Kichik lirik janrlar sharhi: ruboiy, tuyuq va fardlar Reja: Ruboiylarning mavzu mundarijasiga ko‘ra tasnifi. Tuyuqlarda shakldosh so‘zlar va ma’no tanosubi. Fardlarda Navoiy hikmatlarining aks etishi

Kichik lirik janrlar sharhi: ruboiy, tuyuq va fardlar

Reja:

Ruboiylarning mavzu mundarijasiga ko‘ra tasnifi.

Tuyuqlarda shakldosh so‘zlar va ma’no tanosubi.

Fardlarda Navoiy hikmatlarining aks etishi.

Fariddiddin Attorning “Muxtornoma” asaridan qalbni, xulqni, go‘zallashtirishga da’vat etuvchi besh mingdan ortiq ruboiy joy olgan. Mavlono Jaloliddin Rumiyning devonida bir yarim mingga yaqin ruboiy berilgan. Ular Xayyomning inson umri g‘animatligi, dunyoning o‘tkinchiligi to‘g‘risidagi SHarqu G‘arbda shuhrat topgan. Sрarq poetikasida ruboiy faqat hazaj bahrining axrab va axram tarmoqlarida yozilishi va albatta to‘rt misradan iborat bo‘lishi qat’iy belgilangan. Abu Ali ibn Sino, SHayx Najmiddin Kubro, Mirzo Abdulqodir Bedil singari donishmandlar o‘zlarining ma’rifiy aloqiy, ilohiy qarashlarini ruboiylarida ifodalashgan.

Janrlar an’ana tarzida avvaldan mavjud bo‘lishi tabiiydir. Ammo uni mavzu, uning zamirida turgan hayot materiali, mazmun yo fikr tanlaydi.

Ruboiy – lirikaning mo‘‘jaz janrlaridan biri bo‘lib, dastlab fors-tojik adabiyotida folklor ta’sirida paydo bo‘ldi, keyinchalik turkiy adabiyotdan ham mustahkam o‘rin oldi.

Ruboiy (arabcha, to‘rtlik so‘zidan) – axloqiy-falsafiy, ishqiy mavzularda yaratiladigan to‘rt misradan iborat yaxlit, tugallangan she’r. Dastlab fors-tojik she’riyatida, Abu Abdulloh Rudakiy ijodida paydo bo‘lgan. Turkiy adabiyotda ruboiy janrining dastlabki namunalari Hofiz Xorazmiy devonida uchraydi. Uning jami 12 ta ruboiysi mavjud.

“Haft qulzum” asaring muallifi Qabul Muhammad ruboiy janriga shunday ta’rif beradi: “Bilgilki, ruboiy lug‘atlarda ikki baytli she’r deganidir. Vazn va qofiyada to‘rttala misrasi ham muofiq kelgan she’r ruboiy deyiladi. Ruboiyda aksar birinchi, ikkinchi, to‘rtinchi misralar qofiyadosh bo‘ladi. Maboda uchinchi misra ham kelsa , unga “ruboiy tarona” deb yuritiladi”.

«FUNUNU-L-BALOG‘A»dan: Ruboiy to‘rt misra’ bo‘lur. Avvalg‘i va ikkinchi va to‘rtinchi misra’ida qofiya keltirurlar. Va uchinchi misra’i ixtiyordur. Agar qofiya keltursalar ruboiyi musarra’ derlar.

Eron olmi Muallim Nojiy ruboiyning har to‘rtala misrasi qofiyalangan shakliga “ruboiyi musarra (“kushodu ravshan” ravshanu oshkor” deb nom beradi. Ruboiyning bu turi Alisher Navoiy asarida “ruboiya” deb ataladi.BuhaqdaNavoiy “Mezonul-avzon” asaridashundayyozadi: “Ruboiy vaznikim, oni “dubaytiy” va “tarona” hamderlar, hazaj bahrining “axram” va “axrab”idin istixroj qilibdurlar va ul vaznedur asru xush oyanda vavaznedur bag‘oyatra boyanda”.

Ruboiyni ta’riflash XX asr o‘zbek adabiyotshunosligida ham aytib o‘tildi.

