Kimyoviy tolalarni ishlab chiqarishning o’sish sabablari. Ko’p davlatlar tibiiy xom ashyo bazasiga EGA emas

Kimyoviy tolalarni ishlab chiqarishning o’sish sabablari. 

1. Ko’p davlatlar tibiiy xom ashyo bazasiga ega emas. 

2. Kam harajjat bilan boshlang’ich xom ashyoini olish mumkin. 

3. Kimyoviy tolalarni ishlab chiqarish uchun kam capital mablag’ talab 
qilinadi. 

4. Olinadigan tolalarning xususiystlarini oldindan rejalashtirish mumkin. 

5. Dunyo bo’yicha aholi o’smoqda, ularni tabiiy toladan olingan kiyim-
kechaklar bilan ta’minlash qiyin. 

6. Zamonaviy texnikalarda yangi xususiyatlarga ega bo’lgan tolalarni 

ishlatish ehtiyoji katta. 

Kimyoviy tolalarni ishlab chiqarishning asosiy bosqichlari. Kimyoviy 

tolalar ikkita guruhga bo’linadi: sintetik va sun’iy tolalar. Sun’iy tolalar 
kimyoviy usul bilan tabiiy polimer moddalardan olinadi (tsellyuloza, oqsil 
moddalar). Sintetik tolalar esa oddiy moddalarni (monomerlarni) sintez qilib 
olinadi. 

Kimyoviy tolalarning ishlab chiqarish quyidagi bosqichlardan iborat. 

1. Tabiiy polimer xom ashyolarga dastlabki ishlov berish yoki monomer-

larni sintezlash. 2. Eritma tayyorlash. 3. Iplarni shakllantirish. 4. Iplarni 
pardozlash. 5. To’qimachilik ishlov berish (cho’zish, eshish, g’altaklarda 
o’rash va h.k.). 

Viskoza tolasini olinishi. Viskoza tolasi archa, yog’ochlarining 

tsellyulozasidan olinadi. Archa yog’ochlarida 50 foizga qadar tsellyuloza 
bo’ladi. Archa yog’ochlaridan tsellyuloza ishlab chiqariladigan maxsus 
zavodlar bor. Tsellyuloza 3 usul bilan yog’ochlardan ajratib olinadi. 

1. Sulgat usuli. 2. Sulfid usuli. 3. Qichqil-azot usuli bilan. 

Viskoza ishlab chiqaradigan zavodlarga tsellyuloza karton qog’oz 
ko’rinishda keltiriladi. 

Viskoza tolasi quyidagi sxema bo’yicha ishlab chiqariladi. 

Tsellyuloza kartoni---------------------------presslangan toy holatida keladi 

Quritish 

Tsellyulozani 

merserizatsiyalash---------------------------18 foiz NaON bilan 45-50

0
C da 

1 soat davomida ishlov berish 

[C
6
H
7
O
2
(OH)
3
]
h
+NaOH [C
6
H
7
O
2
(OH)
2
ONa]
n
+ 

+
n
H

2
O. Natijada ishqorli tselyuloza (I.Ts) 
hosil bo’ladi. 
I.Ts.ni maydalash----------------------------maxsus mashinalarda bajariladi. 

I.Ts.ni yetilishi-------------------------maydalangan I.Ts.ni transportyirlar 

ustida 1 soat davomida 25-30

0
C xaroratda 
aralashtirilib 
turiladi. 
Natijada 
I.Ts. 

oksidlanadi. Molekula uzunligi kamayadi. 

Tsellyulozani 
eritishga 
imkoniyat 
yaratiladi. 
I.Tsga CS
2
uglerod sulfide 
Bilan ishlov beriladi---------------------Natijada ksantogenat tsellyuloza
(k.ts) (sariq tsellyuloza) olinadi 

O[C
6

H
7
O
2
(OH)
2
]
h 
[C
6
H
7
O
2
(OH)
2
]
h
ONa+CS
2
C=S 

SNa 
Ksantogenat tsellyuloza (K.Ts) 

K.Ts. eritiladi-----------------------------4-5 foiz NaOH eritmada eritiladi. 

Viskoza eritmasi hosil qilinadi.

V. eritmasining yetilishi----------------har xil baklardan qo’shilib 30-40
0
C da 

saqlanadi, eritma yetiladi. 

V. eritmasini tozalash-----------------havo pufakchalari va erimagan modda- 

lardan tozalash. (Filtr, vacuum

ishlatadi. 
Viskoza ipini shakllantirish 
(yigirish) 

V.Ipini pardozlash 

To’qimachilik ishlov berish 

Viskoza eritmasidan ip yigirish. 

Tayyor bo’lgan viskoza eritmasidan 3 usul bilan ip yigiriladi. 

1. Bobina usuli. 2. Tsentrifuga usuli. 3. Uzluksiz usul. 

1. Bobina usuli-birinchi ishlatigan usul. 

1. filtr 

2. cho’ktiruvchi vanna 

3. filera 

4. ip 

5. ip joylashkich moslama 

6. bobina (ip). 

Tayyor bo’lgan viskoza eritmasi P=3÷5 atm. bosimda filera orqali 

cho’ktiruvchi vannaga beriladi. Vannada tuzlar va sulfat kislotasi bo’ladi. 
Eritmadan tsellyuloza ip holatida ajrab bobinaga o’raladi. 

O[C
6

H
7
O
2
(ON)
2
]
h 
C=S+H
2
SO
4
NaHSO
4
+CS
2
+C
6
H
10
O
5

SNa gidrat tsellyuloza 

Tsentrifuga usulida iplarga qo’shimcha eshish beriladi. Uzluksiz usulda 

viskoza ipi mashinaning o’zida pardozlanadi. 

Viskoza ipini pardozlashda ipning tarkibida qolgan eritmadan suv va 

boshqa kimyoviy moddalar yordamida tozalanad. 

Viskozaning shtapel tolasi. To’qimachilik sanoatida viskozaning uzluksiz 

uzun iplari va kesilgan shtapel tolalari ishlatiladi. 

Uzluksiz uzun iplar kompleks ip bo’lib elementar iplardan tashkil 

topadi. Kompleks iplardagi elementar iplarning soni olinadigan ipning 
chziqligiga bog’liq. Odatda elementar iplar soni 12-100 ga qadar bo’ladi. 

Shtapel tolalarni olishda fileradagi teshikchalar soni 2500-40000 bo’lishi 

mumkin. Bir qancha fileradan chiqqan kompleks iplar qo’shilib jgut hosil 
qiladi. Jgut esa ma’lum uzunlikda kesiladi tolaga aylanadi. Kesilgan tolalar 
pardozlangandan keyin sof eki boshqa tolalar bilan aralashtirilgan holatda 
yigirilgan tolalar olinadi. 

Viskoza ipining xossalari: gigroskopik xususiyati bo’yicha paxta ipiga 

o’xshash, lekin xo’l holatda mustahkamligi 2 barobar kamayadi. 150-160
0
C da 
tuzilishi o’zgarmaydi. 
γ
=1,5 g/sm
3
. Yuvganda kirishadi. Ishqalanish 
deformatsiyasiga chidamli. 

Shtapel tolasining uzunligi paxta bilan aralashtirilsa L=38 mm bo’ladi. 

Jun bilan aralashtirilsa L=64-75 mm qilib kesiladi. 

Atsetat tolasining olinishi. Atsetat tolasi quruq usul bilan 

atsetiltsellyulozadan olinadi. Atsetiltsellyuloza esa kimyoviy zavodlarda 
paxtaning kalta tolasini sirka angidridi bilan ishlash natijasida olinadi. 

[C
6

H
7
O
2
(OH)
3
]
n
+3(CH
3
CO)
2
[C
6
H
7
O
2
(OCOCH
3
)
3
]
n
+3CH
3
COOH 
sirka angidridi 

triatsetiltsellyuloza- 

birlamchi 

atsetiltsellyuloza 

deb ataladi. 

Atsetat tolasi ikkilamchi atsetiltsellyulozadan olinadi, uning uchun 

birlamchi atsetiltsellyulozani suv bilan ishlov berib ikkilamchi tsellyuloza 
olinadi. 

[C
6

H
7
O
2
(OCOCH
3
)
3
]
n
+nH
2
O [C
6
H
7
O
2
(OCOCH
3
)
2
OH]
n
+nCH
3
COOH 

ikkilamchi atsetiltsellyuloza 

Ikkilamchi atsetil tsellyulozani yuvib, tozalab, quritib 95foiz atseton, 5 
foiz suv eritmasida eritiladi. 

Eritma nasos bilan fileradan o’tkaziladi. 

E-eritma 
1-filtr 
2-filera 
3-yigirish shaxtasi 
4-atsetat ipi 
5-yog’lovchi valik 
6-ip joylashtiradigan moslama 
7-tayyor ip 

Atsetat ipining mustahkamligi viskozadan kam. Lekin, ho’l holatda 

mustahkamligini kam yo’qotadi. Elastik xususiyati viskozadan yaxshi, lekin 
gigroskopik xususiyati viskozadan past. Yana kamchiligidan bittasi ishlatilish 
jarayonida atsetat tolasida static zaryadlar yig’iladi. Lekin, tolasi yaxshi 
bo’yaladi, har xil kiyim-kechak ishlab chiqiqarish uchun ishlatiladi. 

Shisha tolalarni olinishi. Shisha tolalari diametric 2 sm bo’lgan shisha 

shariklaridan olinadi. Bu shariklar 1200-1600
0
C eritilib maxsus fileradan 
o’tkaziladi. 

Kimyoviy tolalarni ishlab chiqarishning o’sish sabablari. 

1. Ko’p davlatlar tibiiy xom ashyo bazasiga ega emas. 

2. Kam harajjat bilan boshlang’ich xom ashyoini olish mumkin. 

3. Kimyoviy tolalarni ishlab chiqarish uchun kam capital mablag’ talab 
qilinadi. 

4. Olinadigan tolalarning xususiystlarini oldindan rejalashtirish mumkin. 

5. Dunyo bo’yicha aholi o’smoqda, ularni tabiiy toladan olingan kiyim-
kechaklar bilan ta’minlash qiyin. 

6. Zamonaviy texnikalarda yangi xususiyatlarga ega bo’lgan tolalarni 

ishlatish ehtiyoji katta. 

Kimyoviy tolalarni ishlab chiqarishning asosiy bosqichlari. Kimyoviy 

tolalar ikkita guruhga bo’linadi: sintetik va sun’iy tolalar. Sun’iy tolalar 
kimyoviy usul bilan tabiiy polimer moddalardan olinadi (tsellyuloza, oqsil 
moddalar). Sintetik tolalar esa oddiy moddalarni (monomerlarni) sintez qilib 
olinadi. 

Kimyoviy tolalarning ishlab chiqarish quyidagi bosqichlardan iborat. 

1. Tabiiy polimer xom ashyolarga dastlabki ishlov berish yoki monomer-

larni sintezlash. 2. Eritma tayyorlash. 3. Iplarni shakllantirish. 4. Iplarni 
pardozlash. 5. To’qimachilik ishlov berish (cho’zish, eshish, g’altaklarda 
o’rash va h.k.). 

Viskoza tolasini olinishi. Viskoza tolasi archa, yog’ochlarining 

tsellyulozasidan olinadi. Archa yog’ochlarida 50 foizga qadar tsellyuloza 
bo’ladi. Archa yog’ochlaridan tsellyuloza ishlab chiqariladigan maxsus 
zavodlar bor. Tsellyuloza 3 usul bilan yog’ochlardan ajratib olinadi. 

1. Sulgat usuli. 2. Sulfid usuli. 3. Qichqil-azot usuli bilan. 

Viskoza ishlab chiqaradigan zavodlarga tsellyuloza karton qog’oz 
ko’rinishda keltiriladi. 

Viskoza tolasi quyidagi sxema bo’yicha ishlab chiqariladi. 

Tsellyuloza kartoni---------------------------presslangan toy holatida keladi 

Quritish 

Tsellyulozani 

merserizatsiyalash---------------------------18 foiz NaON bilan 45-50

0
C da 

1 soat davomida ishlov berish 

[C
6
H
7
O
2
(OH)
3
]
h
+NaOH [C
6
H
7
O
2
(OH)
2
ONa]
n
+ 

+
n
H

2
O. Natijada ishqorli tselyuloza (I.Ts) 
hosil bo’ladi. 
I.Ts.ni maydalash----------------------------maxsus mashinalarda bajariladi. 

I.Ts.ni yetilishi-------------------------maydalangan I.Ts.ni transportyirlar 

ustida 1 soat davomida 25-30

0
C xaroratda 
aralashtirilib 
turiladi. 
Natijada 
I.Ts. 

oksidlanadi. Molekula uzunligi kamayadi. 

Tsellyulozani 
eritishga 
imkoniyat 
yaratiladi. 
I.Tsga CS
2
uglerod sulfide 
Bilan ishlov beriladi---------------------Natijada ksantogenat tsellyuloza
(k.ts) (sariq tsellyuloza) olinadi 

O[C
6

H
7
O
2
(OH)
2
]
h 
[C
6
H
7
O
2
(OH)
2
]
h
ONa+CS
2
C=S 

SNa 
Ksantogenat tsellyuloza (K.Ts) 

K.Ts. eritiladi-----------------------------4-5 foiz NaOH eritmada eritiladi. 

Viskoza eritmasi hosil qilinadi.

V. eritmasining yetilishi----------------har xil baklardan qo’shilib 30-40
0
C da 

saqlanadi, eritma yetiladi. 

V. eritmasini tozalash-----------------havo pufakchalari va erimagan modda- 

lardan tozalash. (Filtr, vacuum

ishlatadi. 
Viskoza ipini shakllantirish 
(yigirish) 

V.Ipini pardozlash 

To’qimachilik ishlov berish 

Viskoza eritmasidan ip yigirish. 

Tayyor bo’lgan viskoza eritmasidan 3 usul bilan ip yigiriladi. 

1. Bobina usuli. 2. Tsentrifuga usuli. 3. Uzluksiz usul. 

1. Bobina usuli-birinchi ishlatigan usul. 

1. filtr 

2. cho’ktiruvchi vanna 

3. filera 

4. ip 

5. ip joylashkich moslama 

6. bobina (ip). 

Tayyor bo’lgan viskoza eritmasi P=3÷5 atm. bosimda filera orqali 

cho’ktiruvchi vannaga beriladi. Vannada tuzlar va sulfat kislotasi bo’ladi. 
Eritmadan tsellyuloza ip holatida ajrab bobinaga o’raladi. 

