Kimyo texnologiya

III.Xulosa va takliflar

IV.Foydalanilgan adabiyotlar ro’yhati

V.Ilovalar

I.KIRISH

O’zbekiston Respublikasi ta’lim tizimi isloxotlarini keng ko’lamda olib borilishi va uning sifat darajasidagi holatini ta’minlash bevosita davlat, jamiyat va ta’lim ishtirokchilari asosida amalga oshiriladi. Shu boisdan O’zbekiston Respublikasida ta’limida pedogagik faoliyatda boshqaruv uslublari va etikasini tashkiliy asoslari va rivojlantirish omillaridan kelib chiqib, ta’lim jarayonini boshqarishning ahloqiy jixatlarini va etika talablar darajasida tashkil etish mazkur ilmiy asoslangan kurs ishi mavzusining dolzarb ahamiyatini kasb etadi. Jumladan, O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning ta’lim-tarbiya jarayonini sifat darajalarini oshirish va takomillashtirish borasidagi fikrlari fikrimizni tasdiqlaydi. Shu boisdan mavzuning maqsadi ta’lim jarayonida boshqaruv pedagogikasi va etikasini tashkiliy asoslari to’g’risidagi mulohazalarni shakllantirishdir. Kurs ishining predmeti ta’lim tizimida boshqaruv etikasi va ahloqini shakllantirishning ta’lim tizimi jarayoni bo’lib xizmat qiladi. Kurs ishmining vazifalari kuyidagilar: - ta’limda boshqaruv pedagogikasi va etikasi haqida tushuncha va uning uslublari va shart-sharoitlari to’g’risidagi muloxazalarni shakllantirish; - boshqaruvni ilmiy asosda tashkil etishning shart-sharoitlari va tashkiliy asoslarini nazariy tushuntirish; - ta’lim jarayonida boshqaruvning etikaviy talablari v arahbar faoliyatining pedagogik sifatlari va qobiliyatlarini ta’lim jarayonidagi o’rnini yoritish va amalga oshirishdir.; - ta’lim jarayoni sifatida oshirishning boshqaruv pedagogikasi va etikasini o’rni va uni rivojlantirishning omillarini keltirib o’tish;

1. Pedogagik faoliyatda boshqaruv uslublariva etikasi haqida tushuncha va boshqaruvning ilmiy-nazariy asoslari Boshqaruv ta’lim-tarbiyaviy jarayonlarda va ta’lim tizimida ta’lim ishtirokchilari ustidan nazoratni amalga oshirishning omillari sifatida e’tirof etilib, har qanday jamiyatga xos bo’lgan, hayot va turmush zaruratidan kelib chiqadigan faoliyatdir. Bozor iqtisodi Sharoitida bu faoliyat mohiyati yanada takomillasha boradi. Boshqarishning asosiy maqsadi - mehnat ahlining moddiy va ma’naviy ehtiyojlarini qondirish uchun ishlab chiqarishni va Shu asnoda barcha ijtimoiy munosabatlarni taraqqiy ettirishdan iborat. Boshqaruv - taraqqiyotning har qanday bosqichida jamiyatga xos bo’lgan ichki xususiyatdir. Bu xususiyat umumiy xarakterga ega. Bu xususiyat ijtimoiy jamoa mehnatida, turmuSh va mehnat jarayonida kishilarning o’zaro aloqada bo’lishi, o’z moddiy va ma’naviy faoliyatining mahsulotini almaShtirish zaruriyatidan kelib chiqadi. Boshqaruv nazariyasi- nisbatan yangi fan tarmog’i bo’lib, ob’ektiv borliqni ilmiy bilishga asoslanadi. U o’z faoliyatini bir qator tabiiy va ijtimoiy fanlar zaminida ko’radi. Boshqaruv jarayonining mohiyati va qonunlarini aniqlash, bu jarayonda sodir bo’ladigan munosabatlarni ochib berish, uning tizimini ishlab chiqish va boshqaruv sub’ektining asosiy tamoyillarini ishlab chiqish boshqaruv nazariyasining vazifalaridir. Boshqaruv pedagogikasida raxbar kadrlar faoliyati etiket mezonlari va xususiyatlari Rahbar - menejer, u odamlar bilan ishlaydi, ularning kasbiy yutuqlari va xavfsizligi uchun javob beradi, vazifalarni bajarish uchun ular kuch-g’ayratini uyuShtiradi va uyg’unlashtirishni amalga oshiradi. Ma’lumki, jamiyat iqtisodiy, ijtimoiy-siyosiy va ma’naviy sohalarni o’z ichiga qamrab oladi. Shunga muvofiq tarzda boshqarishning ham uchta asosiy yo’nalishi mavjuddir. Eng asosiysi, iqtisodiy boshqaruvdir. CHunki, iqtisod – moddiy ishlab chiqarish jamiyat hayoti va taraqqiyotining negizini taShkil etadi. Respublikamiz mustaqillikka erishgan hozirgi davrda iqtisodni boshqarishga jiddiy e’tibor berilayotgani bejiz emas. Milliy tiklanish iqtisodni qayta qurishdan boshlanadi. Iqtisodiy jihatdan O’zbekistonning rivojlangan mamalakatlarga etib olishi iqtisodiy boshqaruvni to’g’ri yo’lga qo’yilishi bilan chambarchas bog’liqdir. Ijtimoiy-siyosiy boshqaruv kishilarning turli jamoalari (ijtimoiy guruhlar, millatlar, jamoalar va b.) o’rtasidagi munosabatalarni boshqarishdir. Boshqaruvni bu turining asosiy mohiyati - turli guruhlar ittifoqini yanada mustahkamlash va taraqqiy ettirishdan iborat. Mehnat jamoalarining ijtimoiy rivojlanishida boshqarish katta ahamiyat kasb etadi. CHunki, barcha ishimizning va rejalarimiz taqdiri ko’p jihatdan jamoa munosabatlarining takomillaShuv darajasiga, “ijtimoiy mikroiqlim”ning sog’lom bo’lishiga bog’liqdir. Shu jihatdan bu turdagi boshqaruvdan ko’zlangan maqsad davlat boshqaruvini takomillashtirib, ijtimoiy o’z-o’zini idora qilishga aylantirishdir. Jamiyatni va ayrim a’zolar ma’naviy rivojlanishini boshqaruv – boshqarishning yana bir asosiy turidir. Ilmiy texnika rivojlanish asrida ma’naviy ishlab chiqarish sohasini boshqarish g’oyat katta ahamiyat kasb etadi. Bu Shakldagi boshqarish, o’quv muassasalari, xalq ta’lim organlari, fan, adabiyot, san’at, madaniyat sog’liqni saqlash kabi sohalarni boshqarishni o’z ichiga oladi. Boshqaruv inson miyasiga taqqoslanadi, bunda Shaxsning yaratuvchilik imkoniyatlari mujassamlangan, undan uning ijodiy qobiliyati namoyon etilishiga ko’rsatma beriladi. Insoniyat tomonidan fan-texnika, iqtisodiyot va ijtimoiy muvafaqqiyatlar tobora oshirilib borishiga ko’ra boshqaruv faoliyatining ilmga bo’lgan talabi ham to’xtovsiz o’sib boradi. Bunday ilmiy yondaShish ehtiyojini quyidagi holatlar bilan izohlash mumkin: - Birinchidan, boshqaruvning nodir xususiyati : biror yo’qdan muayyan nimanidir qilish, tarqoq unsurlardan tizim tuzish. - Ikkinchidan, rahbar tasarrufida bo’lgan yoki u javobgar hisoblangan qadriyatlar ko’lamining jadal oshishi.

- Uchinchidan, insonlar kuch-g’ayratiga asoslangan boshqaruvning yaratuvchilik samarasi rahbariyatdan har tomonlama ma’lumotlilik, o’z kasbini ustasi bo’lishlik va tizimli yondaShishni talab qiladi. Boshqaruv etikasining pedagogik tamoyillari: vakolatlilik – lozim vakolatini malakali bajarish uchun zarur bilim, tajriba va o’quvga ega bo’lish; insonparvarlik – xizmat xulqidagi insonni sevish va ezgu ahloqiy xislat, odamlardagi eng yaxShi Shaxsiy ishga qobillik sifatlarini ochishga intilish; innovatsiyaviylik - yangilikni izlash, unga intilish ishtiyoqi, asosli tavakkal qila bilish qobiliyati; pragmatika – natijalarga ko’ra ishlash, ish vaqtidan samarali foydalanish, faol investitsiya faoliyati; ortobiotiklik - o’z hayotini qadrlay bilishni anglash, kelajakka bo’lgan barqaror ishonch, atrof muhitga g’amhurlik bilan munosabatda bo’lish. Ma’muriy rahbar (“birinchi Shaxs”) muvaffaqiyati ko’p jihatdan u o’z hokimiyatini boshqa rahbarlar bilan qanchalik bo’lisha olishligiga va o’ziga bo’ysunuvchilarning ishbilarmonliklaridan qanchalik keng foydalana bilishiga bog’liq. Shunga bog’liq ravishda ma’muriy rahbar xatti-harakatining to’rt uslubini boshqaruv pedagogikasi va etikasining uslublari sifatida e’tirof etiladi: 1 avtokratik : rahbar – bajaruvchi; 2 byurokratik: boshqaruv “nomenklatura g’ildiragi” – bajaruvchi; 3 demokratik: rahbar – boshqaruv “ijtmoiy g’ildiragi” – bajaruvchi; 4 aristokratik: rahbar - mehnatni rag’batlantirish tizimi – bajaruvchi. Ta’lim muassasasi strategiyasini tez-tez "zargarona sozlash" yoki boshqarish odatdagi hol hisoblanadi. Bular taShqi va ichki o’zgarishlar miqdori sezilarli darajada jamlanishi bo’yicha amalga oshiriladi. Shuning uchun strategiya uzoq muddat mobaynida kamdan-kam holdagina o’zgarmay qoladi. Biroq strategiyani tubdan o’zgartirish kamdan-kam yuz beradi, qoidaga ko’ra, tang vaziyatlardagina Shunday bo’lishi mumkin. Strategik ko’ra bilish vavazifaning Shakllanishi, maqsadning aniqlanishi va strategiyani qabul qilish, bu rivojlanish yo’nalishini ishlab chiqish jarayonining asosiy vazifasi. Bular barchasi birgalikda strategik rejani taShkil etadi. Ta’lim muassasalarida boshqaruv strategiyasini amalga oshirishning tashkiliy asoslarini amalga oshirish va rivojlantirish- Strategiyani joriy etish asosiy ma’muriy vazifadir, u o’z ichiga quyidagi asosiy jihatlarni oladi: - strategiyani muvaffaqiyatli amalga oshirishga qobil taShkilot tuzish; - strategik soha muvaffaqiyati uchun muhim bo’lgan resurslarni yo’naltiruvchi moliyaviy rejani ishlab chiqish; - ko’zlangan maqsadga jadal erishishga yo’naltirilgan asoslashni xodimlar uchun ishlab chiqish; - mukofotlash tizimini qo’yilgan maqsadyaarga erishish natijalari bilan boglash; - taShkilotda strategiyani muvaffaqiyatli amalga oshirish uchun imkoniyat tug’diruvchi muhit va ishchanli vaziyatni yuzaga keltirish; - taShkilotning har bir a’zosiga kunma-kun o’z vazifasini samarali bajarishiga imkon beradigan qo’llab-quvvatlash ichki tizimini barpo qilish; - muntazam takomillashtirish amaliyoti va rejasini (malaka oshirish yoki qayta tayyorlashni) tatbiq etish; strategiyani oldinga siljitishni boshqarish va uni amalga oshirishni muntazam yaxShilash uchun zarur bo’lgan ichki etakchilik tizimini joriy etish. Ma’muriy vazifa nima qilinayapti va strategiyani samarali amalga oshirish uchun nimalarni qilish kerakligining mutanosibligiga erishishdan iboratdir. Strategiya bilan taShkiliy imkoniyatlar, strategiya bilan mukofotlash tizimi, strategiya bilan qo’llab-quvvatlash ichki tizimi, Shuningdek strategiya bilan taShkiliy madaniyat (qadriyatlar va e’tiqodlar Shaklida namoyon bo’luvchi) o’rtasida mutanosiblik qancha yuqori bo’lsa, strategiya Shuncha muvaffaqiyatli amalga oshiriladi. Boshqaruv pedagogikasi va etikasini rivojlantirishning tashkiliy asoslari va omillarini rivojlantirishdagi shart-sharoitlar va omillar.Boshqaruv strategiyasining yuqorida ko’rib o’tilgan to’rt vazifasini birdaniga va doimiygahal etib bo’lmaydi. Uzoq muddatli maqsadlar o’zgartirishni taqozo