asbob va moslamalarni uz joyiga kuyish;
  
• 
  moyli lattalarni maxsus metall kutilarga solib, kopkogini yopish kerak.
  

Pnevmatik asboblar bilan ishlashda kuyidagi xavfsizlik

koidalari bajarilishi shart

• 
  asbobga shlangni ulashdan oldin unga kisilgan xavo okimini yunaltirish va tekshirish;
  
• 
  pnevmatik asbobning shlangi va ishchi kismidan ushlamaslik;
  
• 
  ish vaktida shlangni agregatdan ajratmaslik;
  
• 
  asbobni ish xolatiga keltirilmaguncha unga xavo yubormaslik.
  

Tayanch iboralar:

CHilangarlik - bu dastgoxlarda mexanik ishlov berishni tuldiradigan yoki metall buyumlar tayyorlashda yakuniy boskich bulgan mashina va mexanizmlarni yigish xamda sozlash ishlaridir.

Mexnat madaniyati - ishni makbul rejalashtirish, tashkil etish va uni nazorat kilish.

Maxsulotning sifati - maxsulotga kuyilgan texnik talablar, undan foydalanish, extiyojlarni kanoatlantira oladigan xususiyatlarning majmuidir.

MAVZU: O’lchash asoslari, o’lchash asboblari, o’lchash asboblaridan

foydalanish

SHtangen asboblar ichki va tashki ulchamlarni o’lchash uchun mo’ljallangan. Ular jumlasiga shtangentsirkullar, shtangen chukurlik o’lchagichlar (shtangenglubinomerlar) va shtangenreysmoslar kiradi. Bo’linmasining kiymati 1 mm ga teng lineyka. SHtengentsirkullar ichki va tashki ulchamlarni o’lchash uchun ishlatiladi. Ular 3 tipda tayyorlanadi. Bo’linmasining kiymati 0,05 mm va 0,1 mm ga teng SHTS II; bo’linmasining kiymati 0,1 mm ga teng SHTS III.

1. 
   1 mm li bo’linma xosil kilish uchun poliusning 9 mm uzunlikdagi shkalasiga unta bo’linma joylashtiriladi. Bu xolda 2 ta kushni shtrixlar orasidagi masofa 9-10 - 09 mmni tashkil etadi.
   

Bo’linmasining kiymati 0,1 mm ga teng shtangen asboblarning aksariyatida sanok olish oson bulishi uchun uzaytirilgan polius deb ataladigan polius buladi.

SHtangenreysmos, guniya, tsirkul, shablonlar, probka, kalibrlar, mikrometrlar, mikrometr, rezobomerlar, shup, radiusomerlar shular jumlasiga kiradi.

Mikrometrlar o’lchash chegarasi 0-25; 25-50; 50-75 va x.k.

Mikrometrlar tashki ulchamlarni o’lchash uchun ishlatiladi.

Kup ulchamli o’lchagichlar bilan burchak kattaligi ulchanadi. Ularda shkala va polius buladi. Kup ulchamli vositalardan 0° - dan 180° gacha bulgan burchaklarni o’lchashga imkon beradi. UT tipidagi burchak o’lchagichlar 0° dan 180° gacha bulgan tashki burchaklarni xamda 40° dan 180° gacha bulgan ichki burchaklarni o’lchashga imkon beruvchi UN tilidagi burchak o’lchagichlar qo’llaniladi.

Pulat chizgich bilan o’lchash.

CHizgich ulchanadigan detal yuzasiga jips kuyilib, uning yon chekkasi detaldagi biror dunglik yoki detalni kisib turuvchi narsaga tiraladi. CHizgichning 0- bo’linmasi detalning ulchanadigan kismi uchiga anik tugri kelishi kerak. Ulchamni aniklashda kuz anik shkala karshisida bulishi kerak.

SHtangentsirkul bilan o’lchash.

1. 
   Tashki ulchamni o’lchash uchun shtangentsirkulni olib, ramkani kisuvchi muruvvati bushatiladi. SHtangentsirkul lablari tsirkul ulchamida kattarok ulchamga keltiriladi. Xarakatlanuvchi ramka lablari ulchanadigan detal yuzasiga tekkinucha suriladi. Kisuvchi muruvvat bilan maxkamlanib, shtangentsirkul detaldan olinadi.
   

. Ichki ulchamni o’lchash uchun lablar teshik ulchamidan kichikrok ulchamga keriladi. Kichik lablar teshikka kiritilib, xarakatlanuvchi ramka lablari teshik devorchalariga tekkincha suriladi. Xarakatlanuvchi ramka muruvvat bilan maxkamlanib shtangentsirkul detaldan olinadi.

