Кимё фанидан абитуриентлар

YIII. KIMYOVIY BOG’LANISH TURLARI.

Elektrmanfiyligi bir xil bo’lgan atomlar orasida umumiy elektron juftlari hosil bo’lishi hisobiga vujudga keladigan kimyoviy bog’lanish kovalent qutbsiz bog’lanish deyiladi. Elektrmanfiyliklari bir-biridan biroz farq qiladigan atomlardan orasida hosil bo’lgan kimyoviy bog’lanish kovalent qutbli bog’lanish deyiladi.
Bir atomning kimyoviy bog’Ianishda ishtirok etmagan, ya'ni taqsimlanma-gan elektron jufti va ikkinchi atomning bo’sh orbitali o’rtasida hosil bo’lgan bog’lanish donor-akseptor yoki kordinatsion bog’lanish deyiladi.
Ionlar zaryadlangan zarrachalardir. Atomlar elektron berganda yoki elektron biriktirib olganda zaryadlangan zarrachalar, yayni, ionlarga aylanadi.Atomning yo’qotgan va qabul qilib olgan elektronlar soni ionning zaryad miqdorini belgilaydi. Qarama-qarshi zaryadlangan ionlar bir- biriga tortiladi. Ionlar orasida hosil bo’lgan kimyoviy bog’lanish ion bog’lanish deb ataladi.
Ionlarning o’zaro birikishidan hosil bo’lgan moddalar ionli birikmalar deyiladi.

	Bog’lanis h turi	Qanday xosil boladi	Misollar	Bog’lanish energiyasi
1	Qutbsiz kovalent	NEM qiymati bir hil element yoki elementlar orasida	^H2^,O2^,N2^,CI2^,F2,^Br2^,J2^,NCI3^, ^Peroksidlar(H2^O2^),O3^,P4^,CS2	Mustahkam
2	Qutbli kovalent	NEM qiymati farq qiluvchi har hil metalmaslar orasida	^НCI,^HBr,^HJ,^H2^O,^NH3^,^HF,^SO2^, ^SF6^,^SO3^,^CO,^CO2^,^azot^(oksidlari)^HN3^, N2^H4^, kislotalar, alkan, alken^uglevodorodlar,^P2^O3^,^P2,^O5^,^PH3^, ^PCI3^,^PCI5^,^SCI2^,^SiCI4	Mustahkam
3	Ionli	Metal va metalmas orasida (tuzlarda)	^KCI,^NaI,^Li2^S,^CsF, BaCI2^,	Mustahkam
4	Metall	Faqat metallar orasida	Barcha Me (Fe,Cu,AI…)	Mustahkam
5	Vodorod	Ichki molekulyar	Diollar, triollar, o-nitrofenol, o- hlorfenol, pirokatehin, DNK, RNK, salis’il kislota, amino kislotalarda, organik (karbon) kislotalarda.	Oddiy kovalent bog’dan 10 marta zaif
		Molekulalararo	Suv, spirtlar, DNK aminokislotalarda, organik (karbon) kislotalarda.
6	Donor akseptor yoki kordinasi on		^Kompkeks tuzlar, ammoniy (NH4^)^birikmalari, NH4^CI, PH4^CI, H3^O+,^CO,^N2^O5^,^HNO3, ^DNK,^RNK, ^kristallogidratlar, N2^H5^CI, N2^O,^[CF6^]2-	Mustahkam

IX. GIBRIDLANISH TURLARI

Gibridlanish	Xolati	Burchagi	Misollar
sp	Tekislik (chiziqli)	180^o	^C^(karbin),^alkin,^CH2^=C=CH2^,^CO2^,^CS2^,^BeCl2 (birikmalari)^,^CO

sp^2	Tekislik (burchakli)	120^o	C(grafit), alken, bemzol, vinil benzol (stirol), ^BCl3 (birikmalari)^, AlCl3 (birikmalari)^, SO2^, SO3^,^H2^SO3^,^HNO3^,^HNO2^,^KrOF2^,^COF2^,^O2^,^O3^, ^H2^CO3^,^aldegid,^keton, HCOON
sp^3	Fazoda(tetreedr yoki trigonal piramida)	109^028’	^С(olmos), alkan, sikloalkan, H2^SO4^, NH3^,^NH4^+^, H2^O, H3^O+, HCl, HClO, HClO2^,^HClO3^,^HClO4 ^(tuzlari),^P4^,^F2^O,^CCl4^,^SiO2^, ^POCl3^,^CH3^-NO2 ^(metal^nitrat)
sp^3d	Fazoda uchburchakli Bipiramida		^PF5^,^PCl5
sp^3d^2	Fazoda (aktaedr)		^SF6^,^SCl6^,^Ba2^[XeO6^],^K4^[Fe(CN)6^], ^K3^[Fe(CN)6^],^[Cr(NH3^)6^]Cl2