etishi mumkin: ular oshirilishi yoki pasaytirilishi ehtimoldan holi emas, bu to’plangan tajriba va kelajakdagi istiqbol bilan bog’liq. TaShkilot strategiyasini amalga oshirish yo’llarini qabul qilish tahlil etiladi va yangi, yanada samaraliroq yo’llarni izlash amalga oshiriladi. TaShkilot vazifasi, maqsadi va strategiyasi, Shuningdek strategiyani amalga oshirishga yondaShishlik hech qachon tugal bo’lmaydi. Ishlarni baholash va to’g’rilash harakatlarini amalga oshirish me’yoriy hol hisoblanadi va strategik boshqaruv jarayonining o’zluksiz davom etadigan zarur unsurlari bo’lib qoladi. Sanab o’tilgan 5 strategik vazifa rahbarning boshqa lavozim majburiyatlari (kundalik ishni nazorat qilish, tang vaziyatlarni xal etish, yig’ilishlar o’tkazish, hisobotlar tuzish, insonlarga oid muammoni hal qilish, maxsus topShiriklar jamoatchilik majburiyatlarini bajarish va h.k.)lardan ajralgan holda mavjud bo’lmaydi. Keyingilar butoqlar bo’lib tana - strategik boshqaruv vazifasi atrofida joylashadi. YUqorida berilganlardan kelib chiqib Shunday xulosa qilish mumkin, ya’ni boshqaruv strategiyasi 5 o’zaro bog’liq vazifani bajarishga asoslanadi: strategik ko’ra bilish va taShkilot vazifasini Shakllantirish; maqsadlarni belgilash; maqsadlarga erishish strategiyasini ishlab chiqish; strategiyani joriy etish va amalga oshirish; ishlarni baholash, yangi yo’nalishlarni o’rganish va to’g’rilovchi harakatlarni amalga oshirish. Bu vazifalar bir yo’la va abadiy hal bo’lgan harakatlar o’tkazish zarurati yuzaga chiqadi. Ta’lim muassasasida pedagoglarning boshqaruv etikasini shakllantirishning o’ziga xos jixatlar va shart-sharoitlari «Rahbarlik qilish» degan so’zga lug’atlarda boshqarish, maslahat berish, kuzatish, yo’naltirish, ko’rsatma berish degan turli izohlar berilgan. Hozirgi davrda rahbarlarga qo’yiladigan talablar juda ko’p. Jumladan, ma’naviy etuklik, intizom va mehnatga bo’lgan munosabati, bilim darajasi, taShkilotchilik qobiliyati, boshqarish samaradorligini ta’minlay olishi va boshqalardan iborat. Savol tug’iladiki. Rahbarda qanday ijobiy xislatlar mujassamlashgan bo’lishi kera ahbarning ijobiy xislatlarini belgilovchi mezonlar: dovyuraklik, yaxShi niyatlilik, sog’lom Shubhalilik, kamtarinlik, samimiy xuShmuomalalik, rahimdillik, qanoatliliklardan iborat desa to’g’ri bo’ladi. YUqoridagilardan kelib chiqib Shuni ta’kidlash kerakki, rahbar o’z huquq va vakolatidan umumdavlat manfaatlarini jamoa va xodimlarning Shaxsiy manfaatlari bilan uyg’un olib borishda mohirona foydalanishi zarur. Rahbar vazmin, har qanday vaziyatda ham o’zini tuta biladigan, odobli va xuShmuomala bo’lishi zarur. Rahbarning faoliyati ko’p jihatdan pedagogik faoliyatdan iborat bo’lishi lozim. CHunki, rahbar bajaruvchilarga qat’iyat bilan o’z g’oyasini o’tkazadi va bularni amalga oshirishni o’rgatadi. Xar bir rahbar psixologik bilimlar bilan bir qator yordamida u xodimlarga ularni tarbiyalash va mukammallashishlariga ta’sir etuvchi Shakl hamda usullarning yanada samaraliligini topish mumkin. Tarbiya jarayonida rahbar quyidagi pedagogik muammolarni xal etishi kerak: - aqliy rivojlanish (xodimlarning umumiy va kasbiy ma’lumoti); - ma’naviy boyish (madaniy tadbirlar taShkil etish, etik muammolarni echish); - muomalani dorilomonlashtirish. Bunda esa quyidagi pedagogik tamoyillarga rioya qilish lozim; - ezgu ideallar bilan maShg’ul bo’lish; - Shaxsiy hislatlarni takomillashtirish. Tarbiyaviy ta’sir usullari boshqaruv pedagogikasining asosi hisoblanadi. Tarbiyaviy ta’sir rahbarning quyidagi omillarni bilishga bog’liq: - xodim madaniyati va ma’lumot darajasi, uning ahloqiy kasbiy va hayot tajribasi qay darajada rivojlanganligi; - jismonan sog’lomligi, ma’naviy barkamolligi; - individual, ijtimoiy-ruhiy sifatlari; - mehnat jamoasidagi ijtimoiy-ruhiy vaziyat; - ahloqiy-ma’muriy choraga xodimning munosabati. Rahbar tarbiyaviy ta’sirni amalga oshirishining quyidaSh, ta’bir joiz bo’lsa, «texnologik tamoyillari» mavjud: - ruhiy o’ziga xoslik, ya’ni Shaxsga tarbiyaviy ta’sir o’tkazishdan oldin uning individual, ijtimoiy-ruhiy sifatlarini anglash lozim; - ma’naviy motivlar - o’ziga bo’ysunuvchilar oldida yuqori darajadagi hulqatvor egasi ekanlikni Shaxsan namoyon etish, bu rahbar «mendek bo’l» deb talab qilish imkonini beradi; - yakka tartibda (individual) yondaShish, bu - har bir Shaxsning o’ziga xos bo’lgan «a’lo» tomonini izlash; - mehnat faoliyatining talablariga moslashish, bu - xodim aqliy imkoniyatini aniqlash va undan samarali foydalanish bo’yicha pedagogik muammoni hal etish; - Shaxsiy mo’ljal, bu - xodimda noyob qobiliyat kurtaklarini o’stirish va ularni rivojlantirish; - tizimli yondaShish, bu - Shaxsni, har jihatdan idrok etish va uniig hulqiga ta’sir etuvchi ustuvor omillarni aniqlash. Boshqaruv tarbiyasi Shakllaridan quyidagilarni ta’kidlash zarur: - dunyoqaraShni kengaytirish ta’limi, bu - iqtisodiy, huquqiy, axloqiy va ekologik ta’limni o’z ichiga oladi, uning ko’lami menejer Yoshi, madaniy saviyasi va ish tajribasiga bog’liq bo’ladi. DunyoqaraShni Shunday o’stirish tufayli ong ma’naviy zamini barpo etiladi; - mehnat musobaqasi, bu - kasbiy musobaqalaShuv, malaka oshirishda kuchli omil sanaladi. Boshqaruv tarbiyasining bu Shakli turli tanlovlar, ratsionalizatorlik takliflari va h. k.lar yordamida amalga oshiriladi; - boshqaruvda ishtirok etish - boshqaruvga oid qarorlarni ishlab chiqish va amalga oshirishga oddiy xodimlarni jalb etish (boshqaruv qarori loyihasini jamoa bo’lib muhokama qilish, ijro faoliyatida jamoatchilik asosida qatnaShishi va h.k.) Rahbar xodimga tarbiyaviy ta’sir ko’rsatar ekan G. Sal’ening quyidagi so’zlarini yodda tutishi foydadan holi emas: «Shuni unutmangki, hamma uchun mos andoza yo’q. Biz, hammamiz - turli toifadamiz va muammolarimiz ham turlicha». 2. Ta’limda boshqaruv pedagogikasi va etikasining tashkiliy asoslari va shart-sharoitlari Ta’lim muassasalarida boshqaruv odobining o’ziga xos tomonlari: Insonlar qanchalik tajribali va bilimdon bo’lsalar ularni odob masalalari Shunchalik qiziqtira boshlaydi. Xodimlarning axloqiy yuksakligi zamonaviy rahbarning boshqaruv faoliyatining muhim sifat ko’rsatgichi hisoblanadi. Bunga erishish uchun, avvalo, rahbarning ijtimoiy-odobiy tayyorgarligi (nazariy va amaliy) zarur. Ana Shu maqsadda boshqaruv odobi tuziladi. Uning mohiyati ishlab chiqarishni taShkil etish va boshqarishning barcha ishtirokchilarining xulq-atvori tamoyil va me’yorlarini asoslashdadir, xizmat huquq va majburiyatiga kasb burchi sifatida munosabatda bo’lish zarurligidadir. Boshqaruv odobi ma’muriy va xo’jalik faoliyatini sifatli ado etishga yo’naltirilgan nazariy-amaliy etika bilimlari va amaliy tavsiyalar tizimidan iboratdir. Ijtimoiy adolat, Shaxs erkinligi, kasbiy pokizalik, mas’uliyatni xis etish, tabiatni asrab-avaylash uning asosiy tamoyillari hisoblanadi. Boshqaruv odobida axloqiy tavsifdagi, Shaxs xulq-atvorini o’rganish bilan bog’liq me’yoriy hujjatlar, boshqaruv faoliyatiga bo’lgan axloqiy talablar, ishga aloqador etika qoidalari ishlanmalari va menejerning xizmatdan taShqari xulqi, muomala odobi bo’yicha maslahatlar to’plamlari muhim o’rin egallaydi. Quyidagilar menejerning asosiy axloqiy qoidalari hisoblanadi: - odamlarga keng ko’lamda o’z foydaliligini namoyon etish uchun hokimiyatga intilishi; - boshqaruv faoliyatida qatnaShish uchun xodmlarni faol jalb etish; -foydali tanqidni samimiy qabul qilShi va jamoat fikrini hurmatlash; - bo’ysunuvchilarga ishongan holda munosabatga moyillik, ularni o’z hamfikrlari deb bilish. Axloqiy barkamollik rahbarning ishbilarmonlik sifatlaridan biri hisoblanadi. Rahbarning ishi - kundalik xatti-harakatlar zanjiri, bunda uning bo’ysunuvchilarga, jamoaga o’z faoliyatiga munosabati namoyon bo’ladi. Bu munosabatlar insonni sevishlik, fuqarolik vijdoni, kasb Sha’ni kabi axloqiy qadriyatlar asosiga qurilmogi lozim. O’z xulq atvori bilan rahbar o’ziga bo’ysunuvchilarni tarbiyalabgina qolmay, balki «mendek ish tut» tamoyiliga amal qilishga ham o’rgatadi. Insonlar o’z rahbarini, avvalo, ular xulqiy jihatlari va odatlariga ko’ra baholaydilar («ust-boshiga qarab kutib oladilar, aqliga qarab kuzatib qo’yadilar»). Rahbarning axloqiy qiyofasi - umumiy, muayyan va o’ziga xos xulq sifatlar tizimidir. Quyidagilar umumiy axloqiy sifatlardir:  o’z Vataniga sadoqat;  uz xalqining eng yaxShi an’analariga amal qilish va ularni ko’paytirish;  Shaxs erkinligini va uning qadr-qimmati daxlsizligini tan olish;  insondagi yaxShi xislatlar tuganmasligiga ishonch;  kishilar Shaxsiy-ishbilarmonlik sifatlari va ular fao-liyatini ob’ektiv baxolash, ular individualligini tan olish;  muomalada ochiq ko’ngillilik va o’ziga tanqidiy yondaShish;  tabiatdan tejab tergab foydalanish. Quyidagilar muayyan axloqiy sifatlar hisoblanadi:  fuqaroviy vijdon - Shaxsiy javobgarlikni kuchli his etish;  axloqiy iroda - kishilar hurmatini qozona bilish; * halollik - ishga astoydil kirishish, ishda talabchanlik va to’g’ri fikrlay bilish;  o’zini tuta bilish - Shaxsiy ko’ngilsizlik va ishdagi muvaffaqiyatsizlikni engSh kechirish;  subutlShik - o’z axloqiy nuqtai nazarida sobit turish;

 jamoaviylik - ijtimoiy uyuShganlik hissiyoti. Bu sifatlar rahbar axloqiy qiyofasini belgilaydi. Boshqaruv pedagogikasidagi axloqiy sifatlar va pedagogik tushunchalar:  mehnatsevarlik - jismoniy quvvatni va aqliy qobiliyatni to’liq o’z ishiga baxSh etish;  kamtarlik - hokimiyatdan oqilona foydalanish, o’z yutuq va kamchiliklariga tanqidiy munosabatda bo’lish;  mas’ullik - ishda «tavakkal» qilishdan cho’chimaslik, so’z bilan ish birligi;  ochiq ko’ngillilik - kishilarga beg’araz yordam ko’rsatish, ular kamchiliklariga toqat qila bilish va ranjitganlarga kechirimli bo’lish. YUqorida keltirilgan sifatlarning uch guruhi bir-biri bilan bog’liq va rahbar axloqiy qiyofasi modulini taShkil etadi.