O[C
6

H
7
O
2
(ON)
2
]
h 
C=S+H
2
SO
4
NaHSO
4
+CS
2
+C
6
H
10
O
5

SNa gidrat tsellyuloza 

Tsentrifuga usulida iplarga qo’shimcha eshish beriladi. Uzluksiz usulda 

viskoza ipi mashinaning o’zida pardozlanadi. 

Viskoza ipini pardozlashda ipning tarkibida qolgan eritmadan suv va 

boshqa kimyoviy moddalar yordamida tozalanad. 

Viskozaning shtapel tolasi. To’qimachilik sanoatida viskozaning uzluksiz 

uzun iplari va kesilgan shtapel tolalari ishlatiladi. 

Uzluksiz uzun iplar kompleks ip bo’lib elementar iplardan tashkil 

topadi. Kompleks iplardagi elementar iplarning soni olinadigan ipning 
chziqligiga bog’liq. Odatda elementar iplar soni 12-100 ga qadar bo’ladi. 

Shtapel tolalarni olishda fileradagi teshikchalar soni 2500-40000 bo’lishi 

mumkin. Bir qancha fileradan chiqqan kompleks iplar qo’shilib jgut hosil 
qiladi. Jgut esa ma’lum uzunlikda kesiladi tolaga aylanadi. Kesilgan tolalar 
pardozlangandan keyin sof eki boshqa tolalar bilan aralashtirilgan holatda 
yigirilgan tolalar olinadi. 

Viskoza ipining xossalari: gigroskopik xususiyati bo’yicha paxta ipiga 

o’xshash, lekin xo’l holatda mustahkamligi 2 barobar kamayadi. 150-160
0
C da 
tuzilishi o’zgarmaydi. 
γ
=1,5 g/sm
3
. Yuvganda kirishadi. Ishqalanish 
deformatsiyasiga chidamli. 

Shtapel tolasining uzunligi paxta bilan aralashtirilsa L=38 mm bo’ladi. 

Jun bilan aralashtirilsa L=64-75 mm qilib kesiladi. 

Atsetat tolasining olinishi. Atsetat tolasi quruq usul bilan 

atsetiltsellyulozadan olinadi. Atsetiltsellyuloza esa kimyoviy zavodlarda 
paxtaning kalta tolasini sirka angidridi bilan ishlash natijasida olinadi. 

[C
6

H
7
O
2
(OH)
3
]
n
+3(CH
3
CO)
2
[C
6
H
7
O
2
(OCOCH
3
)
3
]
n
+3CH
3
COOH 
sirka angidridi 

triatsetiltsellyuloza- 

birlamchi 

atsetiltsellyuloza 

deb ataladi. 

Atsetat tolasi ikkilamchi atsetiltsellyulozadan olinadi, uning uchun 

birlamchi atsetiltsellyulozani suv bilan ishlov berib ikkilamchi tsellyuloza 
olinadi. 

[C
6

H
7
O
2
(OCOCH
3
)
3
]
n
+nH
2
O [C
6
H
7
O
2
(OCOCH
3
)
2
OH]
n
+nCH
3
COOH 

ikkilamchi atsetiltsellyuloza 

Ikkilamchi atsetil tsellyulozani yuvib, tozalab, quritib 95foiz atseton, 5 
foiz suv eritmasida eritiladi. 

Eritma nasos bilan fileradan o’tkaziladi. 

E-eritma 
1-filtr 
2-filera 
3-yigirish shaxtasi 
4-atsetat ipi 
5-yog’lovchi valik 
6-ip joylashtiradigan moslama 
7-tayyor ip 

Atsetat ipining mustahkamligi viskozadan kam. Lekin, ho’l holatda 

mustahkamligini kam yo’qotadi. Elastik xususiyati viskozadan yaxshi, lekin 
gigroskopik xususiyati viskozadan past. Yana kamchiligidan bittasi ishlatilish 
jarayonida atsetat tolasida static zaryadlar yig’iladi. Lekin, tolasi yaxshi 
bo’yaladi, har xil kiyim-kechak ishlab chiqiqarish uchun ishlatiladi. 

Shisha tolalarni olinishi. Shisha tolalari diametric 2 sm bo’lgan shisha 

shariklaridan olinadi. Bu shariklar 1200-1600
0
C eritilib maxsus fileradan 
o’tkaziladi. 

1-Eliktropech 

2-filera 
3-shisha ipi 
4-yog’laydigan (parafin) dosk 
5-ipni joylashtiruvchi moslama 
6-tayyor shisha ip-bobina 

Erigan shisha fileradan o’z og’irligi ta]sirida oqib tushadi. Havo bilan 

sovutulgan ip g’altakka o’raladi. 

Iplarni bir-biriga yopishqoqligini kamaytirish uchun va yumshoqligini 

oshirish uchun ular maxsus yog’lar bilan yoh’lanadi. 

Shisha tolasini shisha tayoqchalaridan eritib olish mumkin. 

1-o’t alangasi 

2-shisha tayoqchasi 

3-shisha ipi 

4-yog’lovchi rolik 

5-baraban 

Metall iplarini olinishi. Metall iplarni asosan mis metallini chizish usuli 

bilan olinadi. Olingan metal ipini har xil qimmat baholi metall bilan qoplaydi 
(1-2 foiz oltin, kumush). 

Metall iplari har xil ko’rinishda bo’ladi. 

1. Voloka – misdan cho’zilgan ko’ndalang kesimi yumoloq ip. 

2. Plyushenka – volokani tasmaga o’xshatib tayyorlanishi. 

3. Kanitel – voloka bilan plyushenkani spiral qilib tayyorlash. 

4. Mishura – bir qancha plyushenkani bir-biriga eshilgan holati. 

5. Pryadova – plyushenkani paxta, ipak ipi bilan birgalikda eshilgan
holati. 

Bu iplar kiyimlarni va orden, medallarni bezatishga ishlatiladi. 

Almaz, parcha, jemchug gazlamalarida lyureks degan ip ishlatiladi. Bu 
ip alyuminiy folgasini kesib ustidan sintetik har xil rangli plyonkalar bilan 
qoplanadi. Bular material ichida har xil chiroyli ko’rinish beradi. 

Sintetik tolalarning olinishi. Sintetik tolalar oddiy moddalarning ya’ni, 

monometrlarning molekulalarini sintezlab olinadi.

Sintetik tolalar makromolekulasini tuzilishi bo’yicha ikki turga bo’linadi: 

1. Karbozanjirli tolalar. 2. Getrozanjir tolalar. 

Agar tolaning makromolekulasining asosiy zanjirchasi faqat uglerod – 

karbonlardan tashkil topsa u tolalar karbo-zanjir tolalarga kiradi (nitron, 
xlorin, poliproplen). 

Agar makromolekulasining asosiy zanjirchasida karbondan boshqa 

elementlar bo’lsa ular getrozanjir tolalarga kiradi (kapron, lavsan). 

Kapron tolasining olinishi. Kapron tolasi kaprolaktam monomerini 

polimerlash reaktsiyasi bilan olinadi. Kaprolaktam esa fenol, benzol, furfurol
moddalarga kimyoviy ishlov berib olinadi. Fenol, benzol, furfurol esa neftni, 
toshko’mirni qaytadan ishlash natijasida olinadi. 

Monometrlarni sintezlash 2 reaktsiya yordamida bajariladi. 1) Polimer-

lash reaktsiyasi. 2) Polikondensatlash reaktsiyasi. Reaktsiyalar farqi: 
polimerlash reaktsiyasida reaktsiyaga kiradigan monomerlarning tarkibi 
o’zgarmasdan hosil bo’lgan polimer tarkibida saqlanib qoladi. 
Polikandensatsiya reaktsiyada monomer tarkibi o’zgaradi va qo’shimcha oddiy 
modda ajrab chiqadi. 

Kapron tolasi polimerlash reaktsiyasi bilan olinadi. 

NH 
Kaprolaktam formulasi CO(CH
2
)
5
NH, yoki (CH
2
)
5

CO 

Polimerlash reaktsiyasi 3 bosqichda o’tadi. 

1. Monomer molekulasini aktivlash. 

2. Molekula zanjirchasining o’sishi. 

3. Molekula zanjirchasining o’sishini to’xtatish. 

Monomer molekulasini aktivlashtirish issiqlik yoki elektr zaryadlari 
ta]sirida bajariladi. Reaktsiya natijasida monomerning qo’sh bog’lari yoki 
tsiklik bog’lari uziladi. Aktivlashgan molekulalar bir-biri bilan bog’lashib uzun 
zanjirchani hosil qiladilar, ya’ni 2-bosqich bajariladi. 

Tola olish uchun zanjirchalar ma’lum uzunlikda bo’lishi kerak. 

Zanjirchaning uzunligi eritmaning yopishqoqligi orqali aniqlanadi. Molekula 
zanjirchasining uzunligini to’xtatish uchun maxsus ingibitor moddalarini 
eritmaga qo’shiladi. 

Bu moddalar aktivlashgan zanjirchalarni o’sishini to’xtatadilar. 

Kaprolaktam monomerlarini polimerlash maxsus idishlarda yuqori xaroratda, 
ya’ni t-250-260
0
C, yuqori bosimda 10 atm.da, 12 soat davom etadi. 

Olingan modda polikaprolaktam deb ataladi, ya’ni [-CO(CH

2
)
5
NH-]
n

Polikaprolaktamdan kapron tolasi quyidagi sxema bo’yicha olinadi. 

1-Bunker 

2-erituvchi panjara-280
0
C 
3-nasos 
4-filera P.K.U. polikapro- 

laktam ushog’i 

5-sovituvchi shaxta 
6-yigirish shaxtasi 
7-namlivchi disk 
8-yog’lovchi disk 
9-cho’zuvchi disklar 
10-ipni joylovchi moslama 
11-tayyor kapron ipi (bobina) 

Polikarolaktam (PK) ushog’i temir bochkalarda kapron yigirish tsexiga 

olib kelinadi. 

Bochkalardan PK ushog’i bunker 1 ga to’kiladi. PK erituvchi panjarada 

2 260-280
0
C eriydi. Nasos 3 bilan 10 atm. bosimda kaprolaktam eritmasi 
filera 4 dan ip holatida oqib tushadi. Sovituvchi 5 shaxtada ip sovitiladi 
(bo’lmasa yopishib qoladi). Shaxta 6 me’yoriy havi bilan sovutiladi. Disk 7 ip 
namlanadi disk 8 yog’langan g’altak 11 ga o’raladi. 

Kapron ipi pardoz qilinmaydi. To’qimachilik ishlov berilishi mumkin 

(qo’shish, eshish va h.k.). 

Kapron tolasining asosiy xususiyatlar: Kapron cheksiz uzunlikdagi ip va 

qirqilgan shtapel tola ko’rinishida ishlab chiqariladi. 

Iplar esa mono ip va kompleks ip bo’lishi mumkin. Kompleks iplarda 

elementar iplar soni ishlab chqariladigan ipning yo’g’onligiga bog’liq (8-60). 

Monoipning yo'g'onligi 1,67-5 teks (¹ 200-600) 

Nisbiy 
pishiqligi 
P
í
=50 cí/teks. Cho’ziluvchanligi E
ï
=18-32 foiz. 
Gigroskopligi 4 foiz. T=65
0
C – kapron pishiqligini yo’qota boshlaydi. 

Ishqor ta’siriga chidamli. Kislotaga chidamsiz. 

Kamchiligi esa, tolasi silliq, yaxshi ishlamaydi, ishqalanish kuchi kam. 
Boshqa tolalar bilan aralashtirilgan vaqtda silliqligi tufayli material yuzasiga 
chiqibishqalanish natijasida pilling (tugunchalar) hosil bo’ladi. O’ziga kam 
namlikni tortadi. 

Ayrim kamchiligini (silliqligini) kamaytirish uchun tolalarni tsilindrik 

emas balki har xil shaklda ishlab chiqiladi. Yaltiroqligini kamaytirish uchun 
okstitan degan kukini qo’shiladi. 

Lavsan tolasining olinishi. Lavsan tolasi tereftalat kislota bilan 

etilenglikol moddasini polikondensatsiya (270-280
0
C) reaktsiya natijasida 
olingan polietilentereftalat polimeridan olinadi. 

nOHOC COOH+nOH (CH

2
)
2
OH
→
[OC COO-(CH
2
)
2
O-]
n
+nH
2
O 

tereftalat

Etilenglikol PET (polietilentereftalat 

kislotasi 

polimeri) 

PET – qattiq modda. Lavsan ipi kapron ipini olish sxemasi bo’yicha 

olinadi. 

Lavsan ipining asosiy xususiyatlari. Lavsan cheksiz ip va shtapel tola 

holatida ishlab chiqariladi. 

1. Nisbiy mustahkamligi P

í
=35-45 cí/teks. 

2. Cho’ziluvchanligi esa 

ε
í
=14-17 foiz. 
3. Elastiklik xususiyati jun tolasiga o’xshash (sun’iy jun deb ataladi). 
4. Issiqqa chidamliligi 150-170
0
C da pishiqligini yo’qotmaydi. 
5. Yorug’likka chidamli. 
6. Gigroskopik xususiyati yomon-0,5 foiz normal sharoitda. 
7. Tabiiy tola bilan aralashtirilganda yaxshi sifatli mahsulot olinadi
(ko’ylak, kostyum, plash, materiallarini ishlab chiqariladi).
Nitron tolasini olinishi. Nitron tolasi akrilnitron moddasidan olinadi. 
Akrilnitron esa atsetilen (C
2
H
2
) va sinil kislota (HCN) aralashmasidan 
oKimyoviy tolalarni ishlab chiqarishning o’sish sabablari. 

1. Ko’p davlatlar tibiiy xom ashyo bazasiga ega emas. 

2. Kam harajjat bilan boshlang’ich xom ashyoini olish mumkin. 

3. Kimyoviy tolalarni ishlab chiqarish uchun kam capital mablag’ talab 

qilinadi. 

4. Olinadigan tolalarning xususiystlarini oldindan rejalashtirish mumkin. 

5. Dunyo bo’yicha aholi o’smoqda, ularni tabiiy toladan olingan kiyim-
kechaklar bilan ta’minlash qiyin. 

6. Zamonaviy texnikalarda yangi xususiyatlarga ega bo’lgan tolalarni 

ishlatish ehtiyoji katta. 

Kimyoviy tolalarni ishlab chiqarishning asosiy bosqichlari. Kimyoviy 

tolalar ikkita guruhga bo’linadi: sintetik va sun’iy tolalar. Sun’iy tolalar 
kimyoviy usul bilan tabiiy polimer moddalardan olinadi (tsellyuloza, oqsil 
moddalar). Sintetik tolalar esa oddiy moddalarni (monomerlarni) sintez qilib 
olinadi. 