To‘rt misra’ligina bo‘lub, 1-, 2-, 4-misra’i qofiyadosh, 3- misra’i qofiyasiz bo‘lg‘an tizmalarga ruboyi deyiladir. Ruboyi forsi(y)ga maxsus bir tizim shaklidir. Bizga forslardan kelgandir. Buning maxsus vazni bordir. Arab-fors aruzini chig‘atoychada yozg‘an Navoyi ruboiy uchun “hazaj” bahridan yigirma to‘rt vazn borligini so‘ylaydir. Biroq bu yigirtma to‘rt vazn bir-biriga shuncha yaqindirkim, Navoyining o‘zi ham, misollarini ko‘rsatganda aralashtirib yuboradir” (Fitrat)

Jumladan, Navoiy poetikasi masalalarini maxsus o‘rganish Hodi Zarifning«Ruboiy», «Lutfiy va Navoiy» nomli maqolalarida tilga olinib, shoirlirikasining g‘oyaviy-badiiy mohiyati, o‘zbek poeziyasi an’analariningNavoiy she’riyati taraqqiyotida tutgan o‘rni kabi sohalarda jiddiyfikrlar bayon qilinadi.

Bundan tashqari, A. Haytmetovning (Navoiy lirikasi) tadqiqotlarida ruboiy bilan bog‘liq fikrlar mavjud. Adabiyotshunoslikdagi ruboiy janri bilan bog‘liq fikrlarni umumlashtirgan I.Haqqulov shunday ta’rif beradi “ o‘ziga xos kompozitsion qurilishga, qofiya va badiiy pritsiplarga ega, falsafiy, ijtimoiy, ishqiy va axloqiy mavzulardagi, hazajning mahsus vaznida yoziladigan she’r shakliga ruboiy deyiladi”.

Ruboiy janri bilan bog‘liq adabiyotshunoslikda yana bir muammo mavjud. Turk adabiyotshunosi Muallim Nojiy “Ruboiy yana “tarona” va “dubaytiy” nomlari bilan atalur”,- deydi. O‘z o‘zidan ko‘rinib turibdiki, ruboiy, tarona, dubaytiy bir-birigia sinonim bo‘lgan so‘zlarmi degan savol tug‘iladi.

Dubayti va tarona rub

oiyga sinonim bo‘lgan degan qarash fors-tojik va o‘zbek adabiyotshunosligida ham mavjud. “Bizningcha bunday deyishga asos yo‘q. Ularning har ikkalasi ham lirikaning o‘ziga xos mustaqil bir janrlaridir”,-deb ta’kidlaydi I. Haqqulov. Adabiyotshunos olim o‘z fikrini 15 asrda yashagan Vahid Tabriziyning “Jami’ muxtasar” asarida keltirilgan fikr bilan asoslaydi: Unda shunday yozilgan: “Dubayti-ikki baytdan iborat she’r turi. Uning ruboiyga o‘xshash 1,2,4- misralari qofiyadosh bo‘ladi. Ammo vazn e’tibori bilan dubaytiy ruboiydan farq qiladi”.

“Dubaytiy – deb yozadi Fazlulloh Safo – nomidan anglashilganidek, ikki baytli she’rdir. Unda birinchi, ikkinchi va to‘rtinchi misralar o‘zaro qofiyalanib, uchinchi misrani qofiyalash shoirning xoxishiga bog‘liqdir. Ba’zan dubaytiyda faqat 2, 4 misralar hamqofiya bo‘lishi mumkin. Uning asosiy vazni hazaji musaddasi maqsur yoki mahzufga mos keladi”. I. Haqqulovning ta’kidlashicha, bir qancha manbalarda ham shu fikr ta’kidlangan.

Demak, yuqoridagi fikrlarni umumlashtirib ruboiy va dubaytiy o‘rtasidagi farqlarni quyidagicha ko‘rsatish mumkin:

Dubaytiy janridagi she’rlar hazaji musaddasi mahzuf (maqsur) vaznida yoziladi.Ruboiy esa hazajning axramyoki axrab shajaralaridan birida yozilishi kerak.Dubaytiyning juft misralarigina ham qofiyalanishi mumkin.Ruboiy esa o‘zining qat’iy qofiya sistemasiga ega

Bundan tashqari ruboiy va dubayti o‘rtasidagi farq faqat shaklda emas, balki mazmunda ham farq bor.Dubaytiy tematikasining tub mohiyati ishq tuyg‘ulari, muhabbat hayollari, orzu-armonlarishkil etadi. Ruboiyda esa falsafiy, axlqiy , ijtimoiy-siyosiy g‘oyalar ham ifoda etiladi (I. Haqqulov).