Ta’lim muassasalari faoliyati boshqaruvning axloqiy sog’lomlilik darajasini oshirishning shart-sharoitlari va yo’nalishlari: Ahloqiylik - kishilar jismoniy va ruhiy to’laqonligining muhim sub’ektiv omili. Jamoa faoliyatining natijasi faqat rahbarning axloqiy sifatlarigagina emas, balki ayrim Shaxsning va umumiy jamoaning axloqiy sog’lomligiga ham bog’liq. Boshqaruvchi raxbar axloqiy sog’lomligi quyidagi jihatlar bilan tavsiflanadi: - axloqiy xis-tuyg’ular, bular xayratlanish, g’urur, Shuhratparastlik va nafratlanish kabi sub’ektiv kechinmalarda ifoda topadi; - xulqiy nuqtai nazar, Shaxsning axloqiy tutgan yo’li, uning did-farosati va yaShaShdan maqsadi yo’nalishi bilan belgilanadi, vijdon va burch bularning asosi hisoblanadi; - axloqiy odatlar;

- o’zini tuta bilish xulqi (o’zini o’zi baholash, xatti-harakatini nazorat qilish va fidoyilik). YUqorida keltirilgan jihatlarni bilish rahbarga iqtisodiy va ijtimoiy qimmatga ega bo’lgan Shaxsiy tarkib axloqiy sog’lomlik monitoringini o’tkazishga imkon beradi. Kishilar majmuini axloqiy sog’lom jamoaga aylantirish rahbarning muhim boshqaruv maqsadi hisoblanadi. Bunda rahbar va bo’ysunuvchilar birbirlari bilan chiqishib ishlaydilar. Jamoa axloqiy sog’lomligining asosiy ko’rsatkichi bo’lib, quyidagilar hisoblanadi: - jamoa a’zolari axloqiy qadriyatlarining umuminsoniy qadriyatlarga mos kelishligi. Kishilar o’z mehnat faoliyatining faqat iqtisodiy mohiyati va texnologik zaruratinigina tuShunib qolmay, balki umuminsoniy hissiyotlar, kayfiyat va e’tiqodlar mezonlariga muvofiq ma’naviy ehtiyojlarni ham xis etmoqlari lozim. - Zimmadagi vazifani bajarish uchun xodimlarning berilib ishlashligi. Rahbar bergan topShiriqni har bir xodim zimmasiga olishi va uni chuqur tuShunishi muhimdir. - Ongli mehnat intizomi xizmat vazifasini qat’iy taqsimlanishi va aniq bajarilishiga, har bir xodim jamoaning iqtisodiy manfaatini yaxShi anglashiga asoslanadi. - Xizmat bo’yicha munosabatning ma’naviy qoniqtiruvchanligi jamoa a’zolari o’rtasidagi rasmiy va gayrirasmiy munosabatlarga asoslanadi. Rahbar qanchalik axloqiy sog’lom mehnat jamoasi tuzishga muvaffaq bo’lsa, jamoaning faoliyati natijasi Shunchalik yaxShi bo’ladi. Shunday jamoa tuzish murakkab boshqaruv muammosi hisoblanadi, buni samarali hal etish uchun xodimlarni axloqiy taShxislashni o’tkazish kerak. TaShxislash xizmat ahloqidagi «axloqiy chiqit»larni aniqlashga imkon beradi: - zararli odatparga moyimik; xizmat mavqeidan qanoatlanmaslik; axloqiy irodasizlik va subutsizlik; ijtimoiy xasad va b.

Aytilganlarni tahlil qilib, Shuni ta’kidlash kerakki, xodimlarniig ma’naviy yuksakligi zamonaviy rahbar boshqaruv faaliyatining muhim sifat ko’rsatkichi hisoblanadi. Bunga erishish uchun boshqaruv odobi - ishlab chiqarishni taShkil etish va boshqarishning barcha ishtirokchilari xulq-atvori tamoyillari va me’yorlari yaratilgan. Jamoa faoliyatining natijasi rahbarning axloqiy sifatlarigagiia bog’liq emas, balki har bir Shaxs va umumjamoa axloqiy sog’lomligiga ham bog’liqdir. Kishilar majmuini axloqiy sog’lom jamoaga aylantirish rahbarning muhim boshqaruv maqsadi hisoblanadi. Ta’lim muassasasida o’qituvchi pedagoglar faoliyatiga qo’yiladigan talablar va boshqaruv etikasini shakllantirishning omillari va shartsharoitlari: Pedagoglik kasbining Shakllanishi kishilik taraxxiyoti tarixi bilan uzviy bog’lix. Terib-termachlab kun kechirgan ibtidoiy davr kishilari bolalarni o’zlari bilan ergaShtirib yurib, ularga ov qilish, turli daraxt mevalarini terish, o’simliklarning ildizi kovlab olish, suv manbalarini izlab topish kabi xarakatlarni amalga oShirishni o’rgatganlar. Bunday xarakatlar xabila (urug’)ning tajribali kishilari yoki keksalar tomonidan amalga oShirilgan. Oddiy kundalik extiyojlarni xondirish yo’lida olib borilayotgan xatti-xarakatlar asosida Yoshlarga mavjud tajribalar asosida ma’lumotlarni berib, ularda amaliy ko’nikmalarni Shakllantirganlar. Turli tovuShlarni chiqarish yordamida atrofdagilarni yaqinlaShayotgan xavfdan ogox qilishni bolalar kattalarning namunalari asosida o’zlaShtirganlar. Nutx va yozuv paydo bo’lgunga xadar bu kabi xarakatlar imo-ishoralar asosida amalga oShirilgan. Kishilik tarixida tub inqilobni sodir etgan nutx va yozuvning paydo bo’lishi, Shuningdek, urug’ jamoasi tomonidan bajariladigan mexnat faoliyatining turli soxalarga ajralishi Yoshlarga nisbatan munosabatning ilg’or (progressiv) xarakter kasb etishiga imkon berdi. Boshqaruv pedagogikasi va etikasida rahbarlarning qobiliyatlari va ularni shakllantirishning ta’limiy imkoniyatlari: Qobiliyat hamma insonlarda mavjud bo’lib, bir tekisda bo’lmay, biri yuqori, biri o’rta va biri quyi darajadan iboratdir. Faqat aqli zaif insonlarda qobiliyatni uchrata olmaymiz. Muvafaqqiyatli ishlash uchun har bir pedagog pedagogik mahoratga ega bo’lishi zarur. Pedagogik mahorat egasi oz mexnat sarf qilib, katta natijaga erishadi. Qobiliyat faoliyat jarayonida paydo bo’ladi va rivojlanadi, qobiliyatni rivojlantirish uchun esa layoqat, zexn, iste’dod ya’ni inson nerv tizimida anatomo-fiziologik xususiyat ham bo’lishi zarur. Pedagogning ba’zi psixik protsesslari unda shaxsga xos sifatlarining shunday kompleksini tashkil qiladiki, buni pedagogik qobiliyat deb atash mumkin. Bu qobiliyatlarni ayrim psixik xususiyatlardan iborat qilib qo’yish mumkin emas. Ta’lim-tarbiya ishlarining muvafaqqiyatli bo’lishini pedagog shaxsiga xos bo’lgan bir qancha sifatlar, shu jumladan, uning irodasi, hissiyotlari, xarakteriga xos bo’lgan bir qancha xususiyatlarini ham ta’minlab beradi. K.D.Ushinskiy «Faqat shaxsgina shaxsning rivojlanishiga va tarkib topishiga ta’sir qilishi mumkin, faqat xarakter ta’siri bilan xarakterni vujudga keltirish mumkin», - deb yozgan edi. Qobiliyat – shaxsning muayyan faoliyat yuzasidan layoqati va uning ishini muvafaqqiyatli bajarishdagi sub’ektiv shart-sharoitini ifodalovchi individual psixik xususiyatlardir. Falsafa tarixida qobiliyat uzoq davrgacha «o’zgarmas irsiyat», nasldannaslga o’tuvchi alohida kuch sifatida talqin etilgan. Bunday qarashlar dastlab ingliz filosofii J.Lokk va frantsuzaterialistlari tomonidan tanqid qilingan. Qobiliyatni rivojlantiruvchi mumkin bo’lgan anatomik fiziologik xususiyatlar tug’ma bo’ladi. Emnatiya - boshqa odamlarning psixik holatlarini tushunish va ularga hamdardlik qilish qobiliyatidir (birgalikda dardlashmoq). Pertseptiv qobiliyat – idrok jarayonining asosiy tuzulishi birinchi bo’lib, bui drok ob’eklarini bilib olish va uni xotira obrazlari bilan solishtirishdan iboratdir. YA’ni idrok etish bog’chadagi talabani oldiga kubiulari qo’yilgan rasmlari bilan qo’yib chiqadi. Odamlarni solishtirish obrazi. Didaktik qobiliyat – talabalar bilan muloqot qilishda, pedagogikaning ta’lim qonuniyatini hamda metodlarini o’rgangan holda, kelishning ta’lim, bars olish qobiliyatidir va ibratli dars berish. Konstrouktiv – pedagogning o’z ishini rejalashtira olishidir. Kommunikativ qobiliyat – boshqa odamlar bilan bo’ladigan muloqotni yaxshilaydigan va birgalikdagi faoliyatda psixologik qovushuvganlikni ta’minlaydigan qobiliyatdir. O’quvchi bilan o’zaro muloqotda bo’lish. Misol: Falon domla biz bilan samimiy munosabatda bo’ladi yoki bo’lmaydi. Bilish qobiliyati – bilim egallash va uni o’zlashtirishni ta’minlaydi. Anglash(tushunish) qobiliyati – ayrim harakatlarni odam qiladi, anglanmagan harakat, odam ongli harakat qiladi. Ko’p sonli pedagog, tarbiyachi, maktab direktorii, ilmiy mudiri va internat xodimlaridan qobiliyat haqida: «Shaxsning qaysi sifatlarini siz pedagogik qobiliyat deb hisoblaysiz?»-deb berilgan savolga 82 ta yozma javob olingan. Ta’limda o’qituvchi-pedagoglarga qo’yiladigan boshqaruvning pedagogik sifatlari va omillari: 1. O’z ishiga muhabbat, talabalar bilan ishlashga qiziqish. 2. YUqori madaniyatli katta audirovanie ishlata olish. 3. O’tiladigan darsga qobiliyat, uni yaxshi bilish, unga qiziqish. 4. Pedagogik takt (go’zallik)ka ega bo’lish. 5. Mehnatga qobiliyatli, mehnatsevarlik. 6. Talabalar jamoasiga kirishib ketish qobiliyati. 7. Talabalarga muhabbat. 8. Harakatchan (energiyalik). 9. Mehnatga ijodiy yondashish. 10. Tashkilotchilik qobiliyatlari. 11. Javobgarlikni his qilish. 