Kimyo texnologiya

4.2. Yorug’likni organizmlar bilan o’zaro ta’siri 

 

Yorug’lik  o’simliklar  uchun  borinchidan  fotosintez  jarayonining  amalga 

oshishida  asosiy  sharoitlardan  hisoblanadi,  ikkinchidan  u  transpiratsiyani,  ya’ni 

bug’lanishni  tezlashtiradi.  Uchinchidan  o’simliklarning  o’sish  tezligini 

sekinlashtiradigan  va  kuchaytiradigan  muhit  omili  hisoblanadi.  Yorug’lik  manbai 

kuyosh  radiatsiyasi  hisoblanadi.  Butun  tushadigan  kuyosh  radiyatsiyaning  43% 

atmosfera orqali qaytariladi (sochiladi), 15% atmosferali isitish uchun ketadi, 42% 

yer yuziga yetib keladi.  

---

 

20 

Yorug’likning ekologik ta’siri quyidagicha:  

1.  fotoperiodizm – kun bilan tunning qonuniyati almashinish. 

2.  yorug’likning intensivligi. 

3.  to’g’ri va sochilgan radiatsiyaning ta’siri. 

4.  yorug’lik energiyasining kimyoviy ta’siri. 

 

O’simliklarning  yorug’likka  moslashishida o’simlik  yashaydigan  muhitning 

yorug’lik  bilan  ta’minlanishi  juda  turli  tumandir.  Vizner  o’simliklarning 

yorug’likka munosabatni hisobga olib, 3 ta ekologik guruhga ajratadi. 

1.  Yorug’sevar o’simliklar – geliofitlar; 

2.  Soyaga chidamli o’simliklar; 

3.  Soyasevar o’simliklar – stsiofitlar. 

 

Yorug’likni sevuvchi (geliofit) o’simliklarning barglari yorug’likdan boshqa 

tomonga o’girilib tursa, soyada o’sadiganlarning barglari quyoshga intiladi.   

O’simliklarning  yorug’likka  moslashuvini  barg  chidamliligidan  ham 

ko’rishimiz  mukin.  Yorug’likni  sevuvchi  o’simliklardan  barglarning  ustki  qismi 

nurni  qaytarishga  moslashgan,  ya’ni  yaltiroq  lak  bilan  qoplanganday.  Masalan: 

magnoliya, lavr. Boshqa o’simliklarda barglar tukchalar bilan qoplangan bo’ladi.  

Soyani sevuvchi (stsiofit) o’simliklarda akademik V.N. Lyubimenko 600 tur 

o’simlikni  o’rganib  shunday  xulosaga  keladi,  soyasevar  o’simliklarning  bargida 

xlorofill  miqdori  yorug’sevar  o’simliklarnikiga  nisbatan  ko’p.  Ularning  rangi  to’q 

yashil  bo’ladi.  Yorug’likning  hayvonlar  uchun  yashil  o’simliklar  singari  muhim 

emas,  chunki  geterotrof  organizmlar  o’simliklar  tomonidan  yig’ilgan  energiya  

hisobiga yashaydilar. Lekin hayvonlar hayotida ham yorug’lik ma’lum ahamiyatga 

ega. Hayvonlar uchun yorug’lik bu ko’rish degani, ular ham yorug’likka moslashib 

yashaydi va yorug’likka munosabati bo’yicha quyidagi turlarga bo’linadi: 

1.  Yorug’likni  sevuvchi,  ya’ni  kunduzi  hayot  kechiradigan  hayvonlar  – 

fotofillar; 

2.  Qorong’uni  sevuvchi,  ya’ni  kechasi  hayot  kechiradigan  hayvonlar  – 

fotofoblar; 

 

Turli geografik zonalarda yorug’lik nurining davomiyligi (kunning uzunligi) 

turlicha.  SHuning  uchun  ham  kunning  uzun  va  qisqaligiga  moslanish  kelib 

chiqqan.  Organizmlarni  kunning  uzun  va  qisqaligiga  javob  reaktsiyasi,  ya’ni 

moslanishi  fotoperiodizm deyiladi.  Buni 1920  yil  Amerika olimlari V. Garner  va 

Allardlar kashf etishgan.  

Fotoperiadik  reaktsiya  belgilariga  qarab  o’simliklar  quyidagi  guruhlarga 

bo’linadi: 

1. Qisqa kun o’simliklari – gullash fazasi o’tishi uchun sutkada 12 soat kerak 

(kanop, tamaki); 

2.  Uzun  kun  o’simliklari  –  1  sutkada  12  soatdan  ko’p  yorug’lik  kerak 

(kartoshka, bug’doy, ismaloq); 

3. O’rtacha holdagilar (gvaoyula) bular uzun kunda ham  qichqa kunda ham 

gullaveradi.  

---

 

21