11.4 Нефть ва табиий газни кайта ишлаш Нефть ер ости казилма ёкилгининг ягона суюк вакили. Уни башарият жуда кадим замонлардан буён яхши билади. Чунончи Фрот дареси (Бобил) сохилида олиб борилган археологик қазувлар у ерда милоддан 6000-4000 йил илгариёқ нефтьдан фойдаланилганидан шоҳидлик беради. Нефть табиатда ер пўстлоғининг тектоник фаолияти туфайли ҳосил бўлган., у ер остида чўкинди жинсларнинг ғовак қатламларида , ёруғ ва бўшлиқларида тўпланиб конлар ҳосил қилади. Нефть қатламлари конларда турли чуқурликларда (00 метрдан 6000 метргача) жойлашган бўлади. Нефть катта босим остида бўлиб, одатда йўлдош газлар ва нефть суви билан бирга учрайди.
Нефть ва табиий газ қазиб олиш усуллари. Нефть ва газ қазиб олиш учун ер ёки тоғ жинслари махсус бурғуловчи қурилмалар (буровойлар) ёрдамида диаметри 150-250 мм. бўлган бурғу қудуқчалар қазилади. Бурғулаш қурилмасининг баландлиги 54 м. Бурғулаш қандай усулда олиб борилмасин қудуқ (скважина) чуқурлашиб борган сайин узунлиги 4,5 м. ва диаметри 168 мм.ли қувурлар бир-бирига уланиб узайтириб борилаверади. Бурғулаш жараёнида ҳосил бўлган майдаланган жинслар қудуқдан ювувчи суюқлик (лойқа эритма) ёрдамида чиқариб ташланади. Қазиш маълум чуқурликка етгач, махсус фойдаланиш қувури ўрнатилиб, қувурнинг ташқи томони цементлаб ташланади. Кейинги қазиш ишлари диаметри фойдаланиш қувуридан кичик бўлган қувур ёрдамида амалга оширилади ва шу йўсинда керакли чуқурликкача қазиб борилади. Сўнгра охирги қувур ҳам цементланади. Энг йирик тепа қисми ҳам арматура ёрдамида маҳкамланади. Сўнгра маҳсулдор портлатиш йўли билан очилади. Кейинги йилларда қазиш ишлари қия ҳолда ҳам амалга оширилган. Бу усул жуда фойдали бўлиб буровой ўрнатиш мумкин бўлмаган жойларда ҳам (масалан, денгиз ости, аҳоли яшайдиган жойлар, қурилишлари бўлган жойлар) қазиш ишларини олиб бориш имконини беради.
Одатда нефть ва газ ер остидажойлашган чуқурлиги, температураси ва бошқаларга боғлиқ ҳолда 1-50 МПа босим остида бўлади. Кон очилган бошланғич даврларида нефть қудуқдан ер юзасига ўзи отлиб чиқади. Неқть қазиб олишнинг бундай усули фонтан усули дейилади. Барча газ қудуқларидан фойдаланиш ер қатламларининг босими туфайли фонтан усулида олиб борилади. нефть олинавергач қатламдаги босим камаяди. Сўнгра мажбарий йўл билан чиқаришга ўтилади. Мажбурий йўлларга: қудуққа насос ташлаб чиқариш ва компрессор усуллари киради. Қудуққа насос ташлаб чиқариш усулида, қудуқ диаметридан кичикроқ диаметрли учига насос ўрнатилган қувур қудуққа ташланади ва насос нефтьни юқорига чиқариб беради. Компрессор усулида қудуққа катта босимда нефть газлари ёки ҳаво юборилади. Газлар ўзи билан нефтьни ҳам олиб чиқади. Айниқса, ер остига нефть қатламларига газ ёки ҳаво юбориб катта босим ҳосил қилиш усули кенг қўлланилади. (113-расм). Бу усулларни қўллаш билан кондаги нефтьнинг 50%ни олиш мумкин. Нефть камайган конлардан фойдаланиш учун ер ости нефть қатламларига турли усуллар билан таъсир кўрсатадилар. Масалан, гидравлик усулида (сув юбориб), кислота билан ишлов бериш, бурғу қудуқларига буғ юбориш ёки иссиқ сув юбориш ёки ер остида нефтьнинг озроқ қисмини ёқиш ва бошқалар. Бу усулларни қўллаш нефть чиқаришни 80-90 % га етказади.
Ўзбекистонда нефть қадим замонлардан бери маълум. Фарғона нефть конларидан фойдаланиш асосан ХХ асрнинг дастлабки йилларидан бошланган. Даст аввал Чимён (1904 йил), кейинчалик Мойлисой, Селроҳа, Нефтобод (1934 йил), Андижон нефть конлари ишга туширилди. Фарғона водийсида 30 дан ортиқ нефть конлари бор.Бухоро, Сирдарё ва Қашқадарёдаги Повонтон (1944 йил), Сўх, Хаудаг (1944 йил),Лалмикор, Қакайди (1939 йил), Учқизил (1940), Саритон (1956), Муборак Қорахитой, Айзовод, Қорабаир ва бошқа нефть конларидан нефть қазиб олинмоқда. Нефть қазиб чиқариш йилдан-йилга ўсиб бормоқда (жадвал 1га қаранг). Республикамиз мустақилликка эришгач иккита жуда йирик нефть кони - Намангандаги Мингбулоқ ва Қашқадарёдаги Кўкдумалоқ нефть конлари топилди. Уларнинг ҳар қайсисидан йилида 5-6 млн.т. нефть қазиб олиш мумкин. Ушбу конлар базасида республикамизда ҳозирча якка-ю ягона бўлган Фарғона нефтни қайта ишлаш заводи (1906 йил) реконструкция қилинади ва йилига 5-6 млн.т. нефтьни қайта ишлаш қудратига эга бўлади. Бухорода (Қоровулбозорда) ҳам янги қудратли Япония технологияси асосида энг замонавий нефтни қайта ишлаш заводи қурилиши жадал суръатларда олиб борилмоқда. 1976 йилнинг декабрида завод қурилиши тугайди. Бу завод йилига 5 млн.т.нефтни қайта ишлаш қудратига эга булади. Ҳар иккала завод тўла қувват билан ишлай бошлагач республикамизининг нефть махсулотларига бўлган талаб тўла қондирилади ва четдан бензин ва бошқа нефть махсулотлари сотиб олишга эхтиёж камайди.