12. Tarbiya bilimlarining butunligi. Kobiliyatning psixologik - pedagogik xarakteristikasi. Kobiliyat - odamning shunday psixologik xususiyatlaridirki, bilim, malaka orttirish shu xususiyatlarga borlik buladi. Odamning kobiliyatlari bilim va kunikmalarni egallashda muxim xisoblanadi. Bu bilim va kunikmalar egallandimi yoki yukmi – bularning xammasi, juda kup sharoitlarga boglikdir. Kobiliyat tarakkiy etmay, sunib ketishi xam mumkin. Talabada xali zarur kunikma va malakalar tizimi xamda mustakil bilimlar va tarkib topgan ish uslublari yukligiga asoslanab, jiddyy tekshirmay shoshilinch ravishda unda kobiliyatlar yuk deb xulosa chikarish pedagogning jiddiy xatosi buladi. Kobiliyatlar bilim, malakalar, kunikmalarda kurinmaydi, balki ularni egallash dinamikasida namoen buladi, ya’ni boshkacha aytganda mazkur faoliyat uchun muxim bulgan bilim va kunikmalarni uzlashtirish jarayoni turli sharoitlarda kanchalik tez, chukur, engil va mustaxkam amalga oshirishingizda namoen buladi. Demak, kobiliyat shaxsning faoliyatini muvaffakiyatli amalga oshirish sharti xisoblangan va bilim, kunikma xamda malakalarni egallash dinamikasida yuzaga chikadigan farklarda namoen buladigan indiviudal -psixologik xususiyatdir. Agar shaxsning ma’lum sifatlari yigindisi odamning pedagogik jixatdan asoslab berilgan vakt oraligida egallagan faoliyati talablariga javob bersa, bu narsa bizga, unda mazkur faoliyatga nisbatan kobiliyati bor deb xulosa chikarishga asos buladi. Kobiliyatlar tarakkiyotning yuksak boskichiga iste’dod deb ataladi. Iste’dod deb odamga qandaydir murakkab mexnat faoliyatini muvaffakiyatli mustakil va original tarzda bajarish imkonini beradigan kobiliyatlar uyushmasiga aytiladi. Iste’dod maxoratning dastlabki sharti bulib, lekin maxoratning uzidan ancha uzokdir. Moxir usta bulmok uchun juda kup ishlash kerak. Iste’dod mexnatdan ozod kilmaydi, katta ijodiy va zur mexnatni takazo kiladi. Iste’dodli kishilar shubxasiz mexnat orkali olamga mashxur bulgan maxorat darajasiga erishganlar . Pedagogik kobiliyatning asosiy turlari. Pedagogik faoliyatning samarali bulishi, pedagogik maxoratga erishish uchun pedagogda kuyidagi kobiliyat turlari mavjud bulmogi va tarbiyalab etishtirilmogi lozim. Bilim kobiliyati, tushuntira olish kobiliyati, nutk kobiliyati, tashkilotchilik kobiliyati, obru orttira olish kobiliyati. dikkatni taksimlay olish kobiliyati. Bu pedagogik kobiliyatlar shaxsning axlokiy tomonini xam emotsional - irodaviy tomonini xam xarakterlab beradi. Bu sifatlarning xammasi bir-biri bilan uzaro boglangan bulib, bir-biriga ta’sir etadi va bir butunlikni xosil kiladi. 1. Bilish kobiliyati - fanni tegishli soxalariga oid (matematika, adabiyot, tarix) kobiliyatidir. Bunday kobiliyatga ega bulgan pedagog fanni ukuv kursi xajmidagina emas, balki ancha keng va chukurrok biladi, uz fani soxasidagi kashfiyotlarni xamisha kuzatib boradi. 2. Tushuntira olish kobiliyati - pedagogning ukuv materialini talabalarga tushunarli kilib bayon etish, talabalarda mustakil ravishda faol fikrlashga kiziktirishdir. Pedagog zarur xollarda ukuv materialini uzgartira olish, kiyin narsani oson, murakkab narsani oddiy, noanik narsani tushunarli kilib talabalarga etkaza olish darkor. Pedagog talabani mustakil fikrlashini ragbatlantira oladi. Kobiliyatli pedagog talabalarning bilim va kamolat darajasini xisobga oladi, ularning nimani bilishlari va xali nimani bilmasliklarini, nimani unutib kuyganliklarini tasavvur etadi. Bunday pedagoglar talabalarni emas, balki uzlarini nazarda tutadilar. Kobiliyatni, tajribali pedagog uzini talabaning urniga kuya oladi. Uning kattalarga anik va tushunarli bergan ma’lumoti, talabalarga tushunarsiz va mavxum bir narsa bulishi mumkin. Shuning uchun u bayon etishni xarakter va shaklini aloxida uylab chikadi, xamda rejalashtiradi. Kobiliyatli pedagog materialni bayon etish jarayonida turli talabalarning kanday uzlashtirayotganlarini kator belgilar asosida tugri aniklab oladi. Va zarurat tugilgan xollarda bayon kilish usulini uzgartiradi. U tegishli vaziyat yuzaga kelmaguncha ish boshlamaydi. 3.Kuzatuvchanlik kobiliyati - pedagogning, tarbiyalanuvchining ichki dunyosiga kira olish kobiliyati. Talaba shaxsni va uning vaktinchalik ruxiy xolatlarini juda yaxshi tushuna bilish bilan bogli^ bulgan psixologik kuzatuvchanlikdir. Kobiliyatli pedagog talabaning ichki va tashki xolatdagi juda arzimagan uzgarishlarni xam faxmlab oladi. Pedagog biror talabani xafa bulganini yoki dars tayyorlamaganini kuzidan biladi. 4. Nutk kobiliyati: - nutk yordamida shuningdek imo-ishora vositasida uz fikr va tuygularini anik va ravshan ifodalash kobiliyatidir. Bu pedagoglik kasbi uchun juda muximdir. Pedagogning nutki darsda xamisha talabalarga karatilgan buladi. Pedagog yangi mavzuni tushuntirayotgan, talabaning javobini taxlil kilayotgan, ma’kullayotgan yoki koralayotgan bulsa xam, uning nutki xamisha uzining ichki kuchi, ishonchi, uzi gapirayotgan narsa bilan kizikayotganligi bilinib turadi. Fikrlar ifodasi talabalar uchun anik va sodda, tushunarli buladi. Pedagog uzundan uzok jumlalar, murakkab suz birikmalari, kiyin termin, iboralarni kullashdan kochadi. Urinli yumor, xazil, engilgina istexzo bilan yaxshi munosabatda buladi. Pedagogni nutki anik, jonli, obrazli, talaffuzi jixatdan erkin, ifodali, xisxayajonli bulib, unda stilistik, grammatik, fonetik nuksonlar uchramasligi lozim. Ayrimlar tez, ayrimlar sekin gapirishga moyil buladilar. Talabalarning uzlashtirishlari uchun urtacha, jonli nutk yaxshi natija beradi. 5.Tashkilotchilik kobiliyati - talabalar jamoasini uyushtirishi, talabalar muxim vazifalarni xal etish ruxlantirishni, uz ishini tugri uyushganligini nazarda tutadi. Uz ishini tugri rejalashtira olish va uni nazorat kila bilish nazarda tutiladi. Tajribali pedagoglarda vaktni xis ettirish, vaktni tugri aniklay olish, belgilangan muddatda xususiyati xosil buladi. 6. Obru orttira olish kobiliyati - talabalarga bevosita ematsional -irodaviy ta’sir kursatish va shu asosdagina emas, balki pedagogning fanni yaxshi bilishi, mexribonligi, nazokatliligi asosida xam kozoniladi. Shuningdek, talabalarga ta’lim - tarbiya berish ma’suliyatini xis etishga, uzini xak ekanligiga ishonishiga, bu ishonchni talabalarga etkaza olish kabilarga xam boglik. talabalar kupollik kilmaydigan, kurkitmaydigan tugri talab kuya oladigan pedagogni xurmat kiladilar. 7. Kommunikativ - tugri muomala kila olish, kobiliyatli talabalarga yakin bulish, ular bilan pedagogik nuktai nazardan juda samarali uzaro munosaoat urnata bilish pedagogik nazokatning mavjudligini bildiradi. 8. Kelajakni kura bilish kobiliyati - uz xarakatlarining okibatlarini oldindan kurishi, talabaning kelgusida kanday odam bulishi xakida tasavvur bilan boglik bulgan shaxsni tarbiyalab etishtirish oldindan aytib bera olishda ifodalanadigan maxsus kobiliyat. 9. Dikkatni taksimlash kobiliyati - pedagog uchun dikkatni barcha xususiyatlarining xam xajmi, xam uning kuchini idora kilina olish xam ishga tarakkiyot etgan bulishi muximdir. Kobiliyatli, tajribali pedagog materialni bayon kilish mazmunini va uz fikrini dikkat 'bilan kuzatadi. Ayni vaktda barcha talabalarni uz dikkat e’tiboriga tortadi, tolikish, e’tiborsizlik, tushunish alomatlarini xushyorlik bilan kuzatib boradi. 10. Pedagogning iroda kobiliyati, maksadga erishish yulida turgan karamakarshiliklarni bartaraf kilish bilan boglik bulgan ongli xatti-xarakatlar irodaviy xarakatlar deb nomlanadi. Pedagogda irodaviy sifatlarning mustakillik, didaktik, kat’iylik, uzini tuta bilish kabi muxim tomonlari bulish kerak. Pedagogning kommunikativ kobiliyatlari-Pedagogning talabalar bilan muomalasi muvaffaqiyatli bulishi kup jihatdan unda pedagogik qobiliyatni mavjudligiga, mahoratiga bog’liq buladi. Psixologiyada pedagogik qobiliyatlar deganda insonning muayyan psixologik xususiyatlarini tushunish qabul qilingan. Bu xususiyatlar uning o’qituvchi vazifasida talabalarni xisoblanadi. Ma’lumki, shaxsining u yoki bu qobiliyatlarini hosil qiluvchi xislatlar va xususiyatlar orasida bir xillari etakchi rol uynasa, boshqalari yordamchi rol uynaydi. Birinchi navbatda pertsentiv ya’ni idrok qilish sohasida taalluqli bulgan xususiyatlar (ulardan eng muhimrog’i kuzatuvchanlikdir) etakchi rol uynaydi, pedagogga talabaning psixologiyasining, uning psixik xolatini uxshash tarzida idrok etish, muayyan holda umuman sinif kollektivining ahvoliga tugri baho berish imkonini beradi. Pedagog shaxsining uzaro fikr almashuv bilan bog’liq hususiyatlari tarkibiy qismi sifatida empatiya, ya’ni talabalarning psixik holatini tushunishga va ularga achinishga tayyorgarlikni hisoblash mumkin. Buning zarur sharti talabalarga bolgan muxabbatdur. Nihoyat, Pedagog shaxsining uzaro fikir almashuv bilan bog’liq xususiyatlarining uchinchi tarkibiy qismi deb ichtimoiy uzaro xarakatda bulgan yuksak rivojlangan ehtiyojni hisoblash mumkin u bilimlarni boshqalarga berishga talabalar bilan muomala jamoasini tashkil etish istagida namoyon buladi. Tashkil etish qobiliyati ham pedogagik qobiliyatlarning tarkibiy qismidir. U barcha talabalarning har xil faoliyat turlariga jalb qilinishida, jamoaning xar bir talabaga tasir kursatish quroliga aylanishida, har bir talabaga faoliyat, vaziyatni ta’minlab berishda namoyon buladi. pedagogda ijtimoiy uzaro xarakatda bulgan, unda mavjud bulgan pedagogik nazokat