Kimyo sanoatining xom ashyosi va uni boyitish usullari

Tayyor mahsulot uchun sarflanadigan xom ashyo miqdori 
Mahsulot 
Tayyor mahsulot uchun sarflanganangan xom ashyo 
miqdori (t) 
Alyuminiy 
60,0 
Mis 
100,0 
Nikel 
200,0 
Qalay 
300,0 
Brom 
20000 dan ziyod 
Fosfor 
16,5 
Kapron 
7,4 
Polietilen 
3,0 
Soda 
2,7 
Sintetik kauchuk 
2,5-3,0 
Furfurol 
22,2 
Jadvaldan ko`rinib turibdiki, turli xil materiallar uchun xom ashyo sarflari 
turlicha. Xom ashyo tarkibida bizga kerak elementlar miqdori oz, qolgan qismi esa 
keraksiz qism yoki ballast deb nomlanadi. Barqaror elementning ma`danlarda 

---

miqdori qanchalik kam bo`lsa, shunchalik chiqitlar ko`p hosil bo`ladi. Boy temir 
ma`danlaridan 1 tonna temir ishlab chiqarilganda 1 tonna chiqindi hosil bo`ladi. 1 
tonna qo`rg`oshin uchun 30 tonna, 1 tonna nikel uchun 100 tonna xom-ashyo zarur 
va hokazo. 
Odatda biror elementning ishlab chiqarilishi uning er qobig`idagi miqdoriga 
bog`liq. Qanchalik u ko`p bo`lsa, shunchalik uning ishlab chiqarilishi ham ko`p. 
 
O‘zbekiston Respublikasining xom ashyo resurslari va ulardan foydalanish 
O‘zbekiston o‘z yer osti boyliklari bilan mashhur bo‘lib, uning bag‘rida 
Mendeleev davriy jadvalining deyarli barcha elementlari topilgan. Hozirga qadar 2,7 
mingdan ziyod turli foydali qazilma konlari va boyliklaridan namoyon bo‘lgan 
istiqbolli joylar aniqlangan. Bu konlarda 100 ga yaqin mineral xom-ashyo turlari 
mavjud, shundan 60 dan ortig‘i ishlab chiqarishga jalb etilgan, 900 dan ortiq kon 
qidirib topilgan, ularning zahira miqdori 970 mlyard. AQSH dollariga teng. 
O‘zbekistondagi umumiy mineral xom-ashyo potensiali 3,3 trillion AQSH 
dollari bilan baholanmoqda. Neft va gaz kondensati, tabiiy gaz bo‘yicha 155 ta 
istiqbolli kon, qimmatbaho metallar bo‘yicha 40dan ortiq, rangli, nodir va radiofaol 
metallar bo‘yicha 40 ta, konchilik kimyo xom-ashyosi bo‘yicha 15 ta kon qidirib 
topilgan. 
Har yili respublika konlaridan taxminan 5,5 milliard dollarlik miqdorda 
foydali qazilmalar olinmoqda va ular yoniga 6,0-7,0 milliard dollarlik yangi 
zahiralar qo‘shilmoqda. Bir qator foydali qazilmalar, chunonchi Au, U, Cu, tabiiy 
gaz, W, kaliy tuzlari, fosforitlar, kaolinlar bo‘yicha O‘zbekiston tasdiqlagan 
zahiralar jihatidan butun dunyoda etakchi o‘rinni egalaydi. 
Au zahiralari bo‘yicha respublikamiz dunyoda 4-o‘rinda, qazib olish bo‘yicha 
7-o‘rinda, (O`zbekiston hududida 30 ta oltin koni bor) Cu zahiralari bo‘yicha 10-
o‘rinda, qazib olish bo‘yicha 11-o‘rinda, uran zahirasi bo‘yicha 7-o‘rinda, qazib 
olish bo‘yicha 8-o‘rinda turadi. 
Qidirib topilgan zahiralar asosida 400 yaqin kon, shaxta, karer, neft-gaz 
konlari ishlab turibdi. Mamlakatimizda jami 90 xildan ziyod mineral xom-ashyo 
topilgan. Ular 1000 dan ortiq sanoat manbalarida va kelajakda ishga tushadigan 
manbalarda mujassamlangan. Mis, qo‘rgoshin, rux, volfram, yonilg‘i gazlar va 
boshqa xil foydali qazilmalar bo‘yicha O‘zbekiston MDH davlatlari ichida oldingi 
o‘rinlarda turadi. O‘zbekistonda tuzlar, alyuminiyli xom-ashyo, qoplovchi va 
qimmatbaxo toshlar, ba’zi nodir elementlar mavjud. Bundan tashqari qurilish 
materiallar va yonilg‘i energetik resurslarga boy. Shuni aytish kerakki, sifati 
bo‘yicha ham xom- ashyolarimiz ancha yuqori o‘rinlarda turadi. 
O‘zbekiston noyob yoqilg‘i-energetika resurslariga ega. Gaz zahiralari 2 
trillion m3 ga, ko‘mir 2 milliard tonna, 350 mln. tonnaga yaqin neft zahiralari 
mavjudligi aniqlangan, 160 ta neft koni mavjud. Neft va gaz mavjud bo‘lgan beshta 
asosiy mintaqani ajratib ko‘rsatish mumkin: Ustyurt, Buxoro-Xiva, Janubiy- 
G‘arbiy Hisor, Surxondaryo, Farg‘ona. Neft va gaz zahiralari 1 trillion AQSh 
dollaridan ortiqroqdir. 
Qidirib topilgan zahiralar respublika ehtiyojini tabiiy gaz bo‘yicha-35 yildan 
ko‘proq, neft bo‘yicha 30 yildan ko‘proq qoplaydi. Eng yirik gaz konlari Janubiy- 