1. 
   CHukurlikni o’lchash uchun shtangenning yon chekkasi ulchanadigan teshik yoki chizikning yukori chetiga tiraladi. Xdrakatlanuvchi labning chukur o’lchagich chizigi teshik yoki chizik tagiga tiralguncha pastga tushiriladi. Xarakatlanuvchi ramka kisuvchi muruvvat bilan maxkamlanib, shtangentsirkul detaldan olinadi.
   

SHtangentsirkul kursatkichni ukish uchun shtanga shkalasi buyicha konusning nolinchi bo’linmasigacha mm lar butun soni sanaladi.

O’lchash vositalarini toklashda buyumning tayyorlanish anikdigi, o’lchash usulining samaradorligi va tejamliligi xisobga olinishi kerak. Buyumni tayyorlash, yigish, tahmirlash uchun kuyim kancha kam va talab etiladigan aniklik kancha yukori bulsa, o’lchash asbobi shuncha anik bulishi lozim.

Ulchamning yukori anikligini tahminlaydigan ulchov asboblarini tanlashda buyumning zarur sifatiga erishish uchun talab etilganidan anikrogini tanlamaslik kerak. Kuyishdan, kizdirib koliplash va bolgalashdan keyin ulchamlarni tekshirish uchun krontsirkul, nutromer, chizgich storlidir, chunki ularni tayyorlash uchun belgilangan ulchamlar va joizliklar butun mm lar xisobida beriladi. Xomaki ishlov berishda egovlash, kirkib tushirishda bo’linmasining kiymatini 0,1 mm ga teng bulgan shtangentsirkulning anikdigi yetarlidir.

MAVZU: Rejalash

Reja:

1. 
   Kirish
   
2. 
   Tekislikda rejalashda qo’llaniladigan asboblar
   
3. 
   Rejalash usullari
   
4. 
   Fazoviy rejalash
   
5. 
   Mexnat xavfsizligi
   

Kirish

Mashina - mexanizm detallari, zagotovkalariga ishlov berish mexanika yoki chilangarlik tsexlarida bajariladi. Ishlov berish jarayonida metallning mahlum kavati (kismi) olib tashlanadi, natijada uning ulchami kichrayadi.

Detal zagotovkasiga kerakli ulchamlarda ishlov berish uchun sirtiga chizik tortiladi. Bu rejalash deyiladi. Rejalashda tayyorlanayotgan detalning konturi zagotovkadan ajratib kursatiladi. Bu ishni anik bajarish lozim, aks xolda yul kuyilgan xato tayyorlangan detalni yaroksizlantiradi. Rejalash asosan, kichik seriyada, donalab ishlab chikarishda qo’llaniladi. Korxona va zavodlarda katta partiyada detal ishlab chikarishda maxsus moslama - konduktor kullanishi tufayli rejalashga extiyoj kolmaydi.

Detalning shakliga kura, rejalashning tekislikda va fazoviy (xajmiy) turi bor. Tekislikda rejalashda detalning sirtiga berilgan ulchamlarda pulat chizgichlar bilan iz koldiriladi (kernlanadi).

Fazoviy rejalash mashinasozlikda eng kup tarkalgan usul bulib, u tekislikda rejalashdan fark kiladi. Bu usulning murakkabligi shundan iboratki, detalning xar bir sirtiga chizib chikishdan tashkari, xamma tekisliklardagi aloxida rejalar bir-birlari bilan uzaro boglanadi.

Tekislikda rejalashda qo’llaniladigan asboblar

C Hizgich (igna) rejalanadigan detal sirtiga chizik turishi uchun mo’ljallangan bulib, U10 yoki U12 asbobsozlik pulatidan tayyorlanadi. Yaxshi ishlov berilgan pulat sirtlarni rejalash uchun jez chizgichlardan foydalaniladi. CHizgichlarning turtta: yumalok bir uchi bukilgan, chuntak chizgich va ignasi almashtiriladigan turlari bor.

Kerner (iz koldirgich) avvaldan belgilab

kuyilgan chiziklarga chukurchalar tushirish uchun xizmat kiladigan chilangarlik asbobi. Kernerlar legirlangan yoki uglerodli asbobsozlik

26

pulatidan (U7A, U8A, 7XF yoki 8XF) tayyorlanadi. Ishchi kismiga 15-20 mm uzunlikda termik ishlov beriladi. Uning kattikligi RS3 40-45, urta kismi nakatlanadi. Kernerlarning oddiy, maxsus, prujinali va elektrda ishlaydigan turlari bor.

T Sirkullar aylanalarni bulishda va geometrik shakllarni yasashda qo’llaniladi. Undan o’lchagich asboblardan ulchamlarni detallarga kuchirishda xam foydalanish mumkin. Rejalash tsirkullari oddiy, yoysimon va prujinali bulishi mumkin. Oddiy tsirkul sharnir usulida biriktirilgan oyokchalardan iborat bulib, ular ignali yoki almashtirgichli turlarga bulinadi. Oyokchalarning kerilish kattaligi vint bilan sozlanadi. TSirkulda moslama tsirkul oyokchalarini 0,2 mm aniklikda urnatishga yordam beradi.