Kimyoviy tolalarning ishlab chiqarish quyidagi bosqichlardan iborat. 

1. Tabiiy polimer xom ashyolarga dastlabki ishlov berish yoki monomer-

larni sintezlash. 2. Eritma tayyorlash. 3. Iplarni shakllantirish. 4. Iplarni 
pardozlash. 5. To’qimachilik ishlov berish (cho’zish, eshish, g’altaklarda 
o’rash va h.k.). 

Viskoza tolasini olinishi. Viskoza tolasi archa, yog’ochlarining 

tsellyulozasidan olinadi. Archa yog’ochlarida 50 foizga qadar tsellyuloza 
bo’ladi. Archa yog’ochlaridan tsellyuloza ishlab chiqariladigan maxsus 
zavodlar bor. Tsellyuloza 3 usul bilan yog’ochlardan ajratib olinadi. 

1. Sulgat usuli. 2. Sulfid usuli. 3. Qichqil-azot usuli bilan. 

Viskoza ishlab chiqaradigan zavodlarga tsellyuloza karton qog’oz 
ko’rinishda keltiriladi. 

Viskoza tolasi quyidagi sxema bo’yicha ishlab chiqariladi. 

Tsellyuloza kartoni---------------------------presslangan toy holatida keladi 

Quritish 

Tsellyulozani 

merserizatsiyalash---------------------------18 foiz NaON bilan 45-50

0
C da 

1 soat davomida ishlov berish 

[C
6
H
7
O
2
(OH)
3
]
h
+NaOH [C
6
H
7
O
2
(OH)
2
ONa]
n
+ 

+
n
H

2
O. Natijada ishqorli tselyuloza (I.Ts) 
hosil bo’ladi. 
I.Ts.ni maydalash----------------------------maxsus mashinalarda bajariladi. 

I.Ts.ni yetilishi-------------------------maydalangan I.Ts.ni transportyirlar 

ustida 1 soat davomida 25-30

0
C xaroratda 
aralashtirilib 
turiladi. 
Natijada 
I.Ts. 

oksidlanadi. Molekula uzunligi kamayadi. 

Tsellyulozani 
eritishga 
imkoniyat 
yaratiladi. 
I.Tsga CS
2
uglerod sulfide 
Bilan ishlov beriladi---------------------Natijada ksantogenat tsellyuloza
(k.ts) (sariq tsellyuloza) olinadi 

O[C
6

H
7
O
2
(OH)
2
]
h 
[C
6
H
7
O
2
(OH)
2
]
h
ONa+CS
2
C=S 

SNa 
Ksantogenat tsellyuloza (K.Ts) 

K.Ts. eritiladi-----------------------------4-5 foiz NaOH eritmada eritiladi. 

Viskoza eritmasi hosil qilinadi.

V. eritmasining yetilishi----------------har xil baklardan qo’shilib 30-40
0
C da 

saqlanadi, eritma yetiladi. 

V. eritmasini tozalash-----------------havo pufakchalari va erimagan modda- 

lardan tozalash. (Filtr, vacuum

ishlatadi. 
Viskoza ipini shakllantirish 
(yigirish) 

V.Ipini pardozlash 

To’qimachilik ishlov berish 

Viskoza eritmasidan ip yigirish. 

Tayyor bo’lgan viskoza eritmasidan 3 usul bilan ip yigiriladi. 

1. Bobina usuli. 2. Tsentrifuga usuli. 3. Uzluksiz usul. 

1. Bobina usuli-birinchi ishlatigan usul. 

1. filtr 

2. cho’ktiruvchi vanna 

3. filera 

4. ip 

5. ip joylashkich moslama 

6. bobina (ip). 

Tayyor bo’lgan viskoza eritmasi P=3÷5 atm. bosimda filera orqali 

cho’ktiruvchi vannaga beriladi. Vannada tuzlar va sulfat kislotasi bo’ladi. 
Eritmadan tsellyuloza ip holatida ajrab bobinaga o’raladi. 

O[C
6

H
7
O
2
(ON)
2
]
h 
C=S+H
2
SO
4
NaHSO
4
+CS
2
+C
6
H
10
O
5

SNa gidrat tsellyuloza 

Tsentrifuga usulida iplarga qo’shimcha eshish beriladi. Uzluksiz usulda 

viskoza ipi mashinaning o’zida pardozlanadi. 

Viskoza ipini pardozlashda ipning tarkibida qolgan eritmadan suv va 

boshqa kimyoviy moddalar yordamida tozalanad. 

Viskozaning shtapel tolasi. To’qimachilik sanoatida viskozaning uzluksiz 

uzun iplari va kesilgan shtapel tolalari ishlatiladi. 

Uzluksiz uzun iplar kompleks ip bo’lib elementar iplardan tashkil 

topadi. Kompleks iplardagi elementar iplarning soni olinadigan ipning 
chziqligiga bog’liq. Odatda elementar iplar soni 12-100 ga qadar bo’ladi. 

Shtapel tolalarni olishda fileradagi teshikchalar soni 2500-40000 bo’lishi 

mumkin. Bir qancha fileradan chiqqan kompleks iplar qo’shilib jgut hosil 
qiladi. Jgut esa ma’lum uzunlikda kesiladi tolaga aylanadi. Kesilgan tolalar 
pardozlangandan keyin sof eki boshqa tolalar bilan aralashtirilgan holatda 
yigirilgan tolalar olinadi. 

Viskoza ipining xossalari: gigroskopik xususiyati bo’yicha paxta ipiga 

o’xshash, lekin xo’l holatda mustahkamligi 2 barobar kamayadi. 150-160
0
C da 
tuzilishi o’zgarmaydi. 
γ
=1,5 g/sm
3
. Yuvganda kirishadi. Ishqalanish 
deformatsiyasiga chidamli. 

Shtapel tolasining uzunligi paxta bilan aralashtirilsa L=38 mm bo’ladi. 

Jun bilan aralashtirilsa L=64-75 mm qilib kesiladi. 

Atsetat tolasining olinishi. Atsetat tolasi quruq usul bilan 

atsetiltsellyulozadan olinadi. Atsetiltsellyuloza esa kimyoviy zavodlarda 
paxtaning kalta tolasini sirka angidridi bilan ishlash natijasida olinadi. 

[C
6

H
7
O
2
(OH)
3
]
n
+3(CH
3
CO)
2
[C
6
H
7
O
2
(OCOCH
3
)
3
]
n
+3CH
3
COOH 
sirka angidridi 

triatsetiltsellyuloza- 

birlamchi 

atsetiltsellyuloza 

deb ataladi. 

Atsetat tolasi ikkilamchi atsetiltsellyulozadan olinadi, uning uchun 

birlamchi atsetiltsellyulozani suv bilan ishlov berib ikkilamchi tsellyuloza 
olinadi. 

[C
6

H
7
O
2
(OCOCH
3
)
3
]
n
+nH
2
O [C
6
H
7
O
2
(OCOCH
3
)
2
OH]
n
+nCH
3
COOH 

ikkilamchi atsetiltsellyuloza 

Ikkilamchi atsetil tsellyulozani yuvib, tozalab, quritib 95foiz atseton, 5 
foiz suv eritmasida eritiladi. 

Eritma nasos bilan fileradan o’tkaziladi. 

E-eritma 
1-filtr 
2-filera 
3-yigirish shaxtasi 
4-atsetat ipi 
5-yog’lovchi valik 
6-ip joylashtiradigan moslama 
7-tayyor ip 

Atsetat ipining mustahkamligi viskozadan kam. Lekin, ho’l holatda 

mustahkamligini kam yo’qotadi. Elastik xususiyati viskozadan yaxshi, lekin 
gigroskopik xususiyati viskozadan past. Yana kamchiligidan bittasi ishlatilish 
jarayonida atsetat tolasida static zaryadlar yig’iladi. Lekin, tolasi yaxshi 
bo’yaladi, har xil kiyim-kechak ishlab chiqiqarish uchun ishlatiladi. 

Shisha tolalarni olinishi. Shisha tolalari diametric 2 sm bo’lgan shisha 

shariklaridan olinadi. Bu shariklar 1200-1600
0
C eritilib maxsus fileradan 
o’tkaziladi. 

1-Eliktropech 

2-filera 
3-shisha ipi 
4-yog’laydigan (parafin) dosk 
5-ipni joylashtiruvchi moslama 
6-tayyor shisha ip-bobina 

Erigan shisha fileradan o’z og’irligi ta]sirida oqib tushadi. Havo bilan 

sovutulgan ip g’altakka o’raladi. 

Iplarni bir-biriga yopishqoqligini kamaytirish uchun va yumshoqligini 

oshirish uchun ular maxsus yog’lar bilan yoh’lanadi. 

Shisha tolasini shisha tayoqchalaridan eritib olish mumkin. 

1-o’t alangasi 

2-shisha tayoqchasi 

3-shisha ipi 

4-yog’lovchi rolik 

5-baraban 

Metall iplarini olinishi. Metall iplarni asosan mis metallini chizish usuli 

bilan olinadi. Olingan metal ipini har xil qimmat baholi metall bilan qoplaydi 
(1-2 foiz oltin, kumush). 

Metall iplari har xil ko’rinishda bo’ladi. 

1. Voloka – misdan cho’zilgan ko’ndalang kesimi yumoloq ip. 

2. Plyushenka – volokani tasmaga o’xshatib tayyorlanishi. 

3. Kanitel – voloka bilan plyushenkani spiral qilib tayyorlash. 

4. Mishura – bir qancha plyushenkani bir-biriga eshilgan holati. 

5. Pryadova – plyushenkani paxta, ipak ipi bilan birgalikda eshilgan
holati. 

Bu iplar kiyimlarni va orden, medallarni bezatishga ishlatiladi. 

Almaz, parcha, jemchug gazlamalarida lyureks degan ip ishlatiladi. Bu 
ip alyuminiy folgasini kesib ustidan sintetik har xil rangli plyonkalar bilan 
qoplanadi. Bular material ichida har xil chiroyli ko’rinish beradi. 

Sintetik tolalarning olinishi. Sintetik tolalar oddiy moddalarning ya’ni, 

monometrlarning molekulalarini sintezlab olinadi.

Sintetik tolalar makromolekulasini tuzilishi bo’yicha ikki turga bo’linadi: 

1. Karbozanjirli tolalar. 2. Getrozanjir tolalar. 

Agar tolaning makromolekulasining asosiy zanjirchasi faqat uglerod – 

karbonlardan tashkil topsa u tolalar karbo-zanjir tolalarga kiradi (nitron, 
xlorin, poliproplen). 

Agar makromolekulasining asosiy zanjirchasida karbondan boshqa 

elementlar bo’lsa ular getrozanjir tolalarga kiradi (kapron, lavsan). 

Kapron tolasining olinishi. Kapron tolasi kaprolaktam monomerini 

polimerlash reaktsiyasi bilan olinadi. Kaprolaktam esa fenol, benzol, furfurol
moddalarga kimyoviy ishlov berib olinadi. Fenol, benzol, furfurol esa neftni, 
toshko’mirni qaytadan ishlash natijasida olinadi. 

Monometrlarni sintezlash 2 reaktsiya yordamida bajariladi. 1) Polimer-

lash reaktsiyasi. 2) Polikondensatlash reaktsiyasi. Reaktsiyalar farqi: 
polimerlash reaktsiyasida reaktsiyaga kiradigan monomerlarning tarkibi 
o’zgarmasdan hosil bo’lgan polimer tarkibida saqlanib qoladi. 
Polikandensatsiya reaktsiyada monomer tarkibi o’zgaradi va qo’shimcha oddiy 
modda ajrab chiqadi. 

Kapron tolasi polimerlash reaktsiyasi bilan olinadi. 

NH 
Kaprolaktam formulasi CO(CH
2
)
5
NH, yoki (CH
2
)
5

CO 

Polimerlash reaktsiyasi 3 bosqichda o’tadi. 

1. Monomer molekulasini aktivlash. 

2. Molekula zanjirchasining o’sishi. 

3. Molekula zanjirchasining o’sishini to’xtatish. 

Monomer molekulasini aktivlashtirish issiqlik yoki elektr zaryadlari 
ta]sirida bajariladi. Reaktsiya natijasida monomerning qo’sh bog’lari yoki 
tsiklik bog’lari uziladi. Aktivlashgan molekulalar bir-biri bilan bog’lashib uzun 
zanjirchani hosil qiladilar, ya’ni 2-bosqich bajariladi. 

Tola olish uchun zanjirchalar ma’lum uzunlikda bo’lishi kerak. 

Zanjirchaning uzunligi eritmaning yopishqoqligi orqali aniqlanadi. Molekula 
zanjirchasining uzunligini to’xtatish uchun maxsus ingibitor moddalarini 
eritmaga qo’shiladi. 

Bu moddalar aktivlashgan zanjirchalarni o’sishini to’xtatadilar. 

Kaprolaktam monomerlarini polimerlash maxsus idishlarda yuqori xaroratda, 
ya’ni t-250-260
0
C, yuqori bosimda 10 atm.da, 12 soat davom etadi. 

Olingan modda polikaprolaktam deb ataladi, ya’ni [-CO(CH

2
)
5
NH-]
n

Polikaprolaktamdan kapron tolasi quyidagi sxema bo’yicha olinadi. 

1-Bunker 

2-erituvchi panjara-280
0
C 
3-nasos 
4-filera P.K.U. polikapro- 

laktam ushog’i 

5-sovituvchi shaxta 
6-yigirish shaxtasi 
7-namlivchi disk 
8-yog’lovchi disk 
9-cho’zuvchi disklar 
10-ipni joylovchi moslama 
11-tayyor kapron ipi (bobina) 

Polikarolaktam (PK) ushog’i temir bochkalarda kapron yigirish tsexiga 

olib kelinadi. 

Bochkalardan PK ushog’i bunker 1 ga to’kiladi. PK erituvchi panjarada 

2 260-280
0
C eriydi. Nasos 3 bilan 10 atm. bosimda kaprolaktam eritmasi 
filera 4 dan ip holatida oqib tushadi. Sovituvchi 5 shaxtada ip sovitiladi 
(bo’lmasa yopishib qoladi). Shaxta 6 me’yoriy havi bilan sovutiladi. Disk 7 ip 
namlanadi disk 8 yog’langan g’altak 11 ga o’raladi. 

Kapron ipi pardoz qilinmaydi. To’qimachilik ishlov berilishi mumkin 

(qo’shish, eshish va h.k.). 

Kapron tolasining asosiy xususiyatlar: Kapron cheksiz uzunlikdagi ip va 

qirqilgan shtapel tola ko’rinishida ishlab chiqariladi. 

