Kirish Bozor munosabatlari sharoitida samaradorlikning o’rni va ahamiyati

To’lov qobiliyati koeffisiyenti (K_pl) korxonaning debitorlar bilan o’z vaqtida hisob-kitob qilish hamda tayyor mahsulot va boshqa moddiy vositalarini sotishning qulay sharoitlarda sotish orqali baholanadigan to’liq imkoniyatlarini ko’rsatadi. U quyidagi formula asosida hisoblanadi:

Bu yerda:
A₂ – aylanma aktivlar (ishlab chiqarish zahiralari, tayyor mahsulot, pul mablag’lari, debitorlik qarzlari va hokazolar);
P₂ – majburiyatlar (qisqa muddatli qarzlar, qisqa muddatli kreditlar, byudjet oldidagi qarzlar, kreditorlik qarzlari va hokazo);
P_dz – muddati o’tib ketgan debitorlik qarzlari;
D_zk – uzoq muddatli qarz va kreditlar.
Xususiy va qarzga olingan mablag’lar nisbati koeffisiyenti (K_ss) ularning shakllanish manbalarini inobatga olgan holda, pul mablag’lari bilan ta’minlanganlik darajasini aniqlaydi. U quyidagi formula asosida hisoblanadi:

Bu yerda:
P₁ – xususiy mablag’lar manbalari (Nizom jamg’armasi, qo’shilgan kapital, taqsimlanmagan foyda va hokazo).
Moliyaviy mustaqillik koeffisiyenti (K_fn) korxona moliyaviy mustaqilligining kamayishi (ko’payishi), kelajakda moliyaviy qiyinchilik-larga uchrash xavfining kuchayishi (pasayishi) haqida ma’lumot beradi hamda korxona o’z majburiyatlari oldida javob berishining kafolatlarini belgi-lab beradi. U quyidagi formula asosida hisoblanadi:

Bu yerda:
IB - korxona balansi aktivi yoki passivining yakuni.
Xususiy aylanma mablag’lar bilan ta’minlanganlik koeffi-siyenti (K_os) korxonaning barqaror ishlab chiqarish-xo’jalik faoliyatini yuritish uchun zarur bo’lgan aylanma vositalar mavjudligini tavsiflaydi. Shuningdek u, korxona egalari va kreditorlar manfaatlaridagi munosabat-larni ham aks ettiradi. Mazkur koeffisiyent quyidagi formula asosida hisoblanadi:

Bu yerda:
A₁ – uzoq muddatli aktivlar (asosiy vositalar, kapital qo’yilmalar, nomoddiy aktivlar va hokazo).
Ko’rsatkichlar tizimini tayyorlagan mualliflar tomonidan korxonaning to’lovga qobiliyatligi yoki nochorligini aniqlovchi parametrlar belgilab berilgan. Masalan, to’lov qobiliyati koeffisiyenti hamda xususiy va qarzga olingan mablag’lar nisbati koeffisiyenti 2 dan kichik bo’lsa (K_pl<2; K_ss<2), moliyaviy mustaqillik koeffisiyenti 0,5 dan kichik bo’lsa (K_fn<0,5), xususiy aylanma mablag’lar bilan ta’minlanganlik koeffisiyenti 0,1 dan kichik bo’lsa (K_os<0,1) korxonalar nochor deb topiladi. Korxona nochorligi, demak, xo’jalik faoliyatining samarasizligi to’g’risidagi yakuniy qaror, nochorlik parametrlarining umumiy summasi 4,6 dan kichik bo’lgan holda qabul qilinadi.
Xo’jalik faoliyati samaradorligini oshirish juda ham murakkab jarayon bo’lib, buning hamma uchun to’g’ri keluvchi yagona yo’li mavjud emas. Har bir korxona bu masalani yechishda o’z imkoniyatlari va yuzaga kelgan iqtisodiy shart-sharoitlaridan kelib chiqqan holda harakat qiladi. Biroq barcha hollarda ham samaradorlikning asosida foydani maksimallash-tirish yoki xarajatlarni minimallashtirish yotadi.
Shartli misol keltirib o’tamiz. Aytaylik, korxonaning 10 mln so’m miqdorida mablag’i bo’lib, bu mablag’larni ishlab chiqarishni kengayti-rishga sarflash mo’ljallangan. Hisob-kitoblar shuni ko’rsatadiki, korxona 10 mln so’m sarf qilganda qo’shimcha 11 mln so’mlik mahsulot ishlab chiqaradi, ya’ni foyda 1 mln so’mni yoki qo’shilgan kapitalning 10 % qismini tashkil qiladi.
Agarda korxona ushba mablag’ni bankka yiliga 12 %li depozit hisobiga qo’yganida, foizlar uchun 1,2 mln so’m foyda olgan bo’lar edi. Demak, muqobil xarajatlarni hisoblaganda korxona 0,2 mln so’m miqdoridagi qo’ldan chiqarib yuborilgan foydani ham hisobga olishi lozim. Biroq ishga bunday yondashishning, bugungi bozor munosabatlari sharoitlarida keng tarqalgan bunday usulida, ya’ni eng ko’p foydaga ega bo’lish tamoyili asosidagi usulda, korxona foydani maksimal darajaga chiqarsada, ishlab chiqarishni kengaytirishga erisha olmaydi. Ishlab chiqarishni kengaytirish esa, barchaga ma’lum bo’lganidek, iqtisodiyotning rivojlanishi uchun eng muhim talablar-dan biri hisoblanadi.

Xulosa
Iqtisodiy rivojlanishning barcha bosqichlarida asosiy bo'g'in korxona hisoblanadi. Aynan korxonada mahsulot ishlab chiqarish amalga oshiriladi, har xil turdagi xizmatlar ko'rsatiladi, ishchi va ishlab chiqarish vositalari o'rtasida bevosita bog'liqlik mavjud. Mustaqil korxona deganda ishlab chiqarish va texnik birligi, tashkiliy, ma'muriy va iqtisodiy mustaqillikka ega bo'lgan ishlab chiqarish birligi tushuniladi. Korxona o'z faoliyatini mustaqil ravishda amalga oshiradi, ishlab chiqarilgan mahsulotni, olingan foydani soliqlar va boshqa majburiy to'lovlarni to'lashdan keyin o'z ixtiyorida qoladi.

Bozor munosabatlaridagi asosiy ko'rsatkich - bu tadbirkor.
Bunday holda, tadbirkorlik faoliyatining sub'ekti yoki alohida fuqaro yoki fuqarolarning birlashmasi bo'lishi mumkin.
Shunday qilib, korxona - bu ijtimoiy ehtiyojlarni qondirish va foyda olish maqsadida mahsulot ishlab chiqarish, ishlarni bajarish va xizmatlar ko'rsatish uchun tadbirkor yoki tadbirkorlar uyushmasi tomonidan tashkil qilingan mustaqil iqtisodiy sub'ektdir.
Korxonaning maqsadi ijtimoiy ehtiyojlarni qondirish va foyda olishdir. Islohotgacha bo'lgan Rossiyada korxonaning asosiy maqsadi ijtimoiy ehtiyojlarni qondirish deb hisoblangan. Bugungi kunda bozor iqtisodiyoti sharoitida ushbu maqsadni bekor qilish, istisno qilish va mumkin bo'lgan maksimal foyda olish uchun yagona maqsadni qoldirish mumkinmi? Yo'q