maydonga chiqadi. Endi pedogagik qobiliyatlar strukturasiga kiradigan yordamchi hislatlar va hususiyatlardan ayrimlarini kurib chiqamiz. Bu, avvalo, aql-idrokning muayyan xislatlari: hozirjavoblik, tanqid kuzi bilan qarash, sobitqadamlik va boshqa bir qator hislatlardir. Pedagogning nutqi: notiqlik qobiliyatlarini mavjudligi, suz boyligi va xokazolar ham muhim rolь uynaydi. Tabiatda bir qadar artistlik hususiyatiga ega bulish (hayol, fantaziya ishlata bilish) ham talabalar bilan muomalada muvaffaqiyatga erishishda muayyan rolь uynaydi. Pedagogik qobiliyatlar faqat pedagogik faoliyat samarali bulishining shartigina emas, balki kup jihatdan Pedagogning muvaffaqiyatli ishlashining natijasi hamdir. Shu munosabat bilan Pedagogning uzida pedagogik qobiliyatlarning aniq maqsadini kuzlab tarkib topish va rivojlanishi kata rolь uynaydi. Tajriba va maxsus tadqiqotlar buning batamom haqiqiy narsa ekanligini kursatmoqda. Masalan shaxs pertseptiv hususiyatlarining eng muhim elementi bulgan kuzatuvchanlik Pedagogning pedagogik tajriba hosil qilish jarayonida ham, uning maxsus kuch-g’ayrati natidasida ham rivojlanadi, takomillashadi. Pedagoguzining ijtimoiy-psixologik kuzatuvchanligini, ya’ni talabalarda turli xarakter xususiyatlari, mayllarini payqab olish qobiliyatinigina emas, shu bilan birga ularning paydo bulish vaziyatiga muvofiq baho berish mahoratini rivojlantirishga qodirdir. Pedagog uz talabalarini, ular muhitidagi uzaro munosabatlarini, uzining ular bilan uzaro munosabatlarini hozirgi daqiqada qanday bulmasin, xudi shunday idrok eti shva kurish mahoratini doimo takomillashtirib borishi lozim. Bu esa osongina qulga kiritilmaydi. Gap shundaki, pedagogning idrok etishi har qanday kuzatuvchining idrok etishiga uxshaydi, chunki pedagog hamisha talabalarga nisbatan tashqi vaziyatda turadi, ma’lum darajada ulardan, ular faoliyatidan (uning tashkilotchisi bulsa ham ) uzoqlashgan buladi. Shu sababli, pedagog uzi kurayotgan narsalarga uzining ijtimoiy rivojlanish jarayonida idrok qilgan normativ mulohazalarini ongli va ongsiz ravishda qolishi mumkinki, pedagog uchun yangi bulgan hodisalar uning uzida mavjud bulgan normalar va tasavvurlar asosida an’anaviy tarzda talqin etilishi mumkin. Bundan tashqari, pedagogning muayyan masalaga javob izlashga intilishi unda ahamiyatli biror faktni utkazib yubormaslik uchun qulay yunalish hosil qiladi. Agar Pedagog talabaning hatti-harakatlarini faqat tug’ri idrok etib, baho bersa, ularni vujudga keltirgan sabablarni chuqur kura olsagina, shu bilan birga uzida sabot, uzini tuta bilish, sabr-toqat, sezgirlik kabi fe’l-atvor hususiyatlarini rivojlantira olsagina yuqoridagi vazifaga erishish mumkin. Pedagogning uz talabalarini: ularning fe’l-atvori, tengdoshlari va attalar bilan munosabatlarini turli voqealarga, muammolarga va xokazolarga munosabatlarini doimo urganib va bilib borishga intilishi muhimdir. Pedagog talabalarni qanchalik bilib olsa, unda talabalar bilan munosabatda xushmuomala bulish imkoniyatlari shu qadar kuproq buladi. Lekin Pedagog uz talabalari bilan yaqinroq bulishga harakat qilar ekan, ba’zan tegishli daqiqalarda uzi eshitmasligi lozim bulgan narsalarni eshitmasdan utib ketishi lozim. Bunga sabab eshitish odobsizlik bulishi mumkinligi yoki vaziyat noaniq bulib turganda, eshitish darxol aniqlik kiritish zarurligini taqozo qilishidir. Talabalar bilan uz muomalasini baqiriq vam aydachuyda narsalarga aralashishga aylantirib yubormaslik uchun kundalik ishlarda nimanidir sezmay qolishni urgatish muhimdir. Nihoyat ba’zan biror narsani tushunmay qolish ham foydadan buladi. Bularning hammasi pedagoglarning talabalar bilan buladigan kichik ixtiloflariga barxam beradi, unga talabalar bilan buladigan kelishmovchiliklarga tegishli darajada odob bilan aralashuvga yordam beradi. V.A. Suxamlinskiy ta’kidlab utganidek, pedagog talabalar, ayniqsa, katta yoshdagi talabalar urtasidagi ziddiyatlarga juda ehtiyotkorlik bilan aralashuvi lozim. U shuningdek, ziddiyatlarning shunday sohasi borki, unda pedagogning aralashuvi nihoyatda cheklangan bulishi, hamma kelishmovchiliklar va ziddiyatlar ham kollektivda muhokama qilish ob’ekti buomasligi mumkin va lozim deb hisoblangan edi. Pedagogning talabalar bilan muomalasi jarayonida ikki xil xissiy (ematsional) xolat vujudga kelishi mumkin. Pedagogning ijobiy xissiyotlari asosida uzaro xamkorlikni tashkil etish kobiliyati xakikiy samara beradi. Pedagog talabalarga biror bir narsani urgata olishi uchun ular bilan munosabatga kirishishi shart. Munosabat - odamlar urtasida birgalikdagi faoliyat extiyojlardan kelib chikadi. Munosabat kishilar urtasida faoliyat davomida axborot ayriboshlashni uz ichiga oladi. Munosabatning ikkinchi jixati mulokatga kirishuvchilarning uzaro birgalikdagi xarakati nutk jarayonida fakat suzlar bilan emas, balki xattixarakatlar bilan xam ayriboshlanadi. Uchinchi jixati munosabatga kirishuvchilarning bir-birlarini idrok eta olishlarini takazo kilishdir. Shunday kilib, yagona munosabat jarayonida shartli ravishda kommunikativ (axborot utkazish), interfaol (uzaro birgalikda idrok etish) jixatlarini aloxida kursatish mumkin. Kishi birgalikda faoliyat kursatayotganda zaruriyatga kura, boshka odamlar bilan birlashishi, ular bilan muomalaga kirishishi, ya’ni aloka urnatishi uzaro xamjixatlikka erishishi kerakli axborot olishi va javob tarikasida axborot berishi lozim. Munosabat talabalarning uzaro birgalikda xarakat kilishi va faoliyat kursatishi jarayonida ularni birlashtiradigan vosita tildan iborat ekanligini bildiradi. Turli xil tillarda suzlashadigan kishilar bir-birlari bilan murosa kila olmaydilar. Bu esa birgalikdagi xarakatning amalga oshirilishini amri maxol kilib kuyadi. Kullaniladigan belgilar (suzlar, imo- ishoralar va x.k) zamirida munosabatda ishtirok etayotgan shaxslarga tanish bulgan takdirdagina axborot ayriboshlash mumkin buladi. Suz belgilari tizimi xaet kechirish ijtimoiy - tarixiy tajribani uzlashtirish va utkazish vositasi sifatidagi tilni toptiradi. Kullarida biror bir mexnat kurolini ushlab, kuzlari esa ushbu narsalarga karab turgan vaktda, bir-birlari bilan munosabatga kirishish uchun anik tovushlardan foydalanish kishilarga ayniksa moyillik turdiradi. Til yordamida munosabatga kirishish tufayli borlikning aloxida bir kishining miyasidagi in’ikosi boshka odamlarning miyasida aks etayotgani bilan doimiy ravishda tuldirilib turadi - uy fikrlarni ayriboshlab axborot berish ruy beradi. Suzlar muayyan bir moxiyatga ega, ya’ni ashyoviy olamga allakanday tarzda tegishli buladi. Pedagog u yoki- bu suzni ishlatganda anglashilmovchilikka yul kuymasligi kerak. Moxiyatlar tizimi kishining butun xayoti davomida rivojlanib va boyib boradi. Uni shakllantirish urta ta’limning xam oliy ta’limning xam markaziy bugini xisoblanadi. Nutk bu ogzaki kommunikatsiya, ya’ni til yordamida munosabat kilish jarayoni demakdir. Ijtimoiy tajriba biror bir moxiyatni anglatadigan suzlar ogzaki kommunikatsiya vositasi xisoblanadi. Suzlar eshittirib, yo ovoz chikarmasdan aytilishi, yozib kuyilishi yoki kar, sokov kishilarda biror bir moxiyatga ega bulgan imo - ishoralar bilan almashtirilishi mumkin. Odamlar urtasidagi munosabatni telegraf orkali axborot berishga uxshatish mumkin emas. Odamlar munosabatiga aloka borlovchilarning xis-xayajoni xam konuniy ravishda jalb etilgan buladi. Kommunikatsiyaning mazmuni munosabatga kirishganlarga taallukli bulib, nutkiy fikr muloxazalar bilan kushilgan xolda tarkib topadi. Nutksiz kommunikatsiya vositalariga kul bermok va yuz xarakatlari imo - ishora, oxang, pauza, turk tarovat, kulgu, kuz yoshi kilish va shu kabilar kiradi. Bular orzaki kommunikatsiya vositalari suzlarni tuldiruvchi va kuchaytiruvchi, ba’zan esa urnini bosuvchi belgilar tizimini xosil kiladi. Urtogining boshiga tushgan kulfatdan xabar topib unga xamdardlik bildirayotgan suxbatdoshi nutksiz kommunikatsiya belgilarini ishlatadi: yuzlarini gamgin tutadi, past oxangda kullarini yuziga yo peshonasiga kuygan va boshini changallangan xolda chukur xursinib gapiradi va x.k. Nutksiz kommunikatsiyani amalga oshirish uchun turli xil yosh gruppalarda turlicha vositalar tanlanadi. Masalan: yoshlar yigidan kupincha katta yoshdagilarga ta’sir kilish va ularga uz istaklarini xamda kayfiyatini etkazish vositasi sifatida foydalanadilar. Nutksiz kommunikatsiyada kullaniladigan vositalarning axborotni suz bilan etkazish maksadlarida va mazmuniga muvofikligi munosabat madaniyatning tarkibii kismlaridan xisoblanadi. Pedagog bitta suzning uzini talabaga goxo buyruk , goxo iltimos, goxo nasixat va x.k ma’no baxsh etgan xolda turli oxangda talaffuz eta bilish kerak. Nutksiz kommunikatsiya imo-ishora, pantomimika, nutkning oxangdagi rangbaranglik xam rivojlana boradi. Kommunikatsiya