---

G‘arbiy Hisor va Buxoro-Xiva neft va gazli mintaqalarida joylashgan bo‘lib, bular 
Sho‘rton va Muborak guruhlariga kiruvchi konlardir. 
Ko‘mir Angren va Boysun konlaridan qazib olinmoqda. Dunyoda eng yirik 
oltin rudali viloyat bo‘lgan Qizilqumda Muruntovdan tashqari, Ajibug‘ut va boshqa 
yangi konlar aniqlanmoqda. 
Respublikadagi Ag konlari Navoiy viloyatidagi Visokovoltnoe va Namangan 
viloyatidagi Oqtepa konidir. 
Aniqlangan uran zahiralari 50-60 yil mobaynida qazib olishga etadi. Uran 
bilan yo‘l-yo‘laqay reniy, skandiy, lantanoidlar va boshqalar ham qazib olinmoqda. 
O‘zbekiston rangli metallar-Cu, Pb, Zn, W va shu guruhga kiruvchi boshqa 
metallarning zahiralariga ega. Cu rudalari bilan birga rangli metallarning 15 dan 
ortiq turi: Au, Ag, Mg, Cd, In, Te, Se, Re, Co, Ni, Os va boshqa metallar ham qazib 
olinmoqda. 
Ishlab to‘rgan konlar Cu va unga yo‘ldosh metallarni 40-50 yil, Zn va Pb ni 
100 yildan ko‘proq vaqt qazib olishni ta’minlaydi. Rangli metallar rudalarining 
zahiralari asosan Olmaliq ruda maydonida jamlangan. Qalmakir koni noyob 
konlardan bo‘lib, u erda Cu-Mo qazib chiqariladi. Pb-Zn asosan Jizzax viloyatining 
Uchquloq va Surxondaryo viloyatining Xondiza konlarida jamlangan. Xondizadagi 
konda Pb va Zn bilan birga Cu, Ag, Cd,Se, Au va Zn bor. Selen va tellurdan asosan 
yarim o‘tkazgichlar, quyosh batareyalari, termogeneratorlar, po‘lat, shishaning 
mahsus navlarini ishlab chiqarishda foydalaniladi. O‘zbekiston Re ning noyob 
zahiralariga ega. U Olmaliq konlaridagi Cu rudalari bilan bog‘lik. Sanoatda Re - 
reniydan aviasiya va kosmik texnika uchun o‘tga chidamli qotishmalar, elektron 
uskunalar, neftni parchalash uchun katalizatorlar ishlab chiqarishda foydalaniladi. 
Jahonda Os izotoplari oilasida osmiy-187 bor yo‘g‘i 1,6% ni tashkil etadigan 
tabiiy manbalar (Afrika, Shveysariya, Rossiyada) mavjud. Osmiy mahsulotini 
sanoat usulida olishning maqsadga muvofikligi shu bilan asoslanadiki, birlamchi 
xom ashyoninng katta zahiralari mavjud bo‘lib, ular Norils konidagidan 3 barobar 
ortiqdir. Respublikada 20 ta marmar, 15 ta granit va gabbro koni borligi aniqlangan. 