R ejalash shtangentsirkulidan tugri chiziklarni utkazishda va aylana markazini belgilashda foydalaniladi. Rejalash shtangentsirkuli yugonlashib boruvchi shtangaga urnatilgan keskichdan iborat. SHtanga buylab noniusli ramka suriladi. Ramkaning pastki kismiga uzi markazlanuvchi kiskichli nonius-tirgak urnatilgan. Ramka mikrometrik vint yordamida xomutga birikib, shtanga buylab kulda suriladi va kiskich bilan maxkamlanadi. Ramkaning mikrometrik surilishi gaykani aylantirish orkali amalga oshiriladi.

Rejalashdan avval markazlovchi tayanchni tegishli bazaviy teshikka to’g’rilanadi, sung rejalanadigan detalning sirtiga keskich urnatiladi. SHundan keyin shayton buyicha keskichni tuxtagichli kiskich bilan maxkamlab rejalash ishlari bajariladi.

Reysmus fazoviy rejalash asbobi bulib, undan g orizontal, vertikal va parallel chiziklarni utkazish xamda detalning taxtaga tugri kuyilganini tekshirishda foydalaniladi. U chuyan asos, vertikal shtativ, chizgichni urnatish uchun gaykali vint, ignani anik ulchamda urnatish uchun maxkamlovchi vint va plankalardan iborat. Detal va zagotovkalarni anik rejalashda mikrometrik bulgan reysmuslar qo’llaniladi.

Rejalashga tayyorgarlik. Rejalashga kirishishdan avval kuyidagi ishlarni bajarish lozim:

• 
  zagotovkani chang, zang va boshka iflosliklardan tozalash;
  
• 
  zagotovkani kuzdan kechirish, kavarik yorik va boshka nuksonlarni aniklash, ularni anik o’lchash, rejalanadigan detal chizmasini urganish;
  
• 
  zagotovka xususiyatlarini, kullanish maksadini aniklash, ulchamlarini topish;
  
• 
  zagotovkaning bazaviy sirtlarini aniklash, sirtni buyashga tayyorlash kerak.
  

Tekislikda rejalash usullari

Tekislikda rejalash uchun chukurchalari (kern) tushiriladi. U kuyidagi tartibda amalga oshiriladi: dastavval gorizontal, sungra ogma va nixoyat aylana, yoy va yumadokdashtirilgan izlar tushiriladi.

Tugri chizikli izlarni (riska) ogish burchagida, chizgichni chizgichga bosibrok chapdan ungga yunaltirib chiziladi. Izli chizikni fakat bir marta utkazish kerak. Kayta utkazilganda avvalgisi bilan ustma-ust tushmay kolishi mumkin. Izli chizik notugri utkazilgan xollarda zagotovkani kaytadan buyab, kuringandan keyin chizish kerak. Aks xolda izli chiziklar kupayib, chukurchalarni kaysi chizikka tushirish nomahlum bulib koladi.

SHtangentsirkul O’TS-1 oddiysidan soat tipidagi indikator urnatilganligi bilan fark kiladi. Bu asbob ishlatishda kulayligi, anikligi va xisoblarni olishda kuzni charchatmasligi bilan boshkalardan afzal. Indikator aylanma shkalasining bir bulagi 1/10 mm, ulchov chegarasi 135 mm bulib, uning ishchi jaglari butun uzunligi buyicha toblanadi.

Reja chiziklarini kernlash. Kern (chukurcha) deb zagotovkaga kerner bilan tushirilgan chukurchaga aytiladi. Bolganing ogirligi kerner ogirligiga teng bulishi kerak.

Kerner bilan ishlashda uni chap kulning uchta barmogi bilan ushlab, belgilangan nuktaga utkir uchini tirab, bolgacha bilan zarba beriladi. Avval, belgilangan nuktaga kernerning utkir uchini 200-300 kiyalikda kuyib markaz topilgach, uni perpendikulyar xolatga keltirib bolgacha bilan yengilgina zarba beriladi. Bolgachaning ogirligi 100-200 gramm atrofida, kernlar esa reja chizigining uzida bulishi kerak.

Uzun chiziklarda chukurchalar 20-100 mm oralikda, kiska chiziklar va burchaklarda 5-10 mm oralikda bulishi zarur.

Aylana chizigining uk chiziklarini fakat aylana bilan kesishgan joyidan kernlash kifoya. Bir tekis kernlanmaganda ishlov berish va uni nazorat kilish kiyinlashadi.

Teshiklarni parmalashda kern izlari chukurrok bulishi lozim, aks xolda parma rejali uyikdan chikib ketadi.

