Kirish Asosiy qism: N. Chemberlen uning ichki va tashki siyosati

Nevill Chemberlen uning ichki va tashki siyosati
Artur Nevill Chemberlen ingliz siyosatchisi, 1937 yildan 1940 yilgacha Buyuk Britaniya konservativ partiyasi a'zosi va Bosh vazir bo'lgan. Chemberlen 1869 yil 18 martda Buyuk Britaniyaning Edgbaston shahrida tug'ilgan. Uning otasi Jozef Chemberlen taniqli ingliz siyosatchisi edi. Onasi - Florens Kenrik. Mashhur qarindoshlardan Nevillning ham birodari Osten Chemberlen bor edi. Yoshligida u regbi maktabida o'qigan. Keyinchalik Birmingem universitetiga aylantirilgan, ammo o'qish istagini bildirmagan Mason Ilmiy kollejida tahsil olgan. 1890 yilda, 21 yoshida, u Bagamadagi agav plantatsiyasining moliyaviy menejeri bo'lishga harakat qildi, ammo zarar ko'rdi. 7 yil davomida uning kompaniyasi 50 ming funtni yo'qotdi. 7 yildan so'ng, 1897 yilda Nevill Buyuk Britaniyaga qaytib keldi. Chemberlen juda kech - 32 yoshida oila qurdi. Uning rafiqasi - irlandiyalik neon Anne de Vere Chamberlain.U siyosatga kirishini rag'batlantirdi va qo'llab-quvvatladi va uning doimiy hamrohi, yordamchisi va ishonchli hamkasbi bo'ldi, deputat etib saylanganidan keyin uning uy-joy va boshqa siyosiy va ijtimoiy faoliyatidagi manfaatlarini to'liq baham ko'rdi. Er-xotinning ikkita farzandi bor edi: o'g'il va qiz. Ikkinchi Jahon urushi boshlanganda Nevillga rektum saratonining so'nggi bosqichida tashxis qo'yilgan. U uzoq umr ko'rmadi va 1940 yil 22 sentyabrda u o'zini tark etdi.
Siyosatdagi martaba. 1900 yilda Buyuk Britaniyada bo'lib o'tgan saylovlarda Chemberlen otasi etakchi bo'lgan Liberal Union partiyasidan nomzodini qo'ydi. Nevill o'zining siyosiy karerasini 1911 yilda Birmingem shahar kengashining a'zosi lavozimini egallash bilan boshladi va u 1918 yilda bo'shatildi. Xuddi shu davrda, 1915 yildan 1916 yilgacha u ushbu shahar meri bo'lib ishlagan. 1918 yilda u Konservativ partiyadan "Birmingem Ledvud kolleji" ga saylandi. Bir necha marta u pochta xizmati kotibi va sog'liqni saqlash vaziri, moliya kansleri va 1937 yilda Buyuk Britaniya hukumati partiyasining rahbari bo'ldi. Chemberlen davrida tashqi siyosatda Buyuk Britaniya fashist rahbarlarining tajovuzkor harakatlarini zararsizlantirishga urinib, Gitler va Mussolinini tinchlantirish kursidan o'tdi. Ushbu tinchlantirishga turli xil imtiyozlar evaziga erishildi, bu o'sha paytdagi Britaniya tashqi ishlar vaziri Entoni Edenga juda mos kelmadi. Oxir oqibat Eden bunday siyosatga norozilik sifatida iste'foga chiqdi.
1930-yillarning boshqa ko'plab taniqli siyosiy arboblari Gitlerga nisbatan etarlicha qat'iylikni namoyish etmagan Chemberlenning siyosatini qattiq qoraladilar. Ammo Nevilning o'zi ham unchalik ahamiyat bermadi. Buyuk Britaniyaning bosh vaziri sifatida Chemberlen yangi Evropa urushidan qattiq qo'rqardi. Shu bilan birga, u tinchlantirish siyosati nohaq xafa bo'lgan Germaniyani to'liq qondirishi va Versal shartnomasi tufayli unga etkazilgan qattiq haqoratni qoplashi mumkinligiga juda ishonar edi. Britaniyalik sub'ektlar orasida eng katta yutuq va e'tirof Chemberlen Monakodagi kelishuvlardan so'ng, Nevill o'z mamlakatiga "bizning asrimiz uchun tinchlik" ga erishganligini tantanali ravishda e'lon qilganidan so'ng erishdi. Biroq, u Buyuk Britaniyaning havo kuchlarini rivojlantirishni unutmadi. Uning hukmronligi davrida taniqli Dovul va Spitfire qiruvchilari qabul qilingan va radarlar havo hujumidan mudofaa kuchlarining hamma joylariga kiritilgan. Angliya o'sha paytda egalik qilgan dunyodagi eng kuchli dengiz floti bilan birgalikda bu Buyuk Britaniyani tashqi dushmanlar, xususan Gitler uchun daxlsiz qilib qo'yishi kerak edi. Uinston Cherchill Chemberlenning harakatlarini va uning Monakodagi shartnomalarini qattiq va oqilona tanqid qildi. Tarix Cherchillning to'g'riligini tasdiqladi.Natsistlar Germaniyasi imzolangan shartnomalarni buzgan holda, Chexoslovakiyaning slavyan hududlarini qo'shib oldi va shu bilan Chemberlenning siyosatini masxara qildi. Nevil, shunga qaramay, urushni oldini olish uchun Gussler bilan Mussolinining "vositachiligi" bilan suhbat qurishga urindi, ammo bu mumkin emas edi. 1939 yil 3 sentyabrda, Germaniyaning Polshaga bostirib kirishidan 3 kun o'tgach, Buyuk Britaniya Germaniyaga urush e'lon qildi. 1940 yilga kelib Buyuk Britaniyani qayta qurollantirish butunlay tugallandi, bu esa fashistlarning hujumlariga qarshi turishga imkon berdi.