Qoplama toshlarning umumiy zahiralari 85*10
6
m3 dan ortib ketadi. Ular toshni 
qayta ishlaydigan korxonalarni 100 yillar davomida xom ashyo bilan ta’minlaydi. 
G‘ozg‘on, Nurota va Zarband konlarida marmar mavjud. 
Respublika fosforitlarga boy. Jeroy-Sardara fosforitlar konidagi Manokash 
turiga mansub zarra-donador fosforitlarning aniqlangan zahirasi 1* 10
6
tonnagacha 
etadi. Hozirgi vaqtda Qizilqum fosforit kombinati qurilmoqda. Unda 2,7 10
6
tonna 
fosforit konsentrati olinadi. Hozirda 3*10
8
tonnaga yaqin bo‘lgan fosforit konlaridan 
amalda foydalanilmayotir. 
O‘zbekistonda juda katta kaliy tuz konlari bo‘lib, ular Qashqadaryo viloyatida 
Tubakat va Surxondaryo viloyatida Xurapkon konlaridir. Kaliy tuzlari 100 yildan 
ko‘proqqa etadi. 
Tuzlarni qayta ishlash brom, temir, magnezit, gips va boshqa metallarni yo‘l- 
yo‘laqay olish imkonini beradi. Respublikamizda 5 ta osh tuzi koni-Xo‘jakon, 
Tubakon, Borsa-kelmas, Boybichakon va Oqqal’a konlarida 90 milliard tonna xom 
ashyo bor. 

---

Shu kungacha respublikamizda hammasi bo`lib 95 xildan ortiq xom ashyo 
konlari ochilgan va ular 700 ta konlarda joylashgan. Ular asosida hozirgi vaqtda 
foydalanilayotgan 370 ta shaxta konlardan har yili 200 mln. t. gacha xom ashyo 
qazib olinmoqda. 
Hozirda g‘oyat qimmatli tayyor mahsulot kaprolaktamdir, hozir respublikada 
ishlab chiqarilayotgan kapralaktamning ko‘pi bilan 10% qayta ishlash maqsadida 
foydalanilmoqda, kelajakda 70-80% ga etkazish ko‘zlanmoqda. 
Xulosa qilib aytish mumkinki, xom-ashyoni muammosini hal qilishda asosiy 
yo‘nalishlar quyidagicha: 
a) 
xom-ashyoni izlash va qayta ishlash usullarini takomillashtirish foydali 
tarkibiy qismlarni chiqarib olish darajasini oshirish, qayta ishlashni soddalashtirish 
va arzonlashtirish; 
b) 
xom-ashyoni qayta ishlashni kompleks ravishda olib borish, undan iloji 
boricha ko‘proq kerakli tarkibiy qismlarni chiqarib olish; 
c) 
kamyob xom-ashyo turlarini arzon xom-ashyo bilan almashtirish. 
Yuqorida sanab o‘tilgan yo‘llar bevosita yoki bilvosita kimyoviy-texnologik 
jarayonlar bilan bog‘liq. Masalan, xom-ashyoni boyitish, yangi foydali tarkibiy 
qismlar miqdorini oshirish.