Kimyodаn eksperimental mаsаlаlаr yechish metodikasi fanidan amaliy mashg`ulotlari bo`yicha ta’lim texnologiyalari

«Аqliy hujum» sаvоllаri

1. 
   Фосфорнинг хоссаларини тушунтиринг.
   
2. 
   Фосфор оксидлари ва уларнинг хоссаларини айтинг.
   
3. 
   Фосфат кислотанинг физик хоссаларини тушунтиринг.
   
4. 
   Фосфат кислотанинг кимёвий хоссаларини тушунтиринг.
   
5. 
   Фосфатли минераллар турлари ва уларнинг хоссаларини тушунтиринг.
   

“Muаmmоli” sаvоllаr

6. 
   Фосфатли минералларнинг табиатда ҳосил бўлиши ва тарқалишини тушунтиринг.
   
7. 
   Фосфорнинг қандай кислородли кислоталарини биласиз?
   

Fosfor grekcha suz bo'lib «Yoruglik tashuvchi» demakdir. Fosforning element ekanliini Lavuazye isbot qilgan. Sheyeli 1771 yili fosforni suyakdan ajratib olish usulini kashf qilgan.
Fosfor - tartib nomeri 15, atom og'irligi 30,9738, elektron konfigurasiyasi KL 3S²3p³. Tabiatda fosfor yagona izotop ³¹P xolida uchraydi. Uning sun'iy radioaktiv izotopi ³²P (yarim yemirilish davri 14, 22 kun) nishonli atom sifatida keng kulllaniladi.

Fosforning yer pustlogida og'irlik miqdori 8 ^. 10^-2% ni tashqil qiladi.

Fosforning eng muxim minerallari fosforit Ca₃(PO₄)₂ va apatitlar – 3Ca(PO₄)₂ ^. Ca(OH)₃ - gidroksil apatit va 3Ca₃(PO₄)₂ ^. SaF₂ - ftorli apatit, xamda 3Sa(PO₄)₂ ^. SaSl₂ xlorli apatitdir. Fosfor xayvon organizmining nerv, miya, suyak, tish, mushak va xokazo qismlari tarkibiga kiradi. Usimliklar organizmining kuruk tarkibiga kiradi. Usimlik organizmining kuruk moddasida 0,5-2% fosfor bo'ladi. Usimlik organizmida fosfor «karigan» barglardan «Yosh» barglarga, poyadan urugga kuchib turadi. Odam organizmida 3-4 kg.ga kadar fosfor bo'ladi.
Fosfor inson organizmining xarakatlanishi, oziklanishida, ko'payishi va nafas olish va fikrlash faoliyatida aktiv ishtirok etadi. Shuning uchun akad A.Ye.Fersman fosforni «xaYot va tafakkur elementi» deb atagan.
Tuprokda fosforning miqdori (P₂O₅ xisobida) 0,05 - 0,2% ga kadar bo'ladi.
Erkin fosfor kalsiy fosfatni kum ishtirokida elektr pechda kumir bilan kaytarish orqali olinadi:
2 Ca₃(PO₄)₂+6SiO₂+10C --> P₄+6CaSiO₃ + 10CO.
Uglerodning allotropik kurinishlari kimyoviy jixatdan inertdir. Masalan, olmos oddiy sharoitda kimyoviy reagentlar bilan reaksiyaga kirishmaydi. Yukori xaroratda unga kuchli oksidlovchilar; kislorod, zar suvi, nitrat kislota ta'sir etib, uni CO₂ ga kadar oksidlaydi. Grafit olmosga nisbatan kimyoviy ta'sirlarga chidamsiz.
Sanoatda uglerodning metallar bilan birikmalari - karbidlar katta axamiyatga ega. Metallar bilan uglerod faqat yukori xaroratda reaksiyaga kirishadi. Aktiv metall karbidlaridan amalda eng kup uchraydigani CaC₂. U kalsiy oksidi va kumir aralashmasini elektr toki yordamida kizdirish natijasida xosil buladi:
CaO + 3C = CaC₂ + CO
Kalsiy karbid suv bilan reaksiyaga kirishib muxim uglevodorodlardan biri - asetilenni xosil qiladi.
CaC₂ + 2H₂O = Ca(OH)₂ + C₂H₂
Alyuminiy karbidi suv bilan reaksiyaga kirishganda metan xosil buladi:
Al₄C₃ + 12H₂O = 4Al(OH)₃ + 3CH₄