Iplar esa mono ip va kompleks ip bo’lishi mumkin. Kompleks iplarda 

elementar iplar soni ishlab chqariladigan ipning yo’g’onligiga bog’liq (8-60). 

Monoipning yo'g'onligi 1,67-5 teks (¹ 200-600) 

Nisbiy 
pishiqligi 
P
í
=50 cí/teks. Cho’ziluvchanligi E
ï
=18-32 foiz. 
Gigroskopligi 4 foiz. T=65
0
C – kapron pishiqligini yo’qota boshlaydi. 

Ishqor ta’siriga chidamli. Kislotaga chidamsiz. 

Kamchiligi esa, tolasi silliq, yaxshi ishlamaydi, ishqalanish kuchi kam. 
Boshqa tolalar bilan aralashtirilgan vaqtda silliqligi tufayli material yuzasiga 
chiqibishqalanish natijasida pilling (tugunchalar) hosil bo’ladi. O’ziga kam 
namlikni tortadi. 

Ayrim kamchiligini (silliqligini) kamaytirish uchun tolalarni tsilindrik 

emas balki har xil shaklda ishlab chiqiladi. Yaltiroqligini kamaytirish uchun 
okstitan degan kukini qo’shiladi. 

Lavsan tolasining olinishi. Lavsan tolasi tereftalat kislota bilan 

etilenglikol moddasini polikondensatsiya (270-280
0
C) reaktsiya natijasida 
olingan polietilentereftalat polimeridan olinadi. 

nOHOC COOH+nOH (CH

2
)
2
OH
→
[OC COO-(CH
2
)
2
O-]
n
+nH
2
O 

tereftalat

Etilenglikol PET (polietilentereftalat 

kislotasi 

polimeri) 

PET – qattiq modda. Lavsan ipi kapron ipini olish sxemasi bo’yicha 

olinadi. 

Lavsan ipining asosiy xususiyatlari. Lavsan cheksiz ip va shtapel tola 

holatida ishlab chiqariladi. 

1. Nisbiy mustahkamligi P

í
=35-45 cí/teks. 

2. Cho’ziluvchanligi esa 

ε
í
=14-17 foiz. 
3. Elastiklik xususiyati jun tolasiga o’xshash (sun’iy jun deb ataladi). 
4. Issiqqa chidamliligi 150-170
0
C da pishiqligini yo’qotmaydi. 
5. Yorug’likka chidamli. 
6. Gigroskopik xususiyati yomon-0,5 foiz normal sharoitda. 
7. Tabiiy tola bilan aralashtirilganda yaxshi sifatli mahsulot olinadi
(ko’ylak, kostyum, plash, materiallarini ishlab chiqariladi).
Nitron tolasini olinishi. Nitron tolasi akrilnitron moddasidan olinadi. 
Akrilnitron esa atsetilen (C
2
H
2
) va sinil kislota (HCN) aralashmasidan 
olinadi. 
Akrilonitril polimerizatsiya reaktsiyasi natijasida poliakrilonitril polimeri 
olinadi. 

n(CH
2

=CH) (-CH
2
-CH-)n 

CN
CN 

akrilnitril 
PAN (poliakrilonitril) 

Poliakrilonitril dimetilformamid eritmasida eritilib ho’l yoki quruq usul 

bilan olinadi. 

Odatda kompleks nitron iplari quruq usul bilan (atsetatni olish 

sxemasidek) shtapel tolasi esa ho’l usul bilan olinadi. 

Nitron tolasining asosiy xususiyatlari. Nitron tolasining tashqi ko’rinishi 

bo’yicha jun tolasiga o’xshash, engil, quyosh nuriga chidamli. Ho’l holatida 
mexanik xususiyati o’zgarmaydi. Ishqalanishga chidamsiz. Namligi esa 2,0 
foiz, trikotaj mahsulotlariga ko’p ishlatiladi. 

Kimyoviy tolalarni ishlab chiqarishning o’sish sabablari. 

1. Ko’p davlatlar tibiiy xom ashyo bazasiga ega emas. 

2. Kam harajjat bilan boshlang’ich xom ashyoini olish mumkin. 

3. Kimyoviy tolalarni ishlab chiqarish uchun kam capital mablag’ talab 
qilinadi. 

4. Olinadigan tolalarning xususiystlarini oldindan rejalashtirish mumkin. 

5. Dunyo bo’yicha aholi o’smoqda, ularni tabiiy toladan olingan kiyim-
kechaklar bilan ta’minlash qiyin. 

6. Zamonaviy texnikalarda yangi xususiyatlarga ega bo’lgan tolalarni 

ishlatish ehtiyoji katta. 

Kimyoviy tolalarni ishlab chiqarishning asosiy bosqichlari. Kimyoviy 

tolalar ikkita guruhga bo’linadi: sintetik va sun’iy tolalar. Sun’iy tolalar 
kimyoviy usul bilan tabiiy polimer moddalardan olinadi (tsellyuloza, oqsil 
moddalar). Sintetik tolalar esa oddiy moddalarni (monomerlarni) sintez qilib 
olinadi. 

Kimyoviy tolalarning ishlab chiqarish quyidagi bosqichlardan iborat. 

1. Tabiiy polimer xom ashyolarga dastlabki ishlov berish yoki monomer-

larni sintezlash. 2. Eritma tayyorlash. 3. Iplarni shakllantirish. 4. Iplarni 
pardozlash. 5. To’qimachilik ishlov berish (cho’zish, eshish, g’altaklarda 
o’rash va h.k.). 

Viskoza tolasini olinishi. Viskoza tolasi archa, yog’ochlarining 

tsellyulozasidan olinadi. Archa yog’ochlarida 50 foizga qadar tsellyuloza 
bo’ladi. Archa yog’ochlaridan tsellyuloza ishlab chiqariladigan maxsus 
zavodlar bor. Tsellyuloza 3 usul bilan yog’ochlardan ajratib olinadi. 

1. Sulgat usuli. 2. Sulfid usuli. 3. Qichqil-azot usuli bilan. 

Viskoza ishlab chiqaradigan zavodlarga tsellyuloza karton qog’oz 
ko’rinishda keltiriladi. 

Viskoza tolasi quyidagi sxema bo’yicha ishlab chiqariladi. 

Tsellyuloza kartoni---------------------------presslangan toy holatida keladi 

Quritish 

Tsellyulozani 

merserizatsiyalash---------------------------18 foiz NaON bilan 45-50

0
C da 

1 soat davomida ishlov berish 

[C
6
H
7
O
2
(OH)
3
]
h
+NaOH [C
6
H
7
O
2
(OH)
2
ONa]
n
+ 

+
n
H

2
O. Natijada ishqorli tselyuloza (I.Ts) 
hosil bo’ladi. 
I.Ts.ni maydalash----------------------------maxsus mashinalarda bajariladi. 

I.Ts.ni yetilishi-------------------------maydalangan I.Ts.ni transportyirlar 

ustida 1 soat davomida 25-30

0
C xaroratda 
aralashtirilib 
turiladi. 
Natijada 
I.Ts. 

oksidlanadi. Molekula uzunligi kamayadi. 

Tsellyulozani 
eritishga 
imkoniyat 
yaratiladi. 
I.Tsga CS
2
uglerod sulfide 
Bilan ishlov beriladi---------------------Natijada ksantogenat tsellyuloza
(k.ts) (sariq tsellyuloza) olinadi 

O[C
6

H
7
O
2
(OH)
2
]
h 
[C
6
H
7
O
2
(OH)
2
]
h
ONa+CS
2
C=S 

SNa 
Ksantogenat tsellyuloza (K.Ts) 

K.Ts. eritiladi-----------------------------4-5 foiz NaOH eritmada eritiladi. 

Viskoza eritmasi hosil qilinadi.

V. eritmasining yetilishi----------------har xil baklardan qo’shilib 30-40
0
C da 

saqlanadi, eritma yetiladi. 

V. eritmasini tozalash-----------------havo pufakchalari va erimagan modda- 

lardan tozalash. (Filtr, vacuum

ishlatadi. 
Viskoza ipini shakllantirish 
(yigirish) 

V.Ipini pardozlash 

To’qimachilik ishlov berish 

Viskoza eritmasidan ip yigirish. 

Tayyor bo’lgan viskoza eritmasidan 3 usul bilan ip yigiriladi. 

1. Bobina usuli. 2. Tsentrifuga usuli. 3. Uzluksiz usul. 

1. Bobina usuli-birinchi ishlatigan usul. 

1. filtr 

2. cho’ktiruvchi vanna 

3. filera 

4. ip 

5. ip joylashkich moslama 

6. bobina (ip). 

Tayyor bo’lgan viskoza eritmasi P=3÷5 atm. bosimda filera orqali 

cho’ktiruvchi vannaga beriladi. Vannada tuzlar va sulfat kislotasi bo’ladi. 
Eritmadan tsellyuloza ip holatida ajrab bobinaga o’raladi. 

O[C
6

H
7
O
2
(ON)
2
]
h 
C=S+H
2
SO
4
NaHSO
4
+CS
2
+C
6
H
10
O
5

SNa gidrat tsellyuloza 

Tsentrifuga usulida iplarga qo’shimcha eshish beriladi. Uzluksiz usulda 

viskoza ipi mashinaning o’zida pardozlanadi. 

Viskoza ipini pardozlashda ipning tarkibida qolgan eritmadan suv va 

boshqa kimyoviy moddalar yordamida tozalanad. 

Viskozaning shtapel tolasi. To’qimachilik sanoatida viskozaning uzluksiz 

uzun iplari va kesilgan shtapel tolalari ishlatiladi. 

Uzluksiz uzun iplar kompleks ip bo’lib elementar iplardan tashkil 

topadi. Kompleks iplardagi elementar iplarning soni olinadigan ipning 
chziqligiga bog’liq. Odatda elementar iplar soni 12-100 ga qadar bo’ladi. 

Shtapel tolalarni olishda fileradagi teshikchalar soni 2500-40000 bo’lishi 

mumkin. Bir qancha fileradan chiqqan kompleks iplar qo’shilib jgut hosil 
qiladi. Jgut esa ma’lum uzunlikda kesiladi tolaga aylanadi. Kesilgan tolalar 
pardozlangandan keyin sof eki boshqa tolalar bilan aralashtirilgan holatda 
yigirilgan tolalar olinadi. 

Viskoza ipining xossalari: gigroskopik xususiyati bo’yicha paxta ipiga 

o’xshash, lekin xo’l holatda mustahkamligi 2 barobar kamayadi. 150-160
0
C da 
tuzilishi o’zgarmaydi. 
γ
=1,5 g/sm
3
. Yuvganda kirishadi. Ishqalanish 
deformatsiyasiga chidamli. 

Shtapel tolasining uzunligi paxta bilan aralashtirilsa L=38 mm bo’ladi. 

Jun bilan aralashtirilsa L=64-75 mm qilib kesiladi. 

Atsetat tolasining olinishi. Atsetat tolasi quruq usul bilan 

atsetiltsellyulozadan olinadi. Atsetiltsellyuloza esa kimyoviy zavodlarda 
paxtaning kalta tolasini sirka angidridi bilan ishlash natijasida olinadi. 

[C
6

H
7
O
2
(OH)
3
]
n
+3(CH
3
CO)
2
[C
6
H
7
O
2
(OCOCH
3
)
3
]
n
+3CH
3
COOH 
sirka angidridi 

triatsetiltsellyuloza- 

birlamchi 

atsetiltsellyuloza 

deb ataladi. 

Atsetat tolasi ikkilamchi atsetiltsellyulozadan olinadi, uning uchun 

birlamchi atsetiltsellyulozani suv bilan ishlov berib ikkilamchi tsellyuloza 
olinadi. 

[C
6

H
7
O
2
(OCOCH
3
)
3
]
n
+nH
2
O [C
6
H
7
O
2
(OCOCH
3
)
2
OH]
n
+nCH
3
COOH 

ikkilamchi atsetiltsellyuloza 

Ikkilamchi atsetil tsellyulozani yuvib, tozalab, quritib 95foiz atseton, 5 
foiz suv eritmasida eritiladi. 

Eritma nasos bilan fileradan o’tkaziladi. 

E-eritma 
1-filtr 
2-filera 
3-yigirish shaxtasi 
4-atsetat ipi 
5-yog’lovchi valik 
6-ip joylashtiradigan moslama 
7-tayyor ip 

Atsetat ipining mustahkamligi viskozadan kam. Lekin, ho’l holatda 

mustahkamligini kam yo’qotadi. Elastik xususiyati viskozadan yaxshi, lekin 
gigroskopik xususiyati viskozadan past. Yana kamchiligidan bittasi ishlatilish 
jarayonida atsetat tolasida static zaryadlar yig’iladi. Lekin, tolasi yaxshi 
bo’yaladi, har xil kiyim-kechak ishlab chiqiqarish uchun ishlatiladi. 

Shisha tolalarni olinishi. Shisha tolalari diametric 2 sm bo’lgan shisha 

shariklaridan olinadi. Bu shariklar 1200-1600
0
C eritilib maxsus fileradan 
o’tkaziladi. 

1-Eliktropech 

2-filera 
3-shisha ipi 
4-yog’laydigan (parafin) dosk 
5-ipni joylashtiruvchi moslama 
6-tayyor shisha ip-bobina 

Erigan shisha fileradan o’z og’irligi ta]sirida oqib tushadi. Havo bilan 

sovutulgan ip g’altakka o’raladi. 

Iplarni bir-biriga yopishqoqligini kamaytirish uchun va yumshoqligini 

oshirish uchun ular maxsus yog’lar bilan yoh’lanadi. 

Shisha tolasini shisha tayoqchalaridan eritib olish mumkin. 

1-o’t alangasi 

2-shisha tayoqchasi 

3-shisha ipi 

4-yog’lovchi rolik 

5-baraban 

Metall iplarini olinishi. Metall iplarni asosan mis metallini chizish usuli 

bilan olinadi. Olingan metal ipini har xil qimmat baholi metall bilan qoplaydi 
(1-2 foiz oltin, kumush). 

Metall iplari har xil ko’rinishda bo’ladi. 

1. Voloka – misdan cho’zilgan ko’ndalang kesimi yumoloq ip. 

2. Plyushenka – volokani tasmaga o’xshatib tayyorlanishi. 

3. Kanitel – voloka bilan plyushenkani spiral qilib tayyorlash. 

4. Mishura – bir qancha plyushenkani bir-biriga eshilgan holati. 

5. Pryadova – plyushenkani paxta, ipak ipi bilan birgalikda eshilgan
holati. 

Bu iplar kiyimlarni va orden, medallarni bezatishga ishlatiladi. 