Rejalash usullari. Mexnat unumdorligini oshirish maksadida novator-chilangarlar rejalashning eng kup takomillashgan usullaridan keng foydalanmokdalar. Rejalashning andoza buyicha, namuna buyicha, uz joyida, kalam bilan va boshka usullari mavjud.

Andoza buyicha rejalash, odatda, katta partiyadagi detallarning zagotovkalarini rejalashda qo’llaniladi. Murakkab shaklli andozalarni

1. 
   5- 1 mm li teshikli detallar uchun andozalarni 3-5 mm li listlardan tayyorlanadi. Rejalash andozasini buyalgan zagotovkaga kuyib, konturi buyicha chizik chizib chikiladi, keyin kernlanadi. Teshiklarni rejalashda teshik andoza buyicha zagotovkaga chizgich bilan chiziladi.
   

Namuna buyicha rejalash andoza tayyorlab olish talab kilinmasligi bilan farklanadi. Bu usul tahmirlashda keng qo’llanilib, ulchamlar ishdan chikib yaroksizlanib kolgan detallarni uzidan rejalanadigan detalga kuchiriladi.

O’z joyida rejalash kupincha katta detallarni biriktirishda qo’llaniladi. Masalan, metallning fazoviy munosabat va konstruktiv elementlari uz joyida ikkinchisiga karab rejalanadi.

qalam bilan rejalash material turi bilan faqklanadi. Alyumin va dyuralyuminlarga chizma asboblari tuplamini kullab, oddiy kalamda reja tushiriladi. Dyuradyuminga pulat chizgich bilan chizib bulmaydi, chunki chizgich izlari materialning ximoya katlamini shikastlashi zanglash va yemirilishga olib keladi.

Anik rejalash ishlarni bajarishda asboblarning sifati (utkirligi, chizgichlarning tugriligi) ga ehtibor bermok lozim. Dastlab rejalanadigan sirtlar yaxshilab tozalanadi, sungra miss kukuni eritmasi detal sirtiga surtiladi. Nozik rejalash ishlarida bordan foydalanish mumkin emas, chunki bor tez uchib ketib, kulni va asboblarni ifloslantirishi mumkin.

Nuksonlar. Rejalovchining ehtiborsizligi yoki rejalash asboblarining nosozligi tufayli zagotovka rejasining chizmaga tugri kelmasligi, tajribasizlik taxta sirtining iflosligi tufayli reysmusning kerakli ulchamga notugri urnatilishi kabi nuksonlar rejalashda kup uchraydi.

FAZOVIY REJALASH

Rejalash uchun moslamalar

F

Режалашга киришишдан олдин заготовкани режалаш тахтасига урнатилади.
azoviy rejalash tekislikda rejalashdan birmuncha murakkab, chunki zagotovkaning turli tekisliklarida ish olib borishga tugri keladi.

Buning uchun prizmalar, tayanch kistirmalar, domkrat, rejalash kutilaridan foydalaniladi.

Prizmali kistirmalar tsilindrsimon zagotovkalarni urnatish uchun qo’llaniladi. Kupincha uzunligi 2—250 mm, eni va buyi 50—100 mm. li kistirmalar qo’llaniladi.

Uzun tsilindrsimon zagotovkalarni urnatishda bir xil ulchamdagi juft

Eng takomillashgan prizmali moslama yarim xalkasimon tutkichining (1) yon tomonlari prizmalar (2) chegarasidan chikib turmaydi, shu tufayli detalga gorizontal va vertikal chizik izlarini tutttirittt mumkin. Oddiy prizmali moslamalarda tutkich tomonlari prizma kirralaridan tashkariga chikib turadi, shu sababli detalni agdarmasdan gorizontal xamda vertikal chiziklarni rejalab bulmaydi.

Mahlum burchak ostida detallarni rejalash uchun prizmali moslamani (1) asosga nisbatan disk (2) graduslari buyicha kerakli burchakka kuyiladi va detal tutkich (4) ga kisiladi Prizma gayka-barashka (3) bilan maxkamlanadi.

Burchaklik chuyandan yasaladi. Uning xar ikkala tokchasida teshik mavjud. Gorizontal tokchadagi teshik yordamida burchaklikni rejalash taxtasiga, vertikal tokchadagi teshiklar yordamida burchaklikka rejalanadigan detalni maxkamlanadi.

Ulchov kublari anik, toza ishlov berilgan kup sonli teshiklari bulgan sirtlardan iborat. Teshiklar detallarni bolt va tutkichlar bilan maxkamlash imkonini beradi.

Nazorat moslamasi (yashik)ni chuyandan yasaladi. Devorlarining kalinligi 8—12 mm bulib, ichki mustaxkam kovurgaga ega. Xdmma tomonlariga shabrovka kilib ishlov berilgan, ularga rejalanadigan zagotovkalar urnatiladi.