Kimyoviy unsur
Kimyoviy unsur ( kimyoviy element) - bir
xil zaryadli yoki atom raqamli atomlar
majmui. Bugungi kunga kelib (2011),
unsurlar soni 118 taga yetgan.
[1]
Ulardan
25 tasi sunʻiy yoʻl bilan (yadroviy reaksiya
yordamida) hosil qilingan.
Kimyoviy elementlar - yadrolarining
musbat zaryadi hamda atom qobigʻidagi
elektronlar sonining bir xilligi bilan
tavsiflanadigan atomlarning alohida bir
turi. Massa soni (atom yadrosini tashkil
etadigan protonlar va neytronlar
massalarining yigʻindisi) har xil boʻlgan
Kimyoviy unsur izotoplar deb ataladi.
Tabiatda koʻp Kimyoviy unsur 2 yoki
undan koʻp izotoplardan tashkil topgan.
Yer poʻstida tarqalgan tabiiy Kimyoviy
unsurning izotop tarkibi oʻzgarmasdir,
shuning uchun ularning eng muhim
hisoblangan tavsifi — atom massasi
deyarli oʻzgarmas boʻladi. Tabiiy Kimyoviy
unsur, asosan, noradioaktiv boʻlib,
turlituman oddiy (kimyoviy jihatdan
parchalanmaydigan) va murakkab
(kimyoviy birikmalar) moddalarni tashkil
etadi. a, r, u — nurlanuvchi Kimyoviy unsur
(uran, toriy, poloniy, radiy) radioaktiv
elementlardir (qarang Radioaktivlik).
Elementlar tabiatdagi butun
mavjudotning eng oddiy tarkibiy qismlari,
degan tushuncha miloddan bir necha asr
ilgari vujudga kelgan. Aristotelning
fikricha, boshlangʻich materiya 4 abstrakt
"prinsip" (asos): issiqlik, sovuqlik, namlik
va quruklikdan tashkil topgan. Ularning
juftlarida qismlar miqdori maʼlum bir
sonni tashkil etgach, 4 asosiy element —
olov, suv, havo va tuproq hosil boʻlarmish.
Keyinchalik alkimyogarlar Aristotelning
"prinsip" va "element"lariga eruvchanlik
(tuz), yonuvchanlik (oltingugurt) va
metallsimonlik (simob) degan
tushunchalarni kiritdilar.
Sharq olimlaridan Abu Rayhon Beruniy,
Abu Ali ibn Sino, Kindiy va boshqa
koʻpgina olimlar elementlar qaqida oʻz
fikrlarini aytishgan. Mas, Kindiyning
fikriga koʻra, tabiatdagi barcha narsalar
materiyadan tashkil topgan, materiya esa
olov, suv, havo va tuproqdan iborat. Ilk
bor Kimyoviy unsur taʼrifini 1661 yilda
ingliz kimyogari Robert Boyl bergan, u
oddiy moddalarni belgilash uchun
kimyoga "element" degan terminni
kiritgan, shu sababli "oddiy modda" va
"element" degan tushunchalar uzoq,
vaqtgacha bir maʼnoni anglatadi, deb
hisoblab kelindi. 19-asrning60-yillarida,
oddiy modda bilan Kimyoviy unsur
molekula bilan atomga uxshaydi, yaʼni
oddiy modda ham, har qanday modda
singari, molekulalardan tuzilgan,
Kimyoviy unsur esa atomlardan tuzilgan,
deb hisoblanardi; 1869 yilda D.I.
Mendeleyev "... bu tushunchalardagi farq
qar doim hisobga olinishi kerak" deb
taʼkidlagan edi. Soʻngra Kimyoviy unsur
atomga, yaʼni elementning molekulalarda
boʻladigan va barcha xossalarini uzida
mujassam etgan eng kichik zarrachaga
tobora koʻproquxshaydigan boʻldi.
Demak, har qanday atom Kimyoviy
unsurdir, ammo atomlarning har qanday
birikmasi element boʻla olmaydi; bir xil
element atomlarining oʻzaro birikishi
natijasida oddiy moddalar hosil boʻladi.