jarayonida teskari alokalar shakllanadi, ya’ni talaba xam suxbatining yuzlaridagi ifodani ukishga (nutkning), uning oxangida ma’kullash yoki ma’kullamaslik alomatini paykashga, katta yoshdagi kishining suzlariga ilova buladigan va kuchaytiradigan kul - barmoklar va yuz xarakatining ma’nosi tushunishni urganadi. Ta’limda boshqaruvning muloqat madaniyati va etikasi Muomala-axborot jarayonidir. Pedagog bevosita shaxslarga muomalada uz tarbiyalanuvchilari, umuman, jamoa xakida, undagi ichki jarayonlar xakida goyat xilma-xil axborotga ega buladi va xokazo. Pedagog xam uz navbatida muomala jarayonida uz tarbiyalanuvchilariga maksadga karatilgan axborotni ma’lum kiladi. Pedagog muomala vositasi orkali kanday axborot olishini karab chikar ekanmiz, talabaning shaxsi xakidagi axborotning muximligini aloxida ta’kidlab utish kerak. Muomala shaxsni goyat xilma-xil sharoit va kurinishlarda urgatishga imkon beradi. Pedagog talabalar bilan muomala kilar ekan juda mayda kismlarni xam anglab olishga kodir buladi. Bular sirtdan karaganda unchalik axamiyatli bulmasada, shaxsda sodir bulayotgan, uni tushunish uchun juda muxim bulgan zarur ichki jarayonlar kurinishlarining alomatlari bulishi xam mumkin, bunda pedagog shaxsi kata rolь uynaydi. Ayni xil xodisaning turli kishilar tomonidan talkni uning shaxsning utmishdagi tajribasiga boglikligi bilan izoxlanadi, bu tajribaning uch jixati bor: umuman, xayotiy tajriba, pedagogik faoliyat tajribasi va muayyan jamoa bilan, talabalar bilan muomalada bulish tajribasi. Nixoyat, pedagogning talabalar bilan kundalik muomalasi shunga olib keladiki, u talabalarning xatti-xarakatlaridagi chukur ma’no va xaqiqiy sababni turli vaziyatlarda paykab oladi, buning uchun namuna sifatida u uzi tez-tez kayd kilgan dalillardan va talabalarning xulk-atvor usullaridan foydalanadi. Pedagogning talabalar bilan muomalasi tarbiyani boshkarish vositasida sifatida karalib, birlashtiruvchi urnini tuldiruvchi vazifasini xam bajaradi. Muomala uzaro munosabatlar doirasida sodir buladi. Boshkarish vositasi bulgan muomala faoliyatidan oldin sodir buladi. Boshkarish vositasi bulgan muomala talabalarning faoliyatiga xamroxlik kiladi. Nixoyat, boshkarish vositasi bulgan muomala faoliyatidan keyin boradi. Muomala axlok kurki sanaladi. Xar bir kishining kanday dunyokarashga egaligi, bilimliligi uning muomalasidan ma’lum buladi. Muomala insonlar urtasidagi uzaro aloka vositalaridir. Muomalada asosiy vosita til hisoblanadi. Shuning uchun ham til aloka kuroli deyiladi. Insonning tili shirin, muomalasi madaniyatli bulsa, kiska vakt ichida xalk orasida obru-e’tibor topadi. Suzga chechanlik xech kachon insonga obru keltirmaydi. Shuning uchun xam utmishda yashab utgan mutafakkirlarimiz tilga, suzga xurmat bilan yondashishlarini uktirib utganlar. Ulug bobomiz Alisher Navoiy muomala madaniyati, xushmuomalalik, tilning ahamiyati tugrisida, shirinsuzlik xakida nurxikmat fikrlar bayon kilganki, bugungi kunimiz uchun xam uz axamiyatini yukotgan emas. «Til shirinligi kungilga yokimlidir, muloyimligi esa foydali Shirin suz sof kungillar uchun asal kabi totlidir» deydi A.Navoiy. Pedagog talabalalrga bilim berish uchun bir katorda ular nutkining rivojlanishiga ham aloxida axamiyat beradi va bunda u turli pedagogik usullardan foydalanadi. Talabalar nutkini ustirishda pedagog (suzi) muxim axamiyatga ega: bir tomondan, uning nutki talabani ukitish va tafakkurini rivojlantirishning muxim omili bulib xisoblanadi. Bundan shunday xulosa kelib chikadiki, pedagogning nutki obrazli, chiroyli, jarangdor, namunali bulmogi, talaba dikkatini uziga tortmog’i lozim. Zotan nutk pedagogning uz mutaxassisligi kay darajala loyik ekanligini ifodalaydigan ulchov, kursatkich xisoblanadi. Shuning uchun nutk ustida ishlash, nutk madaniyatini takomillashtirib borish xar bir pedagogning eng asosiy ijtimoiy burchi va mas’uliyati xisoblanadi. Ta’lim – tarbiya ichida nutkning ta’sir kuchi nixoyatda kattadir. Pedagogning nutki talabalarning uzlarini tuta bilishlariga, xulk-atvori va fikr yuritishlariga xam ta’sir etuvchi kuchli vositadir. Pedagogning nutkida uning xissi, intilishlari iroda va e’tikodi aks etadi. U nutk yordami bilan talabalarda xursandchilik, ruxlanish, muxabbat, sadokat, gazablanish, nafratlanish xislarini tugdiradi. Xalk bilan birga turish, birga yashash muosharat deb ataladi. Odamlarning bir-birlari bilan bulgan munosabatlarining guzalligi, muloyimligiga «Muosharat odobi» deyiladi.insonning eng ulug, lekin murakkab va mashakkatli faoliyatlaridan biri odamlar orasida, ya’ni jamiyatda uz urnini topib yashashida. Bu faoliyatning murakkabligi shundaki, kupchilikka kushilish, ular bilan (alohida) axil bulib yashash uchun insonda shunga yarasha muomala va munosabat bulishi kerak. Muomala va munosabat kupchilikning diliga tugri kelmaydigan kupol va dilozor odamni kupchilik yoktirmaydi. Insonlar xushfe’l, shirinsuxan, mard, muomalasi shirin kishilarni dildan yoktirishadi va xurmat-e’tibor kilishadi. Insonlar orasida munosib urin topish, inok, ittifok yashash shartlaridan biri odamning kamtarligidir. Kamtarin inson xech kachon uzining yutugi bilan, boy-davlatliligi bilan, ilm-xunari bilan maktanmaydi, xamma vakt kamgap, sodda buladi. Ammo insondagi kamtarlik samimiy bulmogi zarur. Suz inson kalbini ilitadi, suz inson kalbini jaroxatlaydi. «Tig yarasi ketar, suz yarasi ketmas» degan xalk makoli bekorga aytilgan emas. CHunki suzning kudrati benixoya katta. Inson uz suziga, tiliga nixoyatda extiyotkor bulmogi lozim. Ayrim yoshlarimizda suzga, tilga e’tibor ancha sust. Eng avvalo, yoshlarga muomala madaniyatini, kattalar oldida maxmadonalik kilmaslikni, kattalar gapini bulmaslikni, yoshi uluglarga gap kaytarmaslikni urgatishimiz zarur. Muomala madaniyati xamma joyda kerak. Ish joyida, transportda, uyda shuning uchun xam biz kim bilan kanday muomala kilishni bilishimiz kerak. Insonning kanchalik bilimli, akl-zakovatli ekanligini muomala orkali namoyon buladi. Odamlar butun ichki dunyosini, maksadini, muomala va munosabatlarini bir-birlariga suz yordamida etkazadi, amalga oshiradi. Shu tufayli suzlashuv munosabatlarini nihoyatda guzal va muloyim bulishini xayot takozo etadi. Suzga boy, shirinsuxan kishilarning muomalalari yokimli, ishi ham yurishgan buladi. Bundaylarni odamlar yoktiradi, hurmat kiladi. Suzlashuv xam uziga xos san’atdir. Bu san’atni mukammal urganish xar bir insonga zarur. Shu bilan birga, ona tilini mukammal urganmok xar bir insonning mukaddas burchidir. Tilni bilgach: uni ishlata bilish san’atini egallamok inson uchun zarurdir. Shirin suzlik va guzal nutk xech kachon, xech kaerda sotilmaydi. Bunga erishmoklikning birgina yuli bor. Bu xam bulsa, tinimsiz shirin suzlashni mashk kilmoklikdir. Bu esa, asosan, kup kitob ukish yuli bilan amalga oshiriladi. Muomala insonning kimligini kursatuvchi yuzidir. Muomala kategoriyasi umumiy psixologiya fanining asosiy kategoriyalaridan biri xisoblanib, u uz ichiga shaxslararo munosabatning eng muxim mexanizmlarini kamrab olgan. Psixologiya fanida muomala kategoriyasi keng alokani mujassamlashtirib, odamlar urtasida uzaro munosabatni aks ettiradi. Muomalaning eng muxim tarkifi mulokot sanalib, motivatsiyada motiv kanday axamiyat kasb etsa, u xam xuddi shunday muxim rolь uynaydi. Muomala xamkorlik faoliyatining extiyojidan vujudga kelib kup kirralari jarayonidir. Muomala kuyidagi tarkibiy kismlardan tashkil topgan. 1. Kommunikativ (bir tomonlama axborot uzatish). 2. Muomala uz ichiga xamkorlik faoliyatining katnashchilari bilan uzaro axborot almashinuvini kamrab olgan bulib, kommunikativ jabxa sifatida tavsiflanishi mumkin. Odamlar bir-birlari bilan mulokotga kirishishi jarayonida muomalaninig muxim vositalaridan biri tilga va nutk faoliyatiga bevosita murojat kiladilar. 3. Interfaol (ikki tomonlama ta’sir) -mulokotga kirishuvchilarni uzaro ta’siri, ularning nutk faoliyatida nafakat suz orkali fikr almashinuvi, balki xatti xarakati va xulk- atvori uzaro ta’sir utkazish tushuniladi. 