Almaz, parcha, jemchug gazlamalarida lyureks degan ip ishlatiladi. Bu 
ip alyuminiy folgasini kesib ustidan sintetik har xil rangli plyonkalar bilan 
qoplanadi. Bular material ichida har xil chiroyli ko’rinish beradi. 

Sintetik tolalarning olinishi. Sintetik tolalar oddiy moddalarning ya’ni, 

monometrlarning molekulalarini sintezlab olinadi.

Sintetik tolalar makromolekulasini tuzilishi bo’yicha ikki turga bo’linadi: 

1. Karbozanjirli tolalar. 2. Getrozanjir tolalar. 

Agar tolaning makromolekulasining asosiy zanjirchasi faqat uglerod – 

karbonlardan tashkil topsa u tolalar karbo-zanjir tolalarga kiradi (nitron, 
xlorin, poliproplen). 

Agar makromolekulasining asosiy zanjirchasida karbondan boshqa 

elementlar bo’lsa ular getrozanjir tolalarga kiradi (kapron, lavsan). 

Kapron tolasining olinishi. Kapron tolasi kaprolaktam monomerini 

polimerlash reaktsiyasi bilan olinadi. Kaprolaktam esa fenol, benzol, furfurol
moddalarga kimyoviy ishlov berib olinadi. Fenol, benzol, furfurol esa neftni, 
toshko’mirni qaytadan ishlash natijasida olinadi. 

Monometrlarni sintezlash 2 reaktsiya yordamida bajariladi. 1) Polimer-

lash reaktsiyasi. 2) Polikondensatlash reaktsiyasi. Reaktsiyalar farqi: 
polimerlash reaktsiyasida reaktsiyaga kiradigan monomerlarning tarkibi 
o’zgarmasdan hosil bo’lgan polimer tarkibida saqlanib qoladi. 
Polikandensatsiya reaktsiyada monomer tarkibi o’zgaradi va qo’shimcha oddiy 
modda ajrab chiqadi. 

Kapron tolasi polimerlash reaktsiyasi bilan olinadi. 

NH 
Kaprolaktam formulasi CO(CH
2
)
5
NH, yoki (CH
2
)
5

CO 

Polimerlash reaktsiyasi 3 bosqichda o’tadi. 

1. Monomer molekulasini aktivlash. 

2. Molekula zanjirchasining o’sishi. 

3. Molekula zanjirchasining o’sishini to’xtatish. 

Monomer molekulasini aktivlashtirish issiqlik yoki elektr zaryadlari 
ta]sirida bajariladi. Reaktsiya natijasida monomerning qo’sh bog’lari yoki 
tsiklik bog’lari uziladi. Aktivlashgan molekulalar bir-biri bilan bog’lashib uzun 
zanjirchani hosil qiladilar, ya’ni 2-bosqich bajariladi. 

Tola olish uchun zanjirchalar ma’lum uzunlikda bo’lishi kerak. 

Zanjirchaning uzunligi eritmaning yopishqoqligi orqali aniqlanadi. Molekula 
zanjirchasining uzunligini to’xtatish uchun maxsus ingibitor moddalarini 
eritmaga qo’shiladi. 

Bu moddalar aktivlashgan zanjirchalarni o’sishini to’xtatadilar. 

Kaprolaktam monomerlarini polimerlash maxsus idishlarda yuqori xaroratda, 
ya’ni t-250-260
0
C, yuqori bosimda 10 atm.da, 12 soat davom etadi. 

Olingan modda polikaprolaktam deb ataladi, ya’ni [-CO(CH

2
)
5
NH-]
n

Polikaprolaktamdan kapron tolasi quyidagi sxema bo’yicha olinadi. 

1-Bunker 

2-erituvchi panjara-280
0
C 
3-nasos 
4-filera P.K.U. polikapro- 

laktam ushog’i 

5-sovituvchi shaxta 
6-yigirish shaxtasi 
7-namlivchi disk 
8-yog’lovchi disk 
9-cho’zuvchi disklar 
10-ipni joylovchi moslama 
11-tayyor kapron ipi (bobina) 

Polikarolaktam (PK) ushog’i temir bochkalarda kapron yigirish tsexiga 

olib kelinadi. 

Bochkalardan PK ushog’i bunker 1 ga to’kiladi. PK erituvchi panjarada 

2 260-280
0
C eriydi. Nasos 3 bilan 10 atm. bosimda kaprolaktam eritmasi 
filera 4 dan ip holatida oqib tushadi. Sovituvchi 5 shaxtada ip sovitiladi 
(bo’lmasa yopishib qoladi). Shaxta 6 me’yoriy havi bilan sovutiladi. Disk 7 ip 
namlanadi disk 8 yog’langan g’altak 11 ga o’raladi. 

Kapron ipi pardoz qilinmaydi. To’qimachilik ishlov berilishi mumkin 

(qo’shish, eshish va h.k.). 

Kapron tolasining asosiy xususiyatlar: Kapron cheksiz uzunlikdagi ip va 

qirqilgan shtapel tola ko’rinishida ishlab chiqariladi. 

Iplar esa mono ip va kompleks ip bo’lishi mumkin. Kompleks iplarda 

elementar iplar soni ishlab chqariladigan ipning yo’g’onligiga bog’liq (8-60). 

Monoipning yo'g'onligi 1,67-5 teks (¹ 200-600) 

Nisbiy 
pishiqligi 
P
í
=50 cí/teks. Cho’ziluvchanligi E
ï
=18-32 foiz. 
Gigroskopligi 4 foiz. T=65
0
C – kapron pishiqligini yo’qota boshlaydi. 

Ishqor ta’siriga chidamli. Kislotaga chidamsiz. 

Kamchiligi esa, tolasi silliq, yaxshi ishlamaydi, ishqalanish kuchi kam. 
Boshqa tolalar bilan aralashtirilgan vaqtda silliqligi tufayli material yuzasiga 
chiqibishqalanish natijasida pilling (tugunchalar) hosil bo’ladi. O’ziga kam 
namlikni tortadi. 

Ayrim kamchiligini (silliqligini) kamaytirish uchun tolalarni tsilindrik 

emas balki har xil shaklda ishlab chiqiladi. Yaltiroqligini kamaytirish uchun 
okstitan degan kukini qo’shiladi. 

Lavsan tolasining olinishi. Lavsan tolasi tereftalat kislota bilan 

etilenglikol moddasini polikondensatsiya (270-280
0
C) reaktsiya natijasida 
olingan polietilentereftalat polimeridan olinadi. 

nOHOC COOH+nOH (CH

2
)
2
OH
→
[OC COO-(CH
2
)
2
O-]
n
+nH
2
O 

tereftalat

Etilenglikol PET (polietilentereftalat 

kislotasi 

polimeri) 

PET – qattiq modda. Lavsan ipi kapron ipini olish sxemasi bo’yicha 

olinadi. 

Lavsan ipining asosiy xususiyatlari. Lavsan cheksiz ip va shtapel tola 

holatida ishlab chiqariladi. 

1. Nisbiy mustahkamligi P

í
=35-45 cí/teks. 

2. Cho’ziluvchanligi esa 

ε
í
=14-17 foiz. 
3. Elastiklik xususiyati jun tolasiga o’xshash (sun’iy jun deb ataladi). 
4. Issiqqa chidamliligi 150-170
0
C da pishiqligini yo’qotmaydi. 
5. Yorug’likka chidamli. 
6. Gigroskopik xususiyati yomon-0,5 foiz normal sharoitda. 
7. Tabiiy tola bilan aralashtirilganda yaxshi sifatli mahsulot olinadi
(ko’ylak, kostyum, plash, materiallarini ishlab chiqariladi).
Nitron tolasini olinishi. Nitron tolasi akrilnitron moddasidan olinadi. 
Akrilnitron esa atsetilen (C
2
H
2
) va sinil kislota (HCN) aralashmasidan 
olinadi. 
Akrilonitril polimerizatsiya reaktsiyasi natijasida poliakrilonitril polimeri 
olinadi. 

n(CH
2

=CH) (-CH
2
-CH-)n 

CN
CN 

akrilnitril 
PAN (poliakrilonitril) 

Poliakrilonitril dimetilformamid eritmasida eritilib ho’l yoki quruq usul 

bilan olinadi. 

Odatda kompleks nitron iplari quruq usul bilan (atsetatni olish 

sxemasidek) shtapel tolasi esa ho’l usul bilan olinadi. 

Nitron tolasining asosiy xususiyatlari. Nitron tolasining tashqi ko’rinishi 

bo’yicha jun tolasiga o’xshash, engil, quyosh nuriga chidamli. Ho’l holatida 
mexanik xususiyati o’zgarmaydi. Ishqalanishga chidamsiz. Namligi esa 2,0 
foiz, trikotaj mahsulotlariga ko’p ishlatiladi. 

linadi. 
Akrilonitril polimerizatsiya reaktsiyasi natijasida poliakrilonitril polimeri 

olinadi. 

n(CH
2

=CH) (-CH
2
-CH-)n 

CN
CN 

akrilnitril 
PAN (poliakrilonitril) 
Kimyoviy tolalarni ishlab chiqarishning o’sish sabablari. 

1. Ko’p davlatlar tibiiy xom ashyo bazasiga ega emas. 

2. Kam harajjat bilan boshlang’ich xom ashyoini olish mumkin. 

3. Kimyoviy tolalarni ishlab chiqarish uchun kam capital mablag’ talab 

qilinadi. 

4. Olinadigan tolalarning xususiystlarini oldindan rejalashtirish mumkin. 

5. Dunyo bo’yicha aholi o’smoqda, ularni tabiiy toladan olingan kiyim-
kechaklar bilan ta’minlash qiyin. 

6. Zamonaviy texnikalarda yangi xususiyatlarga ega bo’lgan tolalarni 

ishlatish ehtiyoji katta. 

Kimyoviy tolalarni ishlab chiqarishning asosiy bosqichlari. Kimyoviy 

tolalar ikkita guruhga bo’linadi: sintetik va sun’iy tolalar. Sun’iy tolalar 
kimyoviy usul bilan tabiiy polimer moddalardan olinadi (tsellyuloza, oqsil 
moddalar). Sintetik tolalar esa oddiy moddalarni (monomerlarni) sintez qilib 
olinadi. 

Kimyoviy tolalarning ishlab chiqarish quyidagi bosqichlardan iborat. 

1. Tabiiy polimer xom ashyolarga dastlabki ishlov berish yoki monomer-

larni sintezlash. 2. Eritma tayyorlash. 3. Iplarni shakllantirish. 4. Iplarni 
pardozlash. 5. To’qimachilik ishlov berish (cho’zish, eshish, g’altaklarda 
o’rash va h.k.). 

Viskoza tolasini olinishi. Viskoza tolasi archa, yog’ochlarining 

tsellyulozasidan olinadi. Archa yog’ochlarida 50 foizga qadar tsellyuloza 
bo’ladi. Archa yog’ochlaridan tsellyuloza ishlab chiqariladigan maxsus 
zavodlar bor. Tsellyuloza 3 usul bilan yog’ochlardan ajratib olinadi. 

1. Sulgat usuli. 2. Sulfid usuli. 3. Qichqil-azot usuli bilan. 

Viskoza ishlab chiqaradigan zavodlarga tsellyuloza karton qog’oz 
ko’rinishda keltiriladi. 

Viskoza tolasi quyidagi sxema bo’yicha ishlab chiqariladi. 

Tsellyuloza kartoni---------------------------presslangan toy holatida keladi 

Quritish 

Tsellyulozani 

merserizatsiyalash---------------------------18 foiz NaON bilan 45-50

0
C da 

1 soat davomida ishlov berish 

[C
6
H
7
O
2
(OH)
3
]
h
+NaOH [C
6
H
7
O
2
(OH)
2
ONa]
n
+ 

+
n
H

2
O. Natijada ishqorli tselyuloza (I.Ts) 
hosil bo’ladi. 
I.Ts.ni maydalash----------------------------maxsus mashinalarda bajariladi. 

I.Ts.ni yetilishi-------------------------maydalangan I.Ts.ni transportyirlar 

ustida 1 soat davomida 25-30

0
C xaroratda 
aralashtirilib 
turiladi. 
Natijada 
I.Ts. 

oksidlanadi. Molekula uzunligi kamayadi. 

Tsellyulozani 
eritishga 
imkoniyat 
yaratiladi. 
I.Tsga CS
2
uglerod sulfide 
Bilan ishlov beriladi---------------------Natijada ksantogenat tsellyuloza
(k.ts) (sariq tsellyuloza) olinadi 

O[C
6

H
7
O
2
(OH)
2
]
h 
[C
6
H
7
O
2
(OH)
2
]
h
ONa+CS
2
C=S 

SNa 
Ksantogenat tsellyuloza (K.Ts) 

K.Ts. eritiladi-----------------------------4-5 foiz NaOH eritmada eritiladi. 

Viskoza eritmasi hosil qilinadi.

V. eritmasining yetilishi----------------har xil baklardan qo’shilib 30-40
0
C da 

saqlanadi, eritma yetiladi. 

V. eritmasini tozalash-----------------havo pufakchalari va erimagan modda- 

lardan tozalash. (Filtr, vacuum

ishlatadi. 
Viskoza ipini shakllantirish 
(yigirish) 

V.Ipini pardozlash 

To’qimachilik ishlov berish 

Viskoza eritmasidan ip yigirish. 

Tayyor bo’lgan viskoza eritmasidan 3 usul bilan ip yigiriladi. 

1. Bobina usuli. 2. Tsentrifuga usuli. 3. Uzluksiz usul. 

1. Bobina usuli-birinchi ishlatigan usul. 

1. filtr 

2. cho’ktiruvchi vanna 

3. filera 

4. ip 

5. ip joylashkich moslama 

6. bobina (ip). 

Tayyor bo’lgan viskoza eritmasi P=3÷5 atm. bosimda filera orqali 

cho’ktiruvchi vannaga beriladi. Vannada tuzlar va sulfat kislotasi bo’ladi. 
Eritmadan tsellyuloza ip holatida ajrab bobinaga o’raladi. 

O[C
6

H
7
O
2
(ON)
2
]
h 
C=S+H
2
SO
4
NaHSO
4
+CS
2
+C
6
H
10
O
5

SNa gidrat tsellyuloza 

Tsentrifuga usulida iplarga qo’shimcha eshish beriladi. Uzluksiz usulda 

viskoza ipi mashinaning o’zida pardozlanadi. 

Viskoza ipini pardozlashda ipning tarkibida qolgan eritmadan suv va 

boshqa kimyoviy moddalar yordamida tozalanad. 