X MOLEKULALARNING FAZOVIY SHAKLLARI

	Fazodagi holati	Misol
1	Uchburchakli piramida	^BF3^,^PH3^,^NH3
2	Chiziqli	^CO,^C2^H2^,^BeCl2^,
3	Yassi	^C2^H4^,^C6^H6^,^HCHO
4	Teng tomonli uchburchak	^AlCl3^,^NO3^-^,^SO3
5	Tetraedrik	^NaClO3^,^NH4^+^,^SO4^2-^,^CH4
6	Burchakli	^NO2^-^,^SO2
7	Kubsimon	NaCl, KCl

XI KRISTAL PANJARA TURLARI

Kristada panjara turi	Suyuqlanish temperatura si	Elektr o’tkazuvch ilar	Moddalarga hos hususiyatlar	Misollar
Molekulyar	Past	Dielektrik elektr o’tkazmay di	Suvda yomon organik erituvchilarda yahshi eriydi, oson suyuqlanadi	^H2^,CI2^,CO2^,(quruq muz) C6^H6 krahmal deyarli barcha organik ^moddalarda spirtlar, NH3^,J2^, H2^O^muz. Gal(kristallari) O3^, O2^, F2 ^inert gazlar, oq P4 ^S(allotropiyasi) barcha gazlar ^mochevina (CO(NH2^)2^), N2^,galogenlar
Atomli	Juda yuqori	Dielektrik yoki yarim o’tkazgich	Juda qattiq, suyuqlanish temperaturasi yuqori, suvda erimaydi	^Olmos, kremniy, B, SiO2^, SiC,^B4^C3^, Si, Ge, grafit, karbin,^P(qizil),^P(qora),^TiO, TiO2
Ionli	Yuqori	Suyuqlan ma holatida tok o’tkazadi	Tuzsimon, suvda yaxshi eriydi, yaxshi dissosilanadi.	^NaCl,^KOH,^CaO,^K2^O,^Tuzlar,oksidlar, asos (ishqor)
Metalli	Keng miqyosda	Yaxshi o’tkazadi	Metallarga xos fizik	Metallar va qotishmalar

o’zgaruvcha n

hususiyatlar

XII. OKSIDLANISH DARAJASI.
^{Oddiy moddalarda atomlarning oksidlanish darajasi nolga teng. (N}2^{, 0}2^{, Cl}2^{, N}2^{, 0}3^{, P, S, C,} Na, Mg, Al, Fe ...).
Metall atomlari hamisha musbat oksidlanish darajasiga ega.
Metallmaslardan ftor faqat -1 oksidlanish darajasiga ega. Qolgan metallmaslar ham manfiy, ham musbat oksidlanish darajasini namoyon qila oladi.
Masalan, vodorod metallar bilan hosil qilgan gidridlarida -1, qolgan birikmalarda esa +1 oksidlanish darajasini hosii qiladi. Kislorod atomi esa ftorga elektron beradi va +2, qolgan birikmalarida -2 oksidlanish darajasini hosil qiladi. Peroksidlarda esa -1 oksidlanish darajasini namoyon qiladi.
Asosiy guruhcha elementlarining yuqori oksidlanish darajasi, shu elementning guruh raqamiga teng. Na⁺, Mg⁺², Al⁺³, Si⁺⁴, P⁺⁵, S⁺⁶, Cl⁺⁷.
Elementning quyi oksidlanish darajasi sakkizdan valent elektronlarining ayirmasiga teng.