4. Uzaro bir-birini idrok kilishi, anglashi. Bunda mulokotga kirishuvchilar uzaro bir-birini idrok kilishi jarayoni namoyon buladi. YA’ni, ulardan biri ikkinchisining ishonchiga loyik aklli, farosatli, tajribali, yuksak tayyorgarlikka ega inson sifatida idrok kilinadi. Pedagogik muomala- bu pedagogning talabaga ta’sir utkazish ularning bir-birlari bilan xamkorliklarining faoliyatidir. Xamkorlik uzaro axborot almashinuvi -turlicha kommunikativ vositalar yordamida pedagog tomonidan talabalar bilan uzaro munosabatni tashkil kiladi. Pedagogik faoliyatda muomala muayyan dastur asosida maksadni amalga oshirish, rejalashtirish va utkazish funktsiyasini bajaradi. YA’ni muomala: -Ukuv faoliyatini yakka xol bajarishning vositasi; -Tarbiya jarayonini ta’minlashning ijtimoii-psixologik tizimi; -Ta’lim va tarbiyaning muvaffakiyatini ta’minlovchi pedagog bilan talabalar uzaro munosabatining muayyan tizimini tashkil kilishnipg usuli; -Talaba individualligini takomillashtirish, iste’dodini karor topshirish imkonini beruvchi jarayon sifatida xizmat kiladi. Muallim pedagogik jarayonda etakchi kishidir. Unga yosh avlodni ukitish va tarbiyalash vazifasi yuklatilgan. Shuning uchun xam pedagogga, uning axlokiy sifatlariga talabalar bilan muomalasiga nisbatan aloxida yuksak talablar kuyiladi. Muallim xayotga endigina kirib kelayotgan, barkamol shaxs sifatida shakllanayotgan insonlar -yosh talabalar bplap mulokotda buladi. Talabalar ta’lim-tarbiya jarayonida umuminsoiiy va milliy axlok normalarini uzlashtiradi. Talaba muomala odobini agosan pedagog timsolida anglab oladi. Pedagoglar jamoasida pedagoglar urtasidagi muomala-munosabatlar insonparvarlik, ixtiyoriylik tamoyillariga asoslanadi. Ular odatda, ikki xil bulib, biri-rasmny, ikkinchisi-norasmiy muomala deyiladi. Rasmiy muomala-munosabatlar Uzbekistan Respublikasining konunlari, direktiv xujjatlariga asoslanadi. Norasmiy muomala pedagogik etikaning konuniyatlariga asoslanadi va jamoaning xar bir a’zosi tomonidan ixtiyoriy ravishda bajariladi. Muomala odobi psixologik konuniyatlar, odob normalari, koidalarida talablari pedagoglar jamoasining fikri asosida bajariladi. Eshlarga ta’lim-tarbiya berish bir kishining ishi emas. Uni pedagoglar jamoasi bajaradi. Ta’lim-tarbiyada kuzda tutilgan maksadga erishish uchun ukuv yurti butun jamoasi, »xamma pedagoglari birlashib xarakat kilishlari lozim. Xar bir muallimning xatti-xarakati, xulki, muomalasi pedagoglar jamoasining maksadi talablariga mos bulmogi kerak. Jamoaning ayrim pedagogga ta’siri pedagoglar jamoasida shakllangan muomala odobi munosabatlariga bog-lik. Xar bir talabaning tarbiyasi uchun ma’suliyatning birligi pedagoglar jamoasining talabaga nisbatan talablaridan biridir. Darsda talabalarning intizomi pedagogik jamoadagi muomala odobi axlokiy munosabatlar darajasini kursatadi. Kollejda ukuv intizomini saklash butun pedagoglar jamoasining ishi. Pedagoglar jamoasida uzaro yordam va ishonchning mavjudligi muomala odobiga amal kilishning muxim shartidir. Muomala odobiga rioya kilish pedagoglar jamoasining maksadiga pedagoglarning axlokiy saviyasiga borlik. Pedagoglar jamoasida uzaro muomala munosabatlar ukuv-tarbiya jarayonini takomillashtirishga mas’uliyat va intizomni saklashga asoslanadi. Pedagogik jamoada soglom akliy-ruxiy muxit mavjud bulsa, axlokiy norma va yul-yuriklar bajarilibgina kolmasdan, balki ular xar bir muallimning e’tikodiga , odatiga aylanadi. Pedagoglar jamoasining shaxe va jamoa uchun foydali ishlariga asoslangan ta’siri natijasida muallimning ma’naviy kiyofasida chukur sifat uzgarishlar sodir buladi. Ijtimoiy burchni tugri anglash, xulkini tugri baxolay olish odati shakllanadi. Jamoada uzaro muomala yaxshilanadi. Muomala jarayonida uning maksadga muvofik amalga oshirishni ta’minlash uchun ijtimriy nazorat va ijtimoiy konun-koidalar muxim axamiyatga ega. Bu nazoratda uchta muxim ta’sir etish vositasi ishtirok etadi:

ma’kullamaslik, koralash, jazolash. Muomala jarayonida talaba yoki talaba xulki ijtimoiy konun-koidalar maromiga zid kelsa, u xolla uning xatti-xarakati koralanadi, e’tiroz, tanbex, eslatish kabi vositalar bilan ta’sir utkaziladi. Muomala vaktida odob, odoblilik muxim axamiyatga ega. Uning asosiy vazifalari: axborot almashuv, uzaro ta’sir, uzaro idrok kilish, turri amalga oshishini idora kilib turadi. Xar bir fikr bildirilganda, mulokotdosh kabul kllayotganini faxmlab turish, tashki kurinishlari uzgarishiga e’tibor berish, uzr surash tavoze bilan murojat kilish evaziga muomala odobi ushlab turiladi. Muomala jarayonida ba’zi bir xattixarakat uylamay bildirilgan fikr, ortikcha imo-ishora odobsizlikka olib keladi. Odobsizlik esa nizoli vaziyat, karama-karshilik, ziddiyatli vaziyatni keltirib chikaradi. Buning natijasida muomala fikr almashuv uzini vazifasini nizoli vaziyatga bushatib beradi. Pedagogik muomalada psixologik aloka urnatish aloxida axamiyatga ega, chunki talaba bilan uzaro munosaoat, xurmat ishonch negizida kuriladi. Bunda pedagog talabaning xykuk majburiyatini, uning kollejda, jamoat joylarida, oilada bajaradigan vazifasi nimadan iborat ekanligini e’tibordan chetga chikarmasligi lozim. Pedagogning talabalarga ta’sir utkazish samarasi uning printsipialligi va talabchanligida uz aksini topadi. Bundan tashkari u uziga xam uta talabchan bulmogi, shaxsiy namunasi bilan tabiiy ravishda obru-e’tibor kozonmogi lozim. Muomala jarayonida va xamkorlik faoliyatida pedagogning talabalarga ta’sir utkazish natijasida ularda: , -uz-uzini va uzgalarni xurmat kilish; -uz-uzini va boshkalarning faoliyati, xulkini baxolash; -uz-uzini boshkarish; -uz-uzini nazorat va uzgalarni nazorat kilish; -uz -uzini takomillashtirish va yangi fazilatlarni egallash shakllanadi. Dustona muomalada talaba bilan pedagog urtasidagi bilimlarni puxta uzlashtirishni ta’minlaydi va mukammal shaxsiy fazilatlarni tarkib toptirishga xizmat kiladi. " Pedagogik jarayonda sodir. buladigan muomala odobi, muallimning axlokiy madaniyati, tarbiyalanshnlik darajasi aks etadi. Muallimning pedagogik kasb egasi sifatida uziga, uz kasbiga talabalarga bulgan munosabati uning mulokotida yakkol namoyon bulishi mumkin. Pedagogik jarayondagi alokalar tizimida pedagog bilan talaba urtasidagi muomala munosabatlar katta urin egadlaydi. Pedagoglar jamoasida ijodkorlik muxiti muomala odobining shakllanishida jamoat tashkilotlarining roli kattadir. Ular muallimning obrusini oshirish jamoat ishlariga faol katnashtirish yuli bilan pedagogning axlokiy pedagogik madaniyati, ma’suliyati oshirishiga kumaklashadi.

3. Boshqaruvni ilmiy-asosda tashkil etishning pedagogik etikaviy talablari va ularni rivojlantirishning omillari Xozirgi tadkikotlarda pedagogik maxoratning uziga xosligi kuyidagi kategoriyalarda jamlanadi: · Pedagogik maxorat; · Pedagogik ijod; · Novatorlik; · Kasbiy bilmdonlik; · Faoliyat uslubi; · Innovatsion faoliyat; · Pedagogik texnologiya; · Maxorat. Pedagogik texnikaning asosiy tarkibiy kismlari - nuto’ texnikasi - mimika, pantomimika - Ma’noli o’araSh - xissiy psixik xolat - kayfiyat va istexzoli tabassum - savodli gapirish -Anik imo-ishora Pedagogik nazokat Pedagogik nazokat me’yor tuygusi uz talabalari bilan tugri munosabatda amal kilishdir. Pedagogik nazokatning asoslari deb, bir kolipdagi fikrlar (barkaror tasavvurlar) ijtimoiy yul-yuriklar va Shaxsiy xislatlar jamini aytish mumkin, ular Pedagogning talabalar bilan muomalasi soxasidagi xulk-atvorini belgilab beradi. Pedagogning tarbiyachilik maxorati. Islom Karimov: “Dunyoda har qaysi Kasbxunarning uziga xos urni, ahamiyati va qadr-qimmati bor. Ammo ularping orasida Eng ulug’ va Sharaflisi bu - uqituvchilik Kasbidir” Inson paydo bo’libdiki, tarbiya jarayoni mavjud, tarbiya paydo bo’lgan vaqtdan beri pedagoglik faoliyati uzluksiz davom etib kelmoqda. O’qituvchilik, tarbiyachilik kasbi barcha ijtimoiy tuzumlarda Sharafli hamda o’ta mas’uliyatli qiyin va murakkab kasb xisoblangan. Mustaqil O’zbekistonimizda uzluksiz ta’lim tizimini islox qilinishi, yangi ta’lim standartlari asosida ta’lim va tarbiya jarayonini qayta taShkil etishga kirishilgan xozirgi kunda o’qituvchi faoliyatiga, uning pedagogik maxoratiga aloxida e’tibor berilmoqda. Prezidentimiz Islom Karimov ta’kidlaganidek: «Tarbiyachilarning o’ziga zamonaviy bilim berish, ularning ma’lumotini, malakasini oshirish kabi paysalga solib bo’lmaydigan dolzarb masalaga duch kelmoqdamiz. Mening fikrimcha, ta’lim-tarbiya tizimini o’zgartirishdagi asosiy muammo ham mana Shu erda. O’qituvchi bolalarimizga zamonaviy bilim bersin, deb talab qilamiz. Ammo zamnaviy bilim berish uchun avvalo, murabbiyning o’zi ana Shunday bilimga ega bo’lishi kerak». Mamlakatimizda «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi»ni bosqichmabosqich muvaffaqiyatli amalga oshirish ko’p jixatdan o’qituvchi faoliyatiga, uning kasbiy nufuzini oshirishga bog’liqdir. Shunday ekan, sog’lom, xar tomonlama barkamol avlodni etishtirish uzluksiz ta’lim tizimida mexnat qilayotgan pedagogning saviyasiga, tayyorgarligiga va fidoyiligiga, Yosh avlodni o’qitish va tarbiyalash ishiga bo’lgan munosabatiga bog’liqdir. O’qituvchi jamiyatning ijtimoiy topShirig’ini bajaradi, Shunday ekan, xar tomonlama etuk mutaxassislarni tayyorlashda o’qituvchi muayyan ijtimoiysiyosiy, pedagogik va Shaxsiy savollarga javob berishi lozim. Shunday ekan, o’qituvchi mustaqillik g’oyasiga e’tiqodi, xar tomonlama rivojlangan ilmiy tafakkuri, kasbiga tegishli ma’lumoti, ya’ni o’z fanining chuqur bilimdoni, pedagogik muloqot ustasi, pedagogik-psixologik