Viskozaning shtapel tolasi. To’qimachilik sanoatida viskozaning uzluksiz 

uzun iplari va kesilgan shtapel tolalari ishlatiladi. 

Uzluksiz uzun iplar kompleks ip bo’lib elementar iplardan tashkil 

topadi. Kompleks iplardagi elementar iplarning soni olinadigan ipning 
chziqligiga bog’liq. Odatda elementar iplar soni 12-100 ga qadar bo’ladi. 

Shtapel tolalarni olishda fileradagi teshikchalar soni 2500-40000 bo’lishi 

mumkin. Bir qancha fileradan chiqqan kompleks iplar qo’shilib jgut hosil 
qiladi. Jgut esa ma’lum uzunlikda kesiladi tolaga aylanadi. Kesilgan tolalar 
pardozlangandan keyin sof eki boshqa tolalar bilan aralashtirilgan holatda 
yigirilgan tolalar olinadi. 

Viskoza ipining xossalari: gigroskopik xususiyati bo’yicha paxta ipiga 

o’xshash, lekin xo’l holatda mustahkamligi 2 barobar kamayadi. 150-160
0
C da 
tuzilishi o’zgarmaydi. 
γ
=1,5 g/sm
3
. Yuvganda kirishadi. Ishqalanish 
deformatsiyasiga chidamli. 

Shtapel tolasining uzunligi paxta bilan aralashtirilsa L=38 mm bo’ladi. 

Jun bilan aralashtirilsa L=64-75 mm qilib kesiladi. 

Atsetat tolasining olinishi. Atsetat tolasi quruq usul bilan 

atsetiltsellyulozadan olinadi. Atsetiltsellyuloza esa kimyoviy zavodlarda 
paxtaning kalta tolasini sirka angidridi bilan ishlash natijasida olinadi. 

[C
6

H
7
O
2
(OH)
3
]
n
+3(CH
3
CO)
2
[C
6
H
7
O
2
(OCOCH
3
)
3
]
n
+3CH
3
COOH 
sirka angidridi 

triatsetiltsellyuloza- 

birlamchi 

atsetiltsellyuloza 

deb ataladi. 

Atsetat tolasi ikkilamchi atsetiltsellyulozadan olinadi, uning uchun 

birlamchi atsetiltsellyulozani suv bilan ishlov berib ikkilamchi tsellyuloza 
olinadi. 

[C
6

H
7
O
2
(OCOCH
3
)
3
]
n
+nH
2
O [C
6
H
7
O
2
(OCOCH
3
)
2
OH]
n
+nCH
3
COOH 

ikkilamchi atsetiltsellyuloza 

Ikkilamchi atsetil tsellyulozani yuvib, tozalab, quritib 95foiz atseton, 5 
foiz suv eritmasida eritiladi. 

Eritma nasos bilan fileradan o’tkaziladi. 

E-eritma 
1-filtr 
2-filera 
3-yigirish shaxtasi 
4-atsetat ipi 
5-yog’lovchi valik 
6-ip joylashtiradigan moslama 
7-tayyor ip 

Atsetat ipining mustahkamligi viskozadan kam. Lekin, ho’l holatda 

mustahkamligini kam yo’qotadi. Elastik xususiyati viskozadan yaxshi, lekin 
gigroskopik xususiyati viskozadan past. Yana kamchiligidan bittasi ishlatilish 
jarayonida atsetat tolasida static zaryadlar yig’iladi. Lekin, tolasi yaxshi 
bo’yaladi, har xil kiyim-kechak ishlab chiqiqarish uchun ishlatiladi. 

Shisha tolalarni olinishi. Shisha tolalari diametric 2 sm bo’lgan shisha 

shariklaridan olinadi. Bu shariklar 1200-1600
0
C eritilib maxsus fileradan 
o’tkaziladi. 

1-Eliktropech 

2-filera 
3-shisha ipi 
4-yog’laydigan (parafin) dosk 
5-ipni joylashtiruvchi moslama 
6-tayyor shisha ip-bobina 

Erigan shisha fileradan o’z og’irligi ta]sirida oqib tushadi. Havo bilan 

sovutulgan ip g’altakka o’raladi. 

Iplarni bir-biriga yopishqoqligini kamaytirish uchun va yumshoqligini 

oshirish uchun ular maxsus yog’lar bilan yoh’lanadi. 

Shisha tolasini shisha tayoqchalaridan eritib olish mumkin. 

1-o’t alangasi 

2-shisha tayoqchasi 

3-shisha ipi 

4-yog’lovchi rolik 

5-baraban 

Metall iplarini olinishi. Metall iplarni asosan mis metallini chizish usuli 

bilan olinadi. Olingan metal ipini har xil qimmat baholi metall bilan qoplaydi 
(1-2 foiz oltin, kumush). 

Metall iplari har xil ko’rinishda bo’ladi. 

1. Voloka – misdan cho’zilgan ko’ndalang kesimi yumoloq ip. 

2. Plyushenka – volokani tasmaga o’xshatib tayyorlanishi. 

3. Kanitel – voloka bilan plyushenkani spiral qilib tayyorlash. 

4. Mishura – bir qancha plyushenkani bir-biriga eshilgan holati. 

5. Pryadova – plyushenkani paxta, ipak ipi bilan birgalikda eshilgan
holati. 

Bu iplar kiyimlarni va orden, medallarni bezatishga ishlatiladi. 

Almaz, parcha, jemchug gazlamalarida lyureks degan ip ishlatiladi. Bu 
ip alyuminiy folgasini kesib ustidan sintetik har xil rangli plyonkalar bilan 
qoplanadi. Bular material ichida har xil chiroyli ko’rinish beradi. 

Sintetik tolalarning olinishi. Sintetik tolalar oddiy moddalarning ya’ni, 

monometrlarning molekulalarini sintezlab olinadi.

Sintetik tolalar makromolekulasini tuzilishi bo’yicha ikki turga bo’linadi: 

1. Karbozanjirli tolalar. 2. Getrozanjir tolalar. 

Agar tolaning makromolekulasining asosiy zanjirchasi faqat uglerod – 

karbonlardan tashkil topsa u tolalar karbo-zanjir tolalarga kiradi (nitron, 
xlorin, poliproplen). 

Agar makromolekulasining asosiy zanjirchasida karbondan boshqa 

elementlar bo’lsa ular getrozanjir tolalarga kiradi (kapron, lavsan). 

Kapron tolasining olinishi. Kapron tolasi kaprolaktam monomerini 

polimerlash reaktsiyasi bilan olinadi. Kaprolaktam esa fenol, benzol, furfurol
moddalarga kimyoviy ishlov berib olinadi. Fenol, benzol, furfurol esa neftni, 
toshko’mirni qaytadan ishlash natijasida olinadi. 

Monometrlarni sintezlash 2 reaktsiya yordamida bajariladi. 1) Polimer-

lash reaktsiyasi. 2) Polikondensatlash reaktsiyasi. Reaktsiyalar farqi: 
polimerlash reaktsiyasida reaktsiyaga kiradigan monomerlarning tarkibi 
o’zgarmasdan hosil bo’lgan polimer tarkibida saqlanib qoladi. 
Polikandensatsiya reaktsiyada monomer tarkibi o’zgaradi va qo’shimcha oddiy 
modda ajrab chiqadi. 

Kapron tolasi polimerlash reaktsiyasi bilan olinadi. 

NH 
Kaprolaktam formulasi CO(CH
2
)
5
NH, yoki (CH
2
)
5

CO 

Polimerlash reaktsiyasi 3 bosqichda o’tadi. 

1. Monomer molekulasini aktivlash. 

2. Molekula zanjirchasining o’sishi. 

3. Molekula zanjirchasining o’sishini to’xtatish. 

Monomer molekulasini aktivlashtirish issiqlik yoki elektr zaryadlari 
ta]sirida bajariladi. Reaktsiya natijasida monomerning qo’sh bog’lari yoki 
tsiklik bog’lari uziladi. Aktivlashgan molekulalar bir-biri bilan bog’lashib uzun 
zanjirchani hosil qiladilar, ya’ni 2-bosqich bajariladi. 

Tola olish uchun zanjirchalar ma’lum uzunlikda bo’lishi kerak. 

Zanjirchaning uzunligi eritmaning yopishqoqligi orqali aniqlanadi. Molekula 
zanjirchasining uzunligini to’xtatish uchun maxsus ingibitor moddalarini 
eritmaga qo’shiladi. 

Bu moddalar aktivlashgan zanjirchalarni o’sishini to’xtatadilar. 

Kaprolaktam monomerlarini polimerlash maxsus idishlarda yuqori xaroratda, 
ya’ni t-250-260
0
C, yuqori bosimda 10 atm.da, 12 soat davom etadi. 

Olingan modda polikaprolaktam deb ataladi, ya’ni [-CO(CH

2
)
5
NH-]
n

Polikaprolaktamdan kapron tolasi quyidagi sxema bo’yicha olinadi. 

1-Bunker 

2-erituvchi panjara-280
0
C 
3-nasos 
4-filera P.K.U. polikapro- 

laktam ushog’i 

5-sovituvchi shaxta 
6-yigirish shaxtasi 
7-namlivchi disk 
8-yog’lovchi disk 
9-cho’zuvchi disklar 
10-ipni joylovchi moslama 
11-tayyor kapron ipi (bobina) 

Polikarolaktam (PK) ushog’i temir bochkalarda kapron yigirish tsexiga 

olib kelinadi. 

Bochkalardan PK ushog’i bunker 1 ga to’kiladi. PK erituvchi panjarada 

2 260-280
0
C eriydi. Nasos 3 bilan 10 atm. bosimda kaprolaktam eritmasi 
filera 4 dan ip holatida oqib tushadi. Sovituvchi 5 shaxtada ip sovitiladi 
(bo’lmasa yopishib qoladi). Shaxta 6 me’yoriy havi bilan sovutiladi. Disk 7 ip 
namlanadi disk 8 yog’langan g’altak 11 ga o’raladi. 

Kapron ipi pardoz qilinmaydi. To’qimachilik ishlov berilishi mumkin 

(qo’shish, eshish va h.k.). 

Kapron tolasining asosiy xususiyatlar: Kapron cheksiz uzunlikdagi ip va 

qirqilgan shtapel tola ko’rinishida ishlab chiqariladi. 

Iplar esa mono ip va kompleks ip bo’lishi mumkin. Kompleks iplarda 

elementar iplar soni ishlab chqariladigan ipning yo’g’onligiga bog’liq (8-60). 

Monoipning yo'g'onligi 1,67-5 teks (¹ 200-600) 

Nisbiy 
pishiqligi 
P
í
=50 cí/teks. Cho’ziluvchanligi E
ï
=18-32 foiz. 
Gigroskopligi 4 foiz. T=65
0
C – kapron pishiqligini yo’qota boshlaydi. 

Ishqor ta’siriga chidamli. Kislotaga chidamsiz. 

Kamchiligi esa, tolasi silliq, yaxshi ishlamaydi, ishqalanish kuchi kam. 
Boshqa tolalar bilan aralashtirilgan vaqtda silliqligi tufayli material yuzasiga 
chiqibishqalanish natijasida pilling (tugunchalar) hosil bo’ladi. O’ziga kam 
namlikni tortadi. 

Ayrim kamchiligini (silliqligini) kamaytirish uchun tolalarni tsilindrik 

emas balki har xil shaklda ishlab chiqiladi. Yaltiroqligini kamaytirish uchun 
okstitan degan kukini qo’shiladi. 

Lavsan tolasining olinishi. Lavsan tolasi tereftalat kislota bilan 

etilenglikol moddasini polikondensatsiya (270-280
0
C) reaktsiya natijasida 
olingan polietilentereftalat polimeridan olinadi. 

nOHOC COOH+nOH (CH

2
)
2
OH
→
[OC COO-(CH
2
)
2
O-]
n
+nH
2
O 

tereftalat

Etilenglikol PET (polietilentereftalat 

kislotasi 

polimeri) 

PET – qattiq modda. Lavsan ipi kapron ipini olish sxemasi bo’yicha 

olinadi. 

Lavsan ipining asosiy xususiyatlari. Lavsan cheksiz ip va shtapel tola 

holatida ishlab chiqariladi. 

1. Nisbiy mustahkamligi P

í
=35-45 cí/teks. 

2. Cho’ziluvchanligi esa 

ε
í
=14-17 foiz. 
3. Elastiklik xususiyati jun tolasiga o’xshash (sun’iy jun deb ataladi). 
4. Issiqqa chidamliligi 150-170
0
C da pishiqligini yo’qotmaydi. 
5. Yorug’likka chidamli. 
6. Gigroskopik xususiyati yomon-0,5 foiz normal sharoitda. 
7. Tabiiy tola bilan aralashtirilganda yaxshi sifatli mahsulot olinadi
(ko’ylak, kostyum, plash, materiallarini ishlab chiqariladi).
Nitron tolasini olinishi. Nitron tolasi akrilnitron moddasidan olinadi. 
Akrilnitron esa atsetilen (C
2
H
2
) va sinil kislota (HCN) aralashmasidan 
olinadi. 
Akrilonitril polimerizatsiya reaktsiyasi natijasida poliakrilonitril polimeri 
olinadi. 

n(CH
2

=CH) (-CH
2
-CH-)n 

CN
CN 

Kimyoviy tolalarni ishlab chiqarishning o’sish sabablari.
1. Ko’p davlatlar tibiiy xom ashyo bazasiga ega emas.
2. Kam harajjat bilan boshlang’ich xom ashyoini olish mumkin.
3. Kimyoviy tolalarni ishlab chiqarish uchun kam capital mablag’ talab
qilinadi.
4. Olinadigan tolalarning xususiystlarini oldindan rejalashtirish mumkin.
5. Dunyo bo’yicha aholi o’smoqda, ularni tabiiy toladan olingan kiyim-
kechaklar bilan ta’minlash qiyin.
6. Zamonaviy texnikalarda yangi xususiyatlarga ega bo’lgan tolalarni
ishlatish ehtiyoji katta.
Kimyoviy tolalarni ishlab chiqarishning asosiy bosqichlari. Kimyoviy
tolalar ikkita guruhga bo’linadi: sintetik va sun’iy tolalar. Sun’iy tolalar
kimyoviy usul bilan tabiiy polimer moddalardan olinadi (tsellyuloza, oqsil
moddalar). Sintetik tolalar esa oddiy moddalarni (monomerlarni) sintez qilib
olinadi.
Kimyoviy tolalarning ishlab chiqarish quyidagi bosqichlardan iborat.

