|
Xomashyo manbalari va ularni qazib olish
Yerning uzoq muddat geologik taraqqiyoti davrida ayrim elementlar, yerning
ayrim joylarida turli minerallar shaklida to'planib qazilma boyliklar, konlar hosil
qiladi. Qazilma boyliklarining qimmati, ulardan xomashyo sifatida foydalanish,
ularning xalq xo'jaligida qay darajada foydaliligi, qayta ishlash texnologiyasining
taraqqiyot darajasi, uning qazilma tarkibidagi konsentratsiyasi, zaxirasi, tarkibida
foydali komponenti bo'lgan birikmaning xarakteri, qazib olishning oson yoki
qiyinligi va boshqa shu kabi ko'rsatkichlarga bog'liq bo'ladi. Bu ko'rsatkichlar fan va
texnika taraqqiyoti, xalq xo'jaligining taraqqiyoti hamda talab va ehtiyojlarga qarab
o'zgarib turadi. Kimyo sanoatining taraqqiyot tarixida ko'pgina hodisalar ma'lumki,
bir vaqtlar sanoat chiqindisi bo'lgan moddalar keyinchalik, muhim qimmatbaho
xomashyoga yoki tayyor mahsulotga aylangan. Masalan: o'tgan asrning oxirlarida osh
tuzi silvinit (KCl • NaCl) mineralini qayta ishlab olinar edi, kaliy xlorid tuzi esa,
chiqindi sifatida tashlanardi. Hozirgi paytda esa kaliy xlorid olish uchun silvinit qayta
ishlanadi, (chunki KC1 muhim mineral o'g'it sifatida ishlatiladi) va NaCl esa
chiqindi sifatida tashlanadi. Ko'pgina siyrak elementlar ilgari ishlatish sohalari
bo'lmaganligi uchun yoki ularni yetarli miqdorda olib bo'lmaganligi sababli foydali
qazilma tarkibidan asosiy element olingach, qolganlari chiqindi sifatida tashlab
yuborilgan. Hozirgi kunda esa, ularni atom energetikasi, mikroelektronika,
radiotexnika, teletexnika, kosmik texnika sohalarida keng qo'llanish sohalari
ochilgach, ularga bo'lgan talab va ehtiyojning ortganligi sababli ularning sanoat
ishlab chiqarishi yo'lga qo'yilgan.
Qattiq mineral xomashyolami sanoatda, uning yeryuzasiga yaqin yoki
chuqurlikda joylashganligiga qarab jjchiq yoki yopiq usulda qazib oladilar. Ochiq
usulda ohaktosh, gips, qum, bentonitlar, tuproq, granit, marmartosh, qurilish
toshlari, sochma oltin, platina, olmos, ba'zi ko'mir konlaridan (masalan, Kansko —
Achinskiy — Rossiya) ko'mir, rudalar, apatitlar va boshqalar qazib olinadi. Yopiq
usulda yerostida: shaxtalarda, rudniklarda, konlarda qazib olish ishTari ofib boriladi.
Shaxtalarda ko'miming har xil turlari, rudniklarda metall rudalari va fosforit hamda
apatitlar, konlardaesa tuzlar qazib olinadi. Neft va gaz esa maxsus neft yoki gaz
sanoati korxonalarida olinadi. Foydali qazilma boyliklami ochiq usulda olish yopiq
usulga nisbatan katta ustunlikka ega, chunki ochiq usulda mexanizatsiyani keng
qo'llash, qudratli qazib oluvchi uskunalarni o'rnatish, mehnat sharoitini yaxshilash
mumkin bo'ladi. Natijada ochiq usulda mehnat unumdorligi_2—6 martagacha
yuqori, qazib olingan mahsulotning tannarxi esa 2—3 martagacha yopiq usuldagiga
nisbatan kam bo'ladi.
Ammo ochiq usulning ham o'ziga yarasha kamchiliklari bo'ladi. Bu usul
atrof-muhitga salbiy ta'sir etadi, tuproqning unumdor qismini yo'qotadi, suv
sharoitini buzadi, tuproq eroziyasiga olib keladi, havo, suv havzalarining konga
yaqin bo'lgan qishloq va shaharlar atmosferasining changlilik darajasini oshiradi.
O'zbekistonda 1930 - yilgacha kimyoviy xomashyo manbalari yo'q, hali
ochilmagan edi, yer qa'rida yashirinib yotardi. 1930 - yillardan keyin
respublikamiz hududida geologik qidiruv ishlari qizg'in boshlab yuborilganligi
munosabati bilan birin-ketin turli xomashyo manbalari, qazilma boyliklar ochila
boshlandi. 1931 - yilda topilaan Olmaliq mis koni O'zbekistonda rangli
metallurgiya sanoatining paydo bo'lishiga olib keldi. Keyinchalik Angren ko'mir
koni (1941 - yilda topildi), Oltintopgan qo'rg'oshin va rux koni (1948-yilda
topildi), volfram, aluminiy, vismut, simob, surma, neft, gaz, marmar, fulyuorit,
magniy rudalari, oltingugurt, osh tuzi, kaliyli tuzlar, kaolin, bentonit, bezak
toshlari: feruza, oniks, xolsedon, ametist va boshqa konlar topildi. Respublikamiz
mustaqil bo'lgandan so'ng kimyo sanoati keng rivojlandi. Bir qancha yangi zavod
va korxonalar qurilib ishga tushirildi. Masalan: 1991-yilda Toshkent viloyatida
"Mediz" zavodi (bir marta ishlatiladigan shprislar ishlab chiqarishga
ixtisoslashgan), 1994-yilda Samarqand, Navoiy va Buxoroda marmar va granitni
qayta ishlash qo'shma korxonalari tashkil etildi. 1995-yildan boshlab Farg'ona
neftni qayta ishlash birlashmasi neft va gaz kondensatini qayta ishlay boshladi.
1998-yilda ushbu korxona rekonstruksiya qilingach 27 xil neft mahsulotlari bera
boshladi. 1997-yilda Buxoro neftni qayta ishlash zavodi qurilib ishga tushirildi. 1998-
yilda Buxoroda "Gufik — Avitsenna" Buxoro — Hindiston qo'shma farmatsevtika
korxonasi, 1999-yilda Navoiy viloyati hududida (Tomdi tumani) Qizilqum fosforit
zavodi ishga tushirildi, Sho'rtanda polietilen ishlab chiqarish zavodi, Sho'rtan gaz
kompleksi qurilib ishga tushirildi (Qashqadaryo viloyatida). Respublika oltin, kumush,
uran, mis, molibden, rux, volfram singari qimmatbaho va nodir metallar zaxirasi
bo'yicha dunyoda yetakchi o'rinlardan birini egallaydi. O'zbekiston hududida
3flJaJ3ltin koni borligi aniqlangan. Bu konlarning umumiy zaxirasi 4 ming
tonnadan ortiqdir. Respublikamizning topilgangaz zaxiralarida 2 trillion m
3
ga
yaqin gaz, ko'mir konlarida — 2 mlrd. tonnadan ziyod ko'mir, 350 mln. lonnaga
yaqin neft zaxiralari mavjudligi aniqlangan. Shu kungacha respublikamizda hammasi
bo'lib 95 xildan ortiq xomashyo konlari ochilgan va ular 700 ta konlarda joylashgan.
Ular asosida hozirgi vaqtda foydalanilayotgan 370 ta shaxta konlardan har yili 200
mln. t gacha xomashyo qazib olinmoqda.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