va uslubiy bilim va malakalarni egallagan bo’lishi hamda turli pedagogik vaziyatlarni tezda sezishi, o’rganishi va baxolay olishi. Pedagogik ta’sir ko’rsatishning eng maqbul usul va vositalarni tanlay olish qobiliyatiga ega bo’lishi lozim. Mustaqil O’zbekistonning kelajagi bo’lgan sog’lom avlodni tarbiyalash nozik, nixoyatda katta diqqat-e’tiborni talab qiladigan, ichki ziddiyatli jarayondir. Shunday ekan, o’qituvchi talabaning Shakllanish jarayonini zo’r xavas va sinchkovlik bilan kuzatishi lozim. U pedagogik jarayonni boshqarar ekan, pedagogik bilim va maxorat egasi bo’lishi lozim. Shundagina o’qituvchi pedagogik xodisalarning moxiyati va dialektikasini, pedagogik mexnat metodi, kasb va texnologiyasini, professional pedagogik maxoratni egallay oladi.Pedagogik bilim va maxorat egasi bo’lgan o’qituvchi avval, «Pedagogika» fanining metodologik asoslarini, Shaxs rivojlanishining qonuniyatlarini va omillarini, kadrlar tayyorlash milliy dasturining moxiyatini, maqsad va vazifalarini bilishi darkor. Ta’lim tizimida mexnat qilayotgan pedagoglarning ko’pchiligi ta’lim va tarbiya jarayonida pedagogik maxoratning zaruriyati va ahamiyatini chuqur anglamoqdalar.Shu sababli ular o’z maxoratlarini uzluksiz oshira borishga, xozirgi kunning yuksak talablariga mos zamonaviy bilim va tajribalarni o’zlashtirishga, ijodiy mexnat qilishga intilmoqdalar. Ammo Shuni e’tirof etish kerakki, o’quv yurtlarida ayrim pedagoglar o’z maxoratlarini oshira borishning ahamiyatini etarli darajada xis qilmaydilar, «Ta’lim to’g’risida»gi Qonun, «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» talablarini chuqurroq o’rganishga qiziqmaydilar, o’quv jarayonining ilmiyligiga, zamon talablariga mosligiga, turmuSh, amaliyot bilan bog’lanishiga yuzaki qaraydilar, o’qitilayotgan o’quv fanlarining ilmiy va g’oyaviy birligini doimo esda tutmaydilar. Bu esa ular qo’lida ta’lim olayotgan talabalarning bilim darajasi va saviyasinining etarli emasligiga, o’quv dasturlarini o’zlashtirishdan orqada qolishlariga sabab bo’lmoqdalar.Uzluksiz ta’lim tizimini amalga oshirish jarayonida Yosh avlodni ko’ngildagidek o’qitish va tarbiyalash xaqida gap borar ekan, bu g’oyat murakkab va ko’p qirrali vazifani faqat malakali pedagogik maxoratga ega bo’lgan o’qituvchi kadrlar bilan amalga oshirish mumkin. Shunday ekan, o’qituvchilik katta san’atdir. Bu san’atga u yoki bu pedagog osongina, o’zo’zidan erisha olmaydi. Buning uchun o’qituvchilik kasbiga, ya’ni sog’lom avlodning chinakam murabbiy bo’lishga xavasi, ishtiyoqi zo’r, zamon talablarini tez va chuqur tuShunadigan, o’zining ilmiy, ijtimoiy-siyosiy saviyasini, pedagogik maxoratini izchillik bilan amalga oshirib boruvchi, mustaqillik g’oyasi va mafkurasi bilan puxta qurollantirgan, xaqiqiy vatanparvar va mexnatsevar kishilargina erisha oladilar.Pedagogik maxorat tug’ma talant yoki nasldan-naslga o’tuvchi xususiyat emas, balki izlanish, ijodiy mexnat maxsulidir. Bu ko’p qirrali pedagogik faoliyat zaminida ijodiy mexnat yotadi. Shuning uchun ham pedagogik maxorat hamma o’qituvchilar uchun standart, ya’ni bir qolipdagi ish usuli emas, balki u xar bir o’qituvchining o’z ustida ishlashi, ijodiy mexnati jarayonida taShkil topadi va rivojlanadi.Bu jarayonda ilg’or o’qituvchining pedagogik maxorati va tajribalarini boshqa o’qituvchi o’rganishi, undan ijodiy foydalanishi va o’z faoliyatini ilg’or tajribalar bilan boyitishi zarur. O’qituvchining pedagogik maxorati asosan auditoriya maShg’ulotarida yaqqol ko’rinadi. CHunki o’quv maShg’ulotlari o’zining mazmun va moxiyatiga ko’ra o’qituvchining o’quv yurtidagi asosiy ishidir. Shu sababli u ilmiy, g’oyaviy va ommabop bo’lishi, turmuSh bilan talabalarning tayyorgarlik darajasi bilan bog’lanishi zarur. Ta’lim jarayonida o’qituvchi bilan talabalar o’rtasida o’zaro jonli til, fikr oliShuv, samimiy munosabat, xurmat, asosiy maqsadga erishida hamkorlik lozim. Mazmuni sayoz, amaliy tajribadan, turmuShdan ajralib qolgan, umumiy so’z va quruq nasixatgo’ylikdan iborat bo’lgan, rasmiyat uchun yuzaki o’tkaziladigan dars ma’ruza va boshqa o’quv maShg’ulotlari talabalarni qiziqtirmaydi, ularni ilmiy, g’oyaviy jixatdan etarli oziqlantirmaydi. Shunday ekan, o’quv maShg’ulotlarini Shunday taShkil etish kerakki, uning ta’sirida talabalarda Shu fanga nisbatan turli qaraShlar, ilmiy tafakkur va e’tiqodlar vujudga kelishi va Shakllanishi darkor. Ta’lim va tarbiya jarayoni ta’sirchanligining yanada yuksak bo’lishi, aavlo, o’qituvchining ilmiy saloxiyatiga, Yoshlar oldidagi obro’siga, Shaxsiy sifatlariga, ilmiy iste’dodiga, ta’lim soxasidagi tajriba va maxorati hamda talabalar bilan o’rnatilgan do’stona munosabatiga bog’liqdir. Davlatimiz raxbari I.A.Karimov Davlat va jamiyat qurilishi Akademiyasining ochilishi marosimida so’zlagan nutqida : «Birovni o’qitadigan, tarbiya qiladigan inson avvalo o’zi xar tomonlama barkamol bo’lmog’i Shart», - degan edilar. Zamon talablari Shuki, professor va o’qituvchilar o’zlarida mavjud bo’lgan bilim va saviya bilan cheklanib qolmasdan, xorijiy mamlakatlar tajribasini qunt bilan o’rganib, mag’zini chaqib, undan keyin o’z talabalariga saboq berishlari zarur. Pedagogik faoliyat samarasi o’qituvchining pedagogik qobiliyati qay darajada Shakllanganligiga ham bog’liqdir. Qobiliyat faoliyat jarayonida paydo bo’ladi va rivojlanadi. Bilish qobiliyati, tuShuntira olish qobiliyati, kuzatuvchanlik qobiliyati, nutq qobiliyati, obro’ orttira olish qobiliyati, muomala qila bilish qobiliyati kabi qobiliyatning turlari xar bir pedagogda bo’lishi talab etiladi. Pedagogik qobiliyat va maxorat xaqida fikr yuritar ekanmiz, uning ongliligiga, milliy g’oya va mafkuraga sodiqligiga, bilim va fikr doirasining kengligiga, o’z vazifasiga munosabatiga e’tibor bermoq kerak. Ayniqsa, pedagogik maxoratda o’qituvchining fikr doirasi keng bo’lishi zarurligini aloxida xisobga olish lozim. CHunki kishida bilim, fikr mukammal bo’lmasa, u kamolotga erisha olmaydi. Darxaqiqat, kishi u yoki bu masalani, albatta fikr orqali xal etadi. Shuning uchun pedagogik maxorat soxibi bo’lishga intilgan kishi, Shubxasiz, o’z bilimini doimo kengaytirish, talabaga ma’naviy-axloqiy ta’sir etuvchi g’oya va fikrlarni yangilab borishi zarur. Buning uchun ko’p o’qishi, o’rganishi lozim. O’qituvchining pedagogik maxoratiga baxo berishda uni ta’limni qay darajada taShkil qila bilishi muxim ahamiyatga egadir. Uzluksiz ta’limda dars va ma’ruzalarni mukammal taShkil qilishi o’qituvchining birinchi navbatdagi vazifasidir. YUqori saviyada o’tilgan mavzular Yoshlar ongida uzoq saqlanadi, ularning imon, e’tiqodi va mafkuralarining Shakllanishiga samarali ta’sir ko’rsatadi. Shu sababli, o’qituvchining ilmiy saviyasi, o’z burchiga munosabati, Yoshlarga murabbiylik ishtiyoqi, pedagogik maxorati, dastlab dars va ma’ruzalarda ko’rinadi. Fan o’qituvchisining faoliyatiga beriladiga baxo darajasini ham dars va ma’ruzaning sifati belgilaydi. Dars berish man’atini egallashda o’qituvchi uyuShtirgan o’quv maShg’uloti, chuqur bilim berish vositasi bo’lishi bilan birga, mustaqil O’zbekistonning ravnaqi, ertangi kuniga bo’lgan ishonch, xalqimizning aql-zakovati va mexnatining nimalarga qodirligi, jamiyatning munosib fuqarosi va quruvchisi bo’lish uchun nimalar qilish zarurligini ko’rsatuvchi ko’zgu bo’lib xizmat qiladi. Yoshlarimz o’z murabbiylari darsidan xar jixatdan mamnun bo’lsinlar. Ularda romantik orzular uygonsin, tafakkuri rivojlansin, amaliy faoliyat, ijodiy qobiliyat, o’qish-o’rganish va mexnatga xavas kuchaysin. Ular o’quv maShg’ulotidan so’ng olgan baxolari bilan emas, balki bilim va malaka xosil qilganliklarini, ma’naviy oziq olganliklarini xis qilsinlar. Ta’limning mazmundor, qiziqarli va tuShunarli bo’lishi ustozlar bilan Shogirdlar qalbini, ruxini bir-biriga mustaxkam bog’laydi, ular o’rtasidagi samimiy xurmat va o’zaro ishonchni mustaxkamlaydi. Buning uchun o’qituvchi avvalo, o’z fanini va uni o’qitish yo’l-o’sullarini mukammal o’zlashtirib olishi, o’qituvchimurabbiyga xos madaniyatning yuqoriligi, o’z Shogirdlariga xurmat va muxabbat, ular xayotiga qiziqish va ruxiy xolatlarni bilish va tuShunish, bosiqlik, xis-tuyg’ularini boshqara olishlari, taShqi ko’rinishi, kiyinish madaniyatiga e’tibor berishlari, nutq madaniyatining yuqoriligi, jamoat ishlarida faolliklari, ayniqsa omma o’rtasida ilmiy-ma’rifiy va ma’naviy-madaniy ishlar targ’ibochilari bo’lishlari lozim. Shundagina, mamlakatimizning kelajagi bo’lgan Yoshlarimiz o’z murabbiylarini nomini zo’r extirom, chuqur minnatdorchilik bilan tilga oladilar. Buning uchun xar bir o’qituvchi O’zbekiston Respublikasining «Ta’lim to’g’risida»gi Qonunida ko’rsatilganidek, o’z fanlari bo’yicha tegishli ma’lumot egasi, yuksak kasbiy tayyorgarligi va yuqori axloqiy fazilat egasi bo’lishlari darkor.