1. Tabiiy polimer xom ashyolarga dastlabki ishlov berish yoki monomer-

larni sintezlash. 2. Eritma tayyorlash. 3. Iplarni shakllantirish. 4. Iplarni
pardozlash. 5. To’qimachilik ishlov berish (cho’zish, eshish, g’altaklarda
o’rash va h.k.).
Viskoza tolasini olinishi. Viskoza tolasi archa, yog’ochlarining
tsellyulozasidan olinadi. Archa yog’ochlarida 50 foizga qadar tsellyuloza
bo’ladi. Archa yog’ochlaridan tsellyuloza ishlab chiqariladigan maxsus
zavodlar bor. Tsellyuloza 3 usul bilan yog’ochlardan ajratib olinadi.
1. Sulgat usuli. 2. Sulfid usuli. 3. Qichqil-azot usuli bilan.
Viskoza ishlab chiqaradigan zavodlarga tsellyuloza karton qog’oz
ko’rinishda keltiriladi.
Viskoza tolasi quyidagi sxema bo’yicha ishlab chiqariladi.
Tsellyuloza kartoni---------------------------presslangan toy holatida keladi
Quritish
Tsellyulozani
merserizatsiyalash---------------------------18 foiz NaON bilan 45-50
0
C da
1 soat davomida ishlov berish
[C
6
H
7
O
2
(OH)
3
]
h
+NaOH [C
6
H
7
O
2
(OH)
2
ONa]
n
+
+
n
H
2
O. Natijada ishqorli tselyuloza (I.Ts)
hosil bo’ladi.
I.Ts.ni maydalash----------------------------maxsus mashinalarda bajariladi.
I.Ts.ni yetilishi-------------------------maydalangan I.Ts.ni transportyirlar
ustida 1 soat davomida 25-30
0
C xaroratda
aralashtirilib
turiladi.
Natijada
I.Ts.
oksidlanadi. Molekula uzunligi kamayadi.
Tsellyulozani
eritishga
imkoniyat
yaratiladi.
I.Tsga CS
2
uglerod sulfide
Bilan ishlov beriladi---------------------Natijada ksantogenat tsellyuloza
(k.ts) (sariq tsellyuloza) olinadi
O[C
6
H
7
O
2
(OH)
2
]
h
[C
6
H
7
O
2
(OH)
2
]
h
ONa+CS
2
C=S
SNa
Ksantogenat tsellyuloza (K.Ts)
K.Ts. eritiladi-----------------------------4-5 foiz NaOH eritmada eritiladi.

Viskoza eritmasi hosil qilinadi.

V. eritmasining yetilishi----------------har xil baklardan qo’shilib 30-40
0
C da
saqlanadi, eritma yetiladi.
V. eritmasini tozalash-----------------havo pufakchalari va erimagan modda-
lardan tozalash. (Filtr, vacuum
ishlatadi.
Viskoza ipini shakllantirish
(yigirish)
V.Ipini pardozlash
To’qimachilik ishlov berish
Viskoza eritmasidan ip yigirish.
Tayyor bo’lgan viskoza eritmasidan 3 usul bilan ip yigiriladi.
1. Bobina usuli. 2. Tsentrifuga usuli. 3. Uzluksiz usul.
1. Bobina usuli-birinchi ishlatigan usul.
1. filtr
2. cho’ktiruvchi vanna
3. filera
4. ip
5. ip joylashkich moslama
6. bobina (ip).
Tayyor bo’lgan viskoza eritmasi P=3÷5 atm. bosimda filera orqali
cho’ktiruvchi vannaga beriladi. Vannada tuzlar va sulfat kislotasi bo’ladi.
Eritmadan tsellyuloza ip holatida ajrab bobinaga o’raladi.
O[C
6
H
7
O
2
(ON)
2
]
h
C=S+H
2
SO
4
NaHSO
4
+CS
2
+C
6
H
10
O
5
SNa gidrat tsellyuloza
Tsentrifuga usulida iplarga qo’shimcha eshish beriladi. Uzluksiz usulda
viskoza ipi mashinaning o’zida pardozlanadi.
Viskoza ipini pardozlashda ipning tarkibida qolgan eritmadan suv va
boshqa kimyoviy moddalar yordamida tozalanad.
Viskozaning shtapel tolasi. To’qimachilik sanoatida viskozaning uzluksiz
uzun iplari va kesilgan shtapel tolalari ishlatiladi.

Uzluksiz uzun iplar kompleks ip bo’lib elementar iplardan tashkil

topadi. Kompleks iplardagi elementar iplarning soni olinadigan ipning
chziqligiga bog’liq. Odatda elementar iplar soni 12-100 ga qadar bo’ladi.
Shtapel tolalarni olishda fileradagi teshikchalar soni 2500-40000 bo’lishi
mumkin. Bir qancha fileradan chiqqan kompleks iplar qo’shilib jgut hosil
qiladi. Jgut esa ma’lum uzunlikda kesiladi tolaga aylanadi. Kesilgan tolalar
pardozlangandan keyin sof eki boshqa tolalar bilan aralashtirilgan holatda
yigirilgan tolalar olinadi.
Viskoza ipining xossalari: gigroskopik xususiyati bo’yicha paxta ipiga
o’xshash, lekin xo’l holatda mustahkamligi 2 barobar kamayadi. 150-160
0
C da
tuzilishi o’zgarmaydi.
γ
=1,5 g/sm
3
. Yuvganda kirishadi. Ishqalanish
deformatsiyasiga chidamli.
Shtapel tolasining uzunligi paxta bilan aralashtirilsa L=38 mm bo’ladi.
Jun bilan aralashtirilsa L=64-75 mm qilib kesiladi.
Atsetat tolasining olinishi. Atsetat tolasi quruq usul bilan
atsetiltsellyulozadan olinadi. Atsetiltsellyuloza esa kimyoviy zavodlarda
paxtaning kalta tolasini sirka angidridi bilan ishlash natijasida olinadi.
[C
6
H
7
O
2
(OH)
3
]
n
+3(CH
3
CO)
2
[C
6
H
7
O
2
(OCOCH
3
)
3
]
n
+3CH
3
COOH
sirka angidridi
triatsetiltsellyuloza-
birlamchi
atsetiltsellyuloza
deb ataladi.
Atsetat tolasi ikkilamchi atsetiltsellyulozadan olinadi, uning uchun
birlamchi atsetiltsellyulozani suv bilan ishlov berib ikkilamchi tsellyuloza
olinadi.
[C
6
H
7
O
2
(OCOCH
3
)
3
]
n
+nH
2
O [C
6
H
7
O
2
(OCOCH
3
)
2
OH]
n
+nCH
3
COOH
ikkilamchi atsetiltsellyuloza
Ikkilamchi atsetil tsellyulozani yuvib, tozalab, quritib 95foiz atseton, 5
foiz suv eritmasida eritiladi.
Eritma nasos bilan fileradan o’tkaziladi.
E-eritma
1-filtr
2-filera
3-yigirish shaxtasi
4-atsetat ipi
5-yog’lovchi valik
6-ip joylashtiradigan moslama
7-tayyor ip

Atsetat ipining mustahkamligi viskozadan kam. Lekin, ho’l holatda

mustahkamligini kam yo’qotadi. Elastik xususiyati viskozadan yaxshi, lekin
gigroskopik xususiyati viskozadan past. Yana kamchiligidan bittasi ishlatilish
jarayonida atsetat tolasida static zaryadlar yig’iladi. Lekin, tolasi yaxshi
bo’yaladi, har xil kiyim-kechak ishlab chiqiqarish uchun ishlatiladi.
Shisha tolalarni olinishi. Shisha tolalari diametric 2 sm bo’lgan shisha
shariklaridan olinadi. Bu shariklar 1200-1600
0
C eritilib maxsus fileradan
o’tkaziladi.
1-Eliktropech
2-filera
3-shisha ipi
4-yog’laydigan (parafin) dosk
5-ipni joylashtiruvchi moslama
6-tayyor shisha ip-bobina
Erigan shisha fileradan o’z og’irligi ta]sirida oqib tushadi. Havo bilan
sovutulgan ip g’altakka o’raladi.
Iplarni bir-biriga yopishqoqligini kamaytirish uchun va yumshoqligini
oshirish uchun ular maxsus yog’lar bilan yoh’lanadi.
Shisha tolasini shisha tayoqchalaridan eritib olish mumkin.
1-o’t alangasi
2-shisha tayoqchasi
3-shisha ipi
4-yog’lovchi rolik
5-baraban
Metall iplarini olinishi. Metall iplarni asosan mis metallini chizish usuli
bilan olinadi. Olingan metal ipini har xil qimmat baholi metall bilan qoplaydi
(1-2 foiz oltin, kumush).
Metall iplari har xil ko’rinishda bo’ladi.
1. Voloka – misdan cho’zilgan ko’ndalang kesimi yumoloq ip.
2. Plyushenka – volokani tasmaga o’xshatib tayyorlanishi.
3. Kanitel – voloka bilan plyushenkani spiral qilib tayyorlash.
4. Mishura – bir qancha plyushenkani bir-biriga eshilgan holati.
5. Pryadova – plyushenkani paxta, ipak ipi bilan birgalikda eshilgan
holati.
Bu iplar kiyimlarni va orden, medallarni bezatishga ishlatiladi.
Almaz, parcha, jemchug gazlamalarida lyureks degan ip ishlatiladi. Bu
ip alyuminiy folgasini kesib ustidan sintetik har xil rangli plyonkalar bilan
qoplanadi. Bular material ichida har xil chiroyli ko’rinish beradi.
Sintetik tolalarning olinishi. Sintetik tolalar oddiy moddalarning ya’ni,
monometrlarning molekulalarini sintezlab olinadi.

Sintetik tolalar makromolekulasini tuzilishi bo’yicha ikki turga bo’linadi:

1. Karbozanjirli tolalar. 2. Getrozanjir tolalar.
Agar tolaning makromolekulasining asosiy zanjirchasi faqat uglerod –
karbonlardan tashkil topsa u tolalar karbo-zanjir tolalarga kiradi (nitron,
xlorin, poliproplen).
Agar makromolekulasining asosiy zanjirchasida karbondan boshqa
elementlar bo’lsa ular getrozanjir tolalarga kiradi (kapron, lavsan).
Kapron tolasining olinishi. Kapron tolasi kaprolaktam monomerini
polimerlash reaktsiyasi bilan olinadi. Kaprolaktam esa fenol, benzol, furfurol
moddalarga kimyoviy ishlov berib olinadi. Fenol, benzol, furfurol esa neftni,
toshko’mirni qaytadan ishlash natijasida olinadi.
Monometrlarni sintezlash 2 reaktsiya yordamida bajariladi. 1) Polimer-
lash reaktsiyasi. 2) Polikondensatlash reaktsiyasi. Reaktsiyalar farqi:
polimerlash reaktsiyasida reaktsiyaga kiradigan monomerlarning tarkibi
o’zgarmasdan hosil bo’lgan polimer tarkibida saqlanib qoladi.
Polikandensatsiya reaktsiyada monomer tarkibi o’zgaradi va qo’shimcha oddiy
modda ajrab chiqadi.
Kapron tolasi polimerlash reaktsiyasi bilan olinadi.
NH
Kaprolaktam formulasi CO(CH
2
)
5
NH, yoki (CH
2
)
5
CO
Polimerlash reaktsiyasi 3 bosqichda o’tadi.
1. Monomer molekulasini aktivlash.
2. Molekula zanjirchasining o’sishi.
3. Molekula zanjirchasining o’sishini to’xtatish.
Monomer molekulasini aktivlashtirish issiqlik yoki elektr zaryadlari
ta]sirida bajariladi. Reaktsiya natijasida monomerning qo’sh bog’lari yoki
tsiklik bog’lari uziladi. Aktivlashgan molekulalar bir-biri bilan bog’lashib uzun
zanjirchani hosil qiladilar, ya’ni 2-bosqich bajariladi.
Tola olish uchun zanjirchalar ma’lum uzunlikda bo’lishi kerak.
Zanjirchaning uzunligi eritmaning yopishqoqligi orqali aniqlanadi. Molekula
zanjirchasining uzunligini to’xtatish uchun maxsus ingibitor moddalarini
eritmaga qo’shiladi.
Bu moddalar aktivlashgan zanjirchalarni o’sishini to’xtatadilar.
Kaprolaktam monomerlarini polimerlash maxsus idishlarda yuqori xaroratda,
ya’ni t-250-260
0
C, yuqori bosimda 10 atm.da, 12 soat davom etadi.
Olingan modda polikaprolaktam deb ataladi, ya’ni [-CO(CH
2
)
5
NH-]
n
Polikaprolaktamdan kapron tolasi quyidagi sxema bo’yicha olinadi.