Deyarli barcha tarixchilar Chemberlenni siyosiy uzoqni ko'rishda ayblashadi, chunki tinchlantirish siyosati kerakli natijani bermadi, Ikkinchi Jahon urushiga to'sqinlik qilmadi. Shuni esda tutish kerakki, 30-yillarda bunday siyosat nafaqat Britaniya jamoatchilik fikri, balki dunyoning aksariyat siyosatchilari orasida to'g'ri deb hisoblangan. O'sha yillarda Stalin va kommunistlar g'ayriinsoniy barbar va butun Evropa uchun tahdid deb hisoblanar, tinchlangan Germaniya esa ruslarga qarshi mudofaa sifatida ko'rilgan edi.
1940 yil 10-mayda Nevill Chemberlen iste'foga chiqdi. Buyuk Britaniyaning urush davri sharoitida barcha partiyalar tomonidan qo'llab-quvvatlanadigan Bosh vazir bo'lishi juda muhim edi. Va liberallar ham, leyboristlar ham Chemberlenni qo'llab-quvvatlamadilar. Uinston Cherchill Nevillning o'rnini egalladi. Iste'fodan so'ng, Chemberlen urush kengashining lord prezidenti sifatida ishlashni davom ettirdi va Konservativ partiyaning etakchilaridan biri bo'lib qoldi. 1940 yil 22 sentyabrda og'ir kasallik tufayli Nevil Chemberlen barcha lavozim va lavozimlaridan iste'foga chiqdi. 1940 yil 9-noyabrda Buyuk Britaniyaning Riding shahrida vafot etgan ichak saratonidan vafot etdi. Dafn marosimida yangi bosh vazir Uinston Cherchill nutq so'zladi. Dafn marosimining sanasi va vaqti urush paytida xavfsizlik sababli oshkor qilinmadi. Nevill Buyuk Britaniyaning Vestminster Abbeyida dafn etildi.
1937-yilda hokimiyat tepasiga kelgan Konservatorlar partiyasi rahbari N. Chemberlen (1869—1940) o‘zining 3 yillik bosh vazirlik faoliyati davomida Gitlerni «tinchlantirish» siyosatining tashabbuskori bo‘lib maydonga chiqdi. Shuning uchun ham Buyuk Britaniya Germaniyaning Avstriya, Chexoslovakiyani bosib olishiga amalda yordamlashdi. U bunday «kichik» yon berishlar bilan butun bir avlod uchun tinchlikni saqlab qolmoqdaman, deb qayta-qayta uqtirardi.
Biroq Germaniya birinchi navbatda Sovet davlatiga emas, G‘arb davlatlariga qarshi urush boshlashi to‘g‘risidagi rejasi haqidagi ma’lumotlar tez orada Buyuk Britaniyaga ma’lum bo‘lib qoldi. Endi Buyuk Britaniya zo‘r berib urushga tayyorlana boshladi. Harbiy xarajatlar ikki baravar oshirildi.
Bundan tashqari, Buyuk Britaniya harbiy doktrinani faqat o‘zini emas, balki Fransiyani ham himoya qilishga mo‘ljallab qayta tuzdi. 1939-yil 15- aprelda Buyuk Britaniya tarixida birinchi marta tinch davrda umumiy harbiy majburiyat joriy etildi. Agar Germaniya Polshaga hujum qilsa, Buyuk Britaniya unga harbiy kuch bilan ham yordam beradigan bo‘ldi. Bunday kafolatlar Gretsiya, Ruminiyaga ham berildi.
Biroq N. Chemberlen hanuz Germaniya bilan til topishish umididan voz kechmagan edi. Uning maqsadi Germaniya agressiyasi tig‘ini Sovet davlatiga burib yuborish edi. Germaniya armiyasi Pragani egallagach, N. Chemberlen umidlari puchga chiqdi. Endi urush bo‘lishi muqarrar edi. Bu hol Buyuk Britaniyani Moskva bilan muzokaralar boshlashga majbur etdi. Biroq har ikki tomonning aybi bilan bu muzokaralar natijasiz tugadi. Xususan, Buyuk Britaniya va Fransiyaning maqsadi Sovet davlatiga bir tomonlama majburiyat yuklash, uni Germaniyaga qarshi urushga tortish, o‘zlari esa chetda qolish edi. Moskva esa bu orada Buyuk Britaniyaning Germaniya bilan dunyoni o‘z ta’sir doiralariga bo‘lib olish to‘g‘risida yashirin muzokaralar olib borayotganligi haqidagi ma’lumotlarni qo‘lga kiritdi. Natijada Sovet hukumati bunga javoban Germaniya bilan yaqinlashish yo‘lini tutdi. Va 1939-yil 23- avgustda Germaniya bilan Sovet davlati o‘rtasida o‘zaro hujum qilmaslik to‘g‘risida shartnoma tuzildi. Sharqda o‘z mavqeyini mustahkamlab olgan Germaniya 1939-yil sentabrda Polshaga hujum qildi. 2—3-sentabr kunlari esa Buyuk Britaniya va Fransiya Germaniyaga qarshi urush e’lon qildilar. Shu tariqa Ikkinchi jahon urushi boshlanib ketdi. Endi Buyuk Britaniya doiralari N. Chemberlenning «tinchlantirish» siyosatining mevasini tatib ko‘rishga majbur bo‘ldilar.