Kimyoning yorugʻlik taʼsirida sodir boʻladigan reaksiyalarni oʻrganuvchi boʻlimi. F

---

Fotokimyo

 — kimyoning yorugʻlik taʼsirida sodir boʻladigan reaksiyalarni oʻrganuvchi boʻlimi. F. 

optika va optik nurlanish bilan chambarchas bogʻliq. F.ning ilk krnunlari 19-asrda paydo boʻldi 

(Grotgus qonuni, Bunzen qonuni). F. 20-asrning 1-choragida Eynshteyn qonuni eʼlon qilingandan 

keyingina mustaqil fan sifatida tashkil topdi. Modda molekulasi yorutlik kvantini yutganida asosiy 

holatdan uygʻongan holatga oʻtadi va kimyoviy reaksiyaga kirishadi. Bu dastlabki reaksiya 

(fotokimyoviy reaksiya) mahsuloti koʻpincha oxirgi mahsulotlarning hosil boʻlishiga olib keluvchi 

turlicha ikkilamchi reaksiyalarda qatnashadi. Shu nuqtai nazardan F.ni yorugʻlik kvantlarini yutganda 

hosil boʻladigan uygʻongan molekulalar kimyosi deb taʼriflash mumkin. Uygʻongan molekulalarning 

talaygina yoki bir qismi koʻpincha fotokimyoviy reaksiyaga kirishmay, turlicha dezaktivatsion 

fotofizikaviy jarayonlar natijasida asosiy holatiga qaytadi. Ushbu jarayonlar koʻpchilik hollarda kvant 

yorugʻlik chiqarish (fluoressensiya yoki fosforessensiya) bilan sodir boʻladi. 

Molekulalarning dissotsilanib atom va radikallar hosil qilishi gaz fazasidagi fotokimyoviy reaksiyaga 

yaqqol misol boʻla oladi. Mas, kislorodga qisqa toʻlqinli ultrabinafsha nurlar taʼsir etganida hosil 

boʻlgan uygʻongan O2 molekulalari erkin atomlarga dissotsilanadi: O* ch>O+O. 

Bu atomlar O2 bilan ikkilamchi reaksiyaga kirishib ozon hosil qiladi: O+O2YU3. Bunday jarayonlar 

atmosferaning yuqori qatlamida quyosh nuri taʼsirida sodir boʻladi (qarang 

Atmosfera ozoni

). 

Fotokimyoviy reaksiyalar mexanizmini oʻrganish juda murakkab masala. Yorugʻlik kvantining yutilishi 

va qoʻzgʻalgan molekulaning paydo boʻlishi boryoʻgʻi 10~15 sek. ichida oʻtadi. 

Karrali bogʻli va aromatik halqali organik molekulalarda 2 tipdagi, yaʼni singlet va triplet holati 

mavjuddir. Molekula yorugʻlik kvanti yutganidagina bevosita singlet uygʻongan holatga oʻtadi. 

Molekula fotofizikaviy jarayon natijasida singlet holatdan triplet holatga oʻtadi. Molekulaning singlet 

uygʻongan holatda mavjud boʻlish davri 10 8 sek; triplet holatda mavjud boʻlish davri esa 10"5 —

10~4 sek.dan (suyuq muhit uchun) 20 sek.gacha (qattiq muhit, mas, qattiq polimerlar uchun). Shu 

bois koʻpchilik organik molekulalar triplet holatdagina kimyoviy reaksiyalarga kirishadi. Bu holatda 

molekulalarning konsentratsiyasi shunchalik katta boʻladiki, ular nurlarni yutib yuqori uygʻongan 

holatga oʻtadi va ikki kvantli reaksiya deb ataluvchi reaksiyaga kirishadi. Uygʻongan A* molekula 

koʻpincha uygʻonmagan A molekula bilan yoki boshqa V molekula bilan kompleks xreil qiladi. Faqat 

uygʻongan holatda boʻlgan bunday komplekslar eksimerlar (AA)* yoki eksiplekslar (AV)* deyiladi. 

Eksiplekslar birlamchi kimyoviy reaksiyalar asosi hisoblanadi. Fotokimyoviy reaksiyalarning birlamchi 

mahsulotlari — radikallar, ionlar, ionradikallar va elektronlar tezlik bn, odatda, 10"3 sek. gacha 

boʻlgan vaqt ichida qorongʻi reaksiyaga kirishadi. 

Fotokimyoviy reaksiyalar mexanizmini tekshirishning eng samarali usullaridan biri impuls fotolizdir. 

Bu usulning mohiyati reaksiya aralashmasiga qisqa muddatli, lekin kuchli yorugʻlik nuri taʼsir ettirib 

yuqori konsentratsiyali uygʻongan molekulalar hosil qilishdan iborat. Bunda hosil boʻlgan qisqa 

muddat mavjud boʻluvchi zarralar (aniqrogʻi — uygʻongan holatdagi molekulalar, yuqorida aytib 

oʻtilganidek, fotokimyoviy reaksiyaning birlamchi mahsulotlari) "zondlovchi" nurni yutishga qarab 

aniqlanadi. Zarralarning nur yutishi va ularning vaqt boʻyicha oʻzgarishi fotokoʻpaytirgich va 

ossillograf yordamida qayd qilinadi. 

F.dan amalda keng foydalaniladi. Fotokimyoviy reaksiyaga asoslangan kimyoviy sintez usullari 

ishlab chiqilgan. Informatsiyalarni yozishda fotoxrom birikmalardan foydalaniladi. Fotokimyoviy 

jarayonlardan mikroelektronikada relyef tasvirlar, poligrafiyada, bosma formalar hosil qilishda 

foydalaniladi. Fotokimyoviy xlorlashda (asosan, toʻyingan uglevodorodlarni) ham F. muhim amaliy 

ahamiyatga ega. F. fotofafiyada keng qoʻllanadi.