Koʻpchilik Kimyoviy unsur tuzilishi va
xossalari turlicha boʻlgan bir necha oddiy
moddalar hosil qilishi mumkin (qarang
Allotropiya); bir xil elementdan hosil
boʻladigan oddiy moddalarning oʻzi oʻsha
elementning allotropik shakl uzgarishlari
deb ataladi; turli elementlar atomlarining
birikishi natijasida esa yo oddiy moddalar
aralashmasi yoki murakkab modda hosil
boʻladi. Kimyoviy unsur kimyoviy
jarayonlarda oʻzgarmaydi, ammo yadro
reaksiyalarshi bir-biriga aylanishi
mumkin. Hozirgi kunda 109 ta (2001 yil)
Kimyoviy unsur maʼlum; boʻlardan 21 si
(Ts, Pm, At, Fr, Np, Pu va elementlar
davriy sistemasining 95dan 109gacha 15
elementi) ilk bor sunʼiy ravishda olingan,
keyinchalik Ts, Pm, Fr, Np elementlari
juda oz miqdorda uran rudalari tarkibida
topilgan.
Kimyoviy unsurning yana bir muhim
tavsifi ularning Yer poʻstida
tarqalganligidir. Rus olimi akad. A. P.
Vinogradov tuzgan Yer poʻstining
oʻrtacha kimyoviy tarkibi jadvaliga koʻra,
eng koʻp tarqalgan element — kislorod
massa jihatdan 47,2% ni tashkil etadi,
soʻngra kremniy — 27,6%, alyuminiy —
8,80%, temir — 5,10%, kalsiy — 3,6%,
natriy — 2,64%, kaliy — 2,6%, magniy —
2,10%, vodorod — 0,15%, bu elementlar
Yer poʻsti massasining 99,79%ni, qolgan
barcha Kimyoviy unsur fakat 0,21%ni
tashkil etadi.
Tabiatda atom massasi kichik elementlar
eng koʻp tarqalgan, organizmlarda esa
nisbatan yengil elementlar (N, S, N, O)
koʻp boʻladi. Koinotda ham eng yengil
elementlar — vodorod bilan geliy juda
koʻp tarqalgan. Uglerod, kislorod,
vodorod, azot, oltingugurt, fosfor, xlor,
kremniy, kaliy, magniy, kalsiy va temir
elementlari usimlik va hayvonlar hayotida
muhim rol oʻynaydi.
Baʼzi elementlarning Yer poʻstidagi
umumiy miqdori kam boʻlsada, yer yuzida
toʻplanib qatlamlar hosil qiladi, bu
qatlamlardan ularni qazib olish mumkin.
Kimyoviy unsur baʼzan tugʻma (yombi)
holda ham uchraydi (oltin, simob, platina
va boshqalar). Bu elementlarni qazib
olish birmuncha oson boʻlib, ular
insoniyatga kadimdan maʼlum. Baʼzi
elementlar Yer poʻstining qazib chiqarish
mumkin boʻlgan qatlamida juda tarqoq
holda boʻladi; ular nodir elementlar deb
ataladi. Ammo "nodir" degan tushuncha
Kimyoviy unsurga nisbatan mutlaqo
oʻzgarmaydigan tushuncha emas. Mas,
hozirgi koʻp ishlatiladigan alyuminiy va
magniy bundan bir necha oʻn yil
muqaddam nodir element deb hisoblanar
va juda qim-mat turar edi. Lekin
keyinchalik bu elementlarni ishlab
chiqarish usullarining takomillashishi
ularni maʼlum elementlar qatoriga
kiritilishiga sabab boʻldi
[2]
.
1. Yu. Ts. Oganessian; Abdullin, F. Sh.;
Bailey, P. D.; Benker, D. E.; Bennett, M.
E.; Dmitriev, S. N.; Ezold, J. G.;
Hamilton, J. H. et al. (2010).
"Synthesis of a New Element with
Atomic Number Z=117". Physical
Review Letters (Physical Review
Letter) 104 (14): 142502.
doi:10.1103/PhysRevLett.104.14250
2 . PMID 20481935 .
Manbalar
2. Sayfullo Hamroyev. OʻzME. Birinchi
jild. Toshkent, 2000-yil
Ko‘proq o‘rganish Ushbu maqolada
Oʻzbekiston milliy ensiklopediyasi (2000-
2005) maʼlumotlaridan foydalanilgan.
Kimyoga oid ushbu maqola chaladir. Siz
uni boyitib, Vikipediyaga yordam
berishingiz mumkin.
Matndan CC BY-SA 3.0 litsenziyasi boʻyicha
foydalanish mumkin (agar aksi koʻrsatilmagan
boʻlsa).
"
https://uz.wikipedia.org/w/inde
x.php?
title=Kimyoviy_unsur&oldid=20006
17
" dan olindi
Last edited 1 year ago by EdgarsBot
Do'stlaringiz bilan baham: |