OKSIDLANISH-QAYTARILISH REAKSIYALARI

Elementlar oksidlanish darajalarining o’zgarishi bilan boradigan reaksiyalar oksidlanish- qaytarilish reaksiyalari deb ataladi.
Oksidlanish-qaytarilish reaksiyalarida elektron olgan element yoki ion oksidlovchi, elektron bergan elementi ion qaytaruvchi deb ataladi. Oksidlovchi ayni kimyoviy jarayonda elektron olib qaytariladi. Qaytaruvchi ayni kimyoviy jarayonda elektron berib oksidlanadi.

OKSIDLANISH-QAYTARILISH REAKSIYALARINING TURLARI

№	Turlari	Misollar
1	Atomlararo yoki molekulalararo	^S+O2 ^^SO2 ^3Cu+8HNO3 ^^3Cu(NO3^)2^+2NO+4H2^O^MnO2^+4HCl^^MnCl2^+Cl2^+2H2^O ^5KClO3^+6P^^5KCl+3P2^O3
2	Ichki molekulyar	^2KMnO4 ^^K2^MnO4 ^+^MnO2^+O2^ ^2KClO3 ^^2KCl+3O2^
3	Disproporsiyalanish	^2H2^O2^^H2^O+^O2^ ^2KOH+Cl2 ^^KCl+KClO+H2^O ^3K2^MnO4^+2H2^O^^2KMnO4 ^+^MnO2^+4KOH ^3HNO2 ^^HNO3 ^+2NO^^+H2^O ^2HOCl^^HCl +HclO2
4	Sinproporsiyalanish	^NH4^NO2 ^^N2^^+2H2^O^NH4^NO3 ^^N2^O^^+2H2^O^2H2^S+SO2 ^^3S^^+^2H2^O

14. 
    ENG MUHIM OKSIDLOVCHI VA QAYTARUVCHILAR
    

Oksidlovchilar	Qaytaruvchilar
1. Metalmaslar galogenlar, kislorod,azot, oltingugurt,azon,fosfor,uglerod, vodorod va boshqalar	1. Metallar
2. Metalmaslarning eng yuqori musbat oksidlanish	2. Organik oksidlanish darajasidagi metallar

darajasidagi birikmalari…. ^HCIO2^,^KCIO4^,^H2^SeO4^,^HOCI^HNO3 ^oksidlar, peroksidlar va boshqalar.	birikmalarni Fe^2+,Mn^2+, Cr^2+, Cr^3+, Sn^2+ va boshqalar
^3.^Konsentrlangan^HCIO4 ^HNO3 ^va^HNO3^+HF^lararalashmalarda	^3. Metalmaslar^gididlari HJ,HBr,HCI,H2^S NH3 ^CH4^,^H2 ^va^boshqalar
4. Metallarni eng yuqori oksidlanish darajalaridagi ^birikmalari.---KMnO4, ^K2^Cr2^O7^,^K2^CrO4^,^CrO3^,^CuO, K2 ^FeO4 ^va boshqalar	4. Oraliq oksidlanish darajasidagi ^metalmaslarning^birikmalari^CO^H2^O2 ^HNO2 ^H2^SO3 ^va^boshqalar
5. Metallar va metalmaslarning oraliq oksidlanish larajalaridagi birikmalari. ^SO2^,^NO2^,HNO2^,^K2^MnO4^,^MnO2^,^PbO2 ^va boshqalar	5. Organik moddalar (uglevodorodlar, spirtlar,aldegidlar, ketonlar va boshqalar)
6. Elektroliz jarayonida anod	6. Elektroliz jarayonida katod.

14. 
    Moddalarning hossalarini davriy sistemaga davriy bog’liqligi.
    

Li F	1)H E M ortadi 2)Ionlanish patensiali ortadi 3)Atom radiusi kichrayadi 4)Oksidlovchilik ortadi 5)Metalmaslik hossasi ortadi	^Li2^О^F2^О	1) Kislotaligi ortadi 2)Asosligi kamayadi 3)Molekula radiusi kamayadi
6)Qaytaruvchilik hossasi kamayadi

1. 
   Kislotalilik kamayadi (kislorodsiz kislotalarda).
   
2. 
   Kislotalilik ortadi (kislorodli kislotalarda)
   
3. 
   Bog’ barqarorligi ortadi.
   
4. 
   Radius kamayadi.
   
5. 
   Oksidlovchiligi ortadi.
   
6. 
   Asoslilik ortadi.
   
7. 
   Bog’ uzunligi kamayadi.
   
8. 
   Bog’ energiyasi ortadi.
   
14.