1-Bunker

2-erituvchi panjara-280
0
C
3-nasos
4-filera P.K.U. polikapro-
laktam ushog’i
5-sovituvchi shaxta
6-yigirish shaxtasi
7-namlivchi disk
8-yog’lovchi disk
9-cho’zuvchi disklar
10-ipni joylovchi moslama
11-tayyor kapron ipi (bobina)
Polikarolaktam (PK) ushog’i temir bochkalarda kapron yigirish tsexiga
olib kelinadi.
Bochkalardan PK ushog’i bunker 1 ga to’kiladi. PK erituvchi panjarada
2 260-280
0
C eriydi. Nasos 3 bilan 10 atm. bosimda kaprolaktam eritmasi
filera 4 dan ip holatida oqib tushadi. Sovituvchi 5 shaxtada ip sovitiladi
(bo’lmasa yopishib qoladi). Shaxta 6 me’yoriy havi bilan sovutiladi. Disk 7 ip
namlanadi disk 8 yog’langan g’altak 11 ga o’raladi.
Kapron ipi pardoz qilinmaydi. To’qimachilik ishlov berilishi mumkin
(qo’shish, eshish va h.k.).
Kapron tolasining asosiy xususiyatlar: Kapron cheksiz uzunlikdagi ip va
qirqilgan shtapel tola ko’rinishida ishlab chiqariladi.
Iplar esa mono ip va kompleks ip bo’lishi mumkin. Kompleks iplarda
elementar iplar soni ishlab chqariladigan ipning yo’g’onligiga bog’liq (8-60).
Monoipning yo'g'onligi 1,67-5 teks (¹ 200-600)
Nisbiy
pishiqligi
P
í
=50 cí/teks. Cho’ziluvchanligi E
ï
=18-32 foiz.
Gigroskopligi 4 foiz. T=65
0
C – kapron pishiqligini yo’qota boshlaydi.
Ishqor ta’siriga chidamli. Kislotaga chidamsiz.
Kamchiligi esa, tolasi silliq, yaxshi ishlamaydi, ishqalanish kuchi kam.
Boshqa tolalar bilan aralashtirilgan vaqtda silliqligi tufayli material yuzasiga
chiqibishqalanish natijasida pilling (tugunchalar) hosil bo’ladi. O’ziga kam
namlikni tortadi.
Ayrim kamchiligini (silliqligini) kamaytirish uchun tolalarni tsilindrik
emas balki har xil shaklda ishlab chiqiladi. Yaltiroqligini kamaytirish uchun
okstitan degan kukini qo’shiladi.
Lavsan tolasining olinishi. Lavsan tolasi tereftalat kislota bilan
etilenglikol moddasini polikondensatsiya (270-280
0
C) reaktsiya natijasida
olingan polietilentereftalat polimeridan olinadi.
nOHOC COOH+nOH (CH
2
)
2
OH
→
[OC COO-(CH
2
)
2
O-]
n
+nH
2
O
tereftalat
Etilenglikol PET (polietilentereftalat

kislotasi

polimeri)
PET – qattiq modda. Lavsan ipi kapron ipini olish sxemasi bo’yicha
olinadi.
Lavsan ipining asosiy xususiyatlari. Lavsan cheksiz ip va shtapel tola
holatida ishlab chiqariladi.
1. Nisbiy mustahkamligi P
í
=35-45 cí/teks.
2. Cho’ziluvchanligi esa
ε
í
=14-17 foiz.
3. Elastiklik xususiyati jun tolasiga o’xshash (sun’iy jun deb ataladi).
4. Issiqqa chidamliligi 150-170
0
C da pishiqligini yo’qotmaydi.
5. Yorug’likka chidamli.
6. Gigroskopik xususiyati yomon-0,5 foiz normal sharoitda.
7. Tabiiy tola bilan aralashtirilganda yaxshi sifatli mahsulot olinadi
(ko’ylak, kostyum, plash, materiallarini ishlab chiqariladi).
Nitron tolasini olinishi. Nitron tolasi akrilnitron moddasidan olinadi.
Akrilnitron esa atsetilen (C
2
H
2
) va sinil kislota (HCN) aralashmasidan
olinadi.
Akrilonitril polimerizatsiya reaktsiyasi natijasida poliakrilonitril polimeri
olinadi.
n(CH
2
=CH) (-CH
2
-CH-)n
CN
CN
akrilnitril
PAN (poliakrilonitril)
Poliakrilonitril dimetilformamid eritmasida eritilib ho’l yoki quruq usul
bilan olinadi.
Odatda kompleks nitron iplari quruq usul bilan (atsetatni olish
sxemasidek) shtapel tolasi esa ho’l usul bilan olinadi.
Nitron tolasining asosiy xususiyatlari. Nitron tolasining tashqi ko’rinishi
bo’yicha jun tolasiga o’xshash, engil, quyosh nuriga chidamli. Ho’l holatida
mexanik xususiyati o’zgarmaydi. Ishqalanishga chidamsiz. Namligi esa 2,0
foiz, trikotaj mahsulotlariga ko’p ishlatiladi.

akrilnitril 

PAN (poliakrilonitril) 

Poliakrilonitril dimetilformamid eritmasida eritilib ho’l yoki quruq usul 

bilan olinadi. 

Odatda kompleks nitron iplari quruq usul bilan (atsetatni olish 

sxemasidek) shtapel tolasi esa ho’l usul bilan olinadi. 

Nitron tolasining asosiy xususiyatlari. Nitron tolasining tashqi ko’rinishi 

bo’yicha jun tolasiga o’xshash, engil, quyosh nuriga chidamli. Ho’l holatida 
mexanik xususiyati o’zgarmaydi. Ishqalanishga chidamsiz. Namligi esa 2,0 
foiz, trikotaj mahsulotlariga ko’p ishlatiladi. 

Poliakrilonitril dimetilformamid eritmasida eritilib ho’l yoki quruq usul 

bilan olinadi. 

Odatda kompleks nitron iplari quruq usul bilan (atsetatni olish 

sxemasidek) shtapel tolasi esa ho’l usul bilan olinadi. 

Nitron tolasining asosiy xususiyatlari. Nitron tolasining tashqi ko’rinishi 

bo’yicha jun tolasiga o’xshash, engil, quyosh nuriga chidamli. Ho’l holatida 
mexanik xususiyati o’zgarmaydi. Ishqalanishga chidamsiz. Namligi esa 2,0 
foiz, trikotaj mahsulotlariga ko’p ishlatiladi. 

1-Eliktropech 

2-filera 
3-shisha ipi 
4-yog’laydigan (parafin) dosk 
5-ipni joylashtiruvchi moslama 
6-tayyor shisha ip-bobina 

Erigan shisha fileradan o’z og’irligi ta]sirida oqib tushadi. Havo bilan 

sovutulgan ip g’altakka o’raladi. 

Iplarni bir-biriga yopishqoqligini kamaytirish uchun va yumshoqligini 

oshirish uchun ular maxsus yog’lar bilan yoh’lanadi. 

Shisha tolasini shisha tayoqchalaridan eritib olish mumkin. 

1-o’t alangasi 

2-shisha tayoqchasi 

3-shisha ipi 

4-yog’lovchi rolik 

5-baraban 

Metall iplarini olinishi. Metall iplarni asosan mis metallini chizish usuli 

bilan olinadi. Olingan metal ipini har xil qimmat baholi metall bilan qoplaydi 
(1-2 foiz oltin, kumush). 

Metall iplari har xil ko’rinishda bo’ladi. 

1. Voloka – misdan cho’zilgan ko’ndalang kesimi yumoloq ip. 

2. Plyushenka – volokani tasmaga o’xshatib tayyorlanishi. 

3. Kanitel – voloka bilan plyushenkani spiral qilib tayyorlash. 

4. Mishura – bir qancha plyushenkani bir-biriga eshilgan holati. 

5. Pryadova – plyushenkani paxta, ipak ipi bilan birgalikda eshilgan
holati. 

Bu iplar kiyimlarni va orden, medallarni bezatishga ishlatiladi. 

Almaz, parcha, jemchug gazlamalarida lyureks degan ip ishlatiladi. Bu 
ip alyuminiy folgasini kesib ustidan sintetik har xil rangli plyonkalar bilan 
qoplanadi. Bular material ichida har xil chiroyli ko’rinish beradi. 

Sintetik tolalarning olinishi. Sintetik tolalar oddiy moddalarning ya’ni, 

monometrlarning molekulalarini sintezlab olinadi.

Sintetik tolalar makromolekulasini tuzilishi bo’yicha ikki turga bo’linadi: 

1. Karbozanjirli tolalar. 2. Getrozanjir tolalar. 

Agar tolaning makromolekulasining asosiy zanjirchasi faqat uglerod – 

karbonlardan tashkil topsa u tolalar karbo-zanjir tolalarga kiradi (nitron, 
xlorin, poliproplen). 

Agar makromolekulasining asosiy zanjirchasida karbondan boshqa 

elementlar bo’lsa ular getrozanjir tolalarga kiradi (kapron, lavsan). 

Kapron tolasining olinishi. Kapron tolasi kaprolaktam monomerini 

polimerlash reaktsiyasi bilan olinadi. Kaprolaktam esa fenol, benzol, furfurol
moddalarga kimyoviy ishlov berib olinadi. Fenol, benzol, furfurol esa neftni, 
toshko’mirni qaytadan ishlash natijasida olinadi. 

Monometrlarni sintezlash 2 reaktsiya yordamida bajariladi. 1) Polimer-

lash reaktsiyasi. 2) Polikondensatlash reaktsiyasi. Reaktsiyalar farqi: 
polimerlash reaktsiyasida reaktsiyaga kiradigan monomerlarning tarkibi 
o’zgarmasdan hosil bo’lgan polimer tarkibida saqlanib qoladi. 
Polikandensatsiya reaktsiyada monomer tarkibi o’zgaradi va qo’shimcha oddiy 
modda ajrab chiqadi. 

Kapron tolasi polimerlash reaktsiyasi bilan olinadi. 

NH 
Kaprolaktam formulasi CO(CH
2
)
5
NH, yoki (CH
2
)
5

CO 

Polimerlash reaktsiyasi 3 bosqichda o’tadi. 

1. Monomer molekulasini aktivlash. 

2. Molekula zanjirchasining o’sishi. 

3. Molekula zanjirchasining o’sishini to’xtatish. 

Monomer molekulasini aktivlashtirish issiqlik yoki elektr zaryadlari 
ta]sirida bajariladi. Reaktsiya natijasida monomerning qo’sh bog’lari yoki 
tsiklik bog’lari uziladi. Aktivlashgan molekulalar bir-biri bilan bog’lashib uzun 
zanjirchani hosil qiladilar, ya’ni 2-bosqich bajariladi. 

Tola olish uchun zanjirchalar ma’lum uzunlikda bo’lishi kerak. 

Zanjirchaning uzunligi eritmaning yopishqoqligi orqali aniqlanadi. Molekula 
zanjirchasining uzunligini to’xtatish uchun maxsus ingibitor moddalarini 
eritmaga qo’shiladi. 

Bu moddalar aktivlashgan zanjirchalarni o’sishini to’xtatadilar. 

Kaprolaktam monomerlarini polimerlash maxsus idishlarda yuqori xaroratda, 
ya’ni t-250-260
0
C, yuqori bosimda 10 atm.da, 12 soat davom etadi. 

Olingan modda polikaprolaktam deb ataladi, ya’ni [-CO(CH

2
)
5
NH-]
n

Polikaprolaktamdan kapron tolasi quyidagi sxema bo’yicha olinadi. 

1-Bunker 

2-erituvchi panjara-280
0
C 
3-nasos 
4-filera P.K.U. polikapro- 

laktam ushog’i 

5-sovituvchi shaxta 
6-yigirish shaxtasi 
7-namlivchi disk 
8-yog’lovchi disk 
9-cho’zuvchi disklar 
10-ipni joylovchi moslama 
11-tayyor kapron ipi (bobina) 

Polikarolaktam (PK) ushog’i temir bochkalarda kapron yigirish tsexiga 

olib kelinadi. 

Bochkalardan PK ushog’i bunker 1 ga to’kiladi. PK erituvchi panjarada 

2 260-280
0
C eriydi. Nasos 3 bilan 10 atm. bosimda kaprolaktam eritmasi 
filera 4 dan ip holatida oqib tushadi. Sovituvchi 5 shaxtada ip sovitiladi 
(bo’lmasa yopishib qoladi). Shaxta 6 me’yoriy havi bilan sovutiladi. Disk 7 ip 
namlanadi disk 8 yog’langan g’altak 11 ga o’raladi. 

Kapron ipi pardoz qilinmaydi. To’qimachilik ishlov berilishi mumkin 

(qo’shish, eshish va h.k.). 

Kapron tolasining asosiy xususiyatlar: Kapron cheksiz uzunlikdagi ip va 

qirqilgan shtapel tola ko’rinishida ishlab chiqariladi. 

Iplar esa mono ip va kompleks ip bo’lishi mumkin. Kompleks iplarda 

elementar iplar soni ishlab chqariladigan ipning yo’g’onligiga bog’liq (8-60). 

Monoipning yo'g'onligi 1,67-5 teks (¹ 200-600) 

Nisbiy 
pishiqligi 
P
í
=50 cí/teks. Cho’ziluvchanligi E
ï
=18-32 foiz. 
Gigroskopligi 4 foiz. T=65
0
C – kapron pishiqligini yo’qota boshlaydi. 

Ishqor ta’siriga chidamli. Kislotaga chidamsiz. 

Kamchiligi esa, tolasi silliq, yaxshi ishlamaydi, ishqalanish kuchi kam. 
Boshqa tolalar bilan aralashtirilgan vaqtda silliqligi tufayli material yuzasiga 
chiqibishqalanish natijasida pilling (tugunchalar) hosil bo’ladi. O’ziga kam 
namlikni tortadi. 

Ayrim kamchiligini (silliqligini) kamaytirish uchun tolalarni tsilindrik 

emas balki har xil shaklda ishlab chiqiladi. Yaltiroqligini kamaytirish uchun 
okstitan degan kukini qo’shiladi. 

Lavsan tolasining olinishi. Lavsan tolasi tereftalat kislota bilan 

etilenglikol moddasini polikondensatsiya (270-280
0
C) reaktsiya natijasida 
olingan polietilentereftalat polimeridan olinadi. 

nOHOC COOH+nOH (CH

2
)
2
OH
→
[OC COO-(CH
2
)
2
O-]
n
+nH
2
O 

tereftalat

Etilenglikol PET (polietilentereftalat 

kislotasi 

polimeri) 

PET – qattiq modda. Lavsan ipi kapron ipini olish sxemasi bo’yicha 

olinadi. 

Lavsan ipining asosiy xususiyatlari. Lavsan cheksiz ip va shtapel tola 

holatida ishlab chiqariladi. 

1. Nisbiy mustahkamligi P

í
=35-45 cí/teks. 

2. Cho’ziluvchanligi esa 

ε
í
=14-17 foiz. 
3. Elastiklik xususiyati jun tolasiga o’xshash (sun’iy jun deb ataladi). 
4. Issiqqa chidamliligi 150-170
0
C da pishiqligini yo’qotmaydi. 
5. Yorug’likka chidamli. 
6. Gigroskopik xususiyati yomon-0,5 foiz normal sharoitda. 
7. Tabiiy tola bilan aralashtirilganda yaxshi sifatli mahsulot olinadi
(ko’ylak, kostyum, plash, materiallarini ishlab chiqariladi).
Nitron tolasini olinishi. Nitron tolasi akrilnitron moddasidan olinadi. 
Akrilnitron esa atsetilen (C
2
H
2
) va sinil kislota (HCN) aralashmasidan 
olinadi. 
Akrilonitril polimerizatsiya reaktsiyasi natijasida poliakrilonitril polimeri 
olinadi. 

n(CH
2

=CH) (-CH
2
-CH-)n 

CN
CN 

akrilnitril 
PAN (poliakrilonitril) 

Poliakrilonitril dimetilformamid eritmasida eritilib ho’l yoki quruq usul 

bilan olinadi. 

Odatda kompleks nitron iplari quruq usul bilan (atsetatni olish 

sxemasidek) shtapel tolasi esa ho’l usul bilan olinadi. 

Nitron tolasining asosiy xususiyatlari. Nitron tolasining tashqi ko’rinishi 

bo’yicha jun tolasiga o’xshash, engil, quyosh nuriga chidamli. Ho’l holatida 
mexanik xususiyati o’zgarmaydi. Ishqalanishga chidamsiz. Namligi esa 2,0 
foiz, trikotaj mahsulotlariga ko’p ishlatiladi.