Tarona termini ruboiyganisbat berilganda esa, asosan ikki maqsad ko‘zda tutiladi. Birinchida, ruboiy vaznlarining o‘ynoqiligi, ravonligi nazarda tutilsa, ikkinchidan, agar ruboiyning to‘rt misrasi ham bir xilda qofiyalangan bo‘lsa, “ruboiyi tarona” deyiladi va bu bilan undagi ohangdorlik ta’kidlanadi. (lug‘atlarda tarona - kuy, qo‘shiq deb izohlangan) Demak, ruboiyning 2 xil turi bor:

1) Xosiy ruboiy yoki ruboiyi xosa(qofiyalanishi: a-a, b-a):

2) Taronayi ruboiy yoki ruboiya(qofiyalanishi: a-a, a-a):

Ruboiy muayyan kompozitsiyaga ega bo‘lib, unda mumtoz ruboiy talablariga ko‘ra, to‘rt unsur mavjud bo‘ladi. Mazkur unsurlar to‘rt misrada aytilmoqchi bo‘lgan falsafiy, axloqiy yoki didaktik fikrning ma’lum bir yaxlitlikka erishishini ta’minlaydi. SHu ma’noda to‘rt misrani quyidagi unsurlarga taqsimlash mumkin:

1) tezis – unda ruboiyda aytilmoqchi bo‘lgan fikr, boshqacha aytganda ruboiy mavzusi bayon qilingan bo‘ladi;

2) antitezis – bunda birinchi misraga qarama-qarshi fikr aytiladi;

3) moddai ruboiy – to‘rtinchi misrada aytilmoqchi bo‘lgan fikr uchun ko‘prik vazifasini o‘taydi;

4) sintez– xulosa.

Lekin bu unsurlarning doimiy mavjud bo‘lish talabi nisbiy bo‘lib, ko‘pincha tezis va antitezisning o‘rniga faqat moddai ruboiy va sintezning qo‘llanilganligini kuzatish mumkin.

Har qanday adabiy shakl mazmun tomoni bilan qimmatli. Mazmun uchun xizmat qilmagan shaklning ahamiyati to‘g‘risida gap bo‘lishi mumkin emas.Ruboiyda ham mazmun asosiy rolni bajaruvchi omil. SHoirlar ruboiyda ishq haqida ham, falsafa haqida ham, axloq haqida ham – xullas she’riyatda foydalanish mumkin bo‘lgan deyarli barcha temalarda qalam yuritganlar. Biroq ruboiy mundarijasinin etakchi yo‘nalishlariga qarab, shartli bo‘lsa-da tematik tomondan uch guruhga ajratish mumkin

Falsafyi ruboiylarIshqiy ruboiylarTa’limiy –axloqiy ruboiylar.

Shoir ruboiylarida ham dunyoviy muhabbatning zavqbaxsh onlari

san’atkorlik bilan berilgan:

Ko‘nglumni g‘amu dard ila qon ayladi ishq,

Ko‘z yo‘lidin ul qonni ravon ayladi ishq.

Har qatrani bilmadim qayon ayladi ishq,

Bedil ekanim buyla ayon ayladi ishq.

O‘tmishda oriflar “Ko‘ngil bo‘lmasa, ishq qaerni vatan aylar. Ishq bo‘lmasa ko‘ngil nima ishga yarar” degan ekan. Yuqoridagi ruboiyning mavzusi ishq.

Navoiy she’riyatida ishq va ko‘ngil tushunchalari doim bir-birini taqazo qilib kelgan.Ishq hoqimlikka, ko‘ngil tobelikka mahkum. Ishq –o‘t alanga yoqar.

Ko‘ngil shu olovda yonar. YUqoridagi ruboiyda oshiq ko‘nglini “g‘amu dard ila qon” aylagan “ul qonni” ko‘z yo‘lidan ravon aylagan, “har qatrani beiz pihon qilgan” va niyahoyat “bedillikni” oshkor aylagan ISHQdir.

Navoiyshunoslikda shoir ishqi bilan turli xil fikrlar aytilgan.Ibn Arabiyning shunday fikri bor: “...xotin –qizlarning qadrini va ularning sirlarini (nozikliklarni) anglagan kimsa ularni sevishda zohidlik qilmas, bil’aks, ayollarni sevmak, oriflik kamolidir”

Ko‘z birla qoshing yaxshi, qabog‘ing yaxshi,

YUz birla so‘zing yaxshi, dudog‘ing yaxshi.

Eng birla menging yaxshi, saqog‘ing yaxshi,

Bir-bir ne deyin, boshdin ayog‘ing yaxshi.

Shoir banday ta’rif bilan ikki maqsadni amalga oshirgan. Birinchidan, go‘zallik va nafosatda yorning tengsizligini ko‘rsatgan bo‘lsa, ikkinchidan, shu go‘zallik va nafosat Allohning zuhuri ekanligiga urg‘u beradi.

Ma’lumki, A.Navoiy asarlarini ularning iloihy-irfoniy manbalaridan tashqarida o‘rganib bo‘lmaydi. Jumladan, «Zumar» surasining 60-oyat karimasida o‘qiymiz: «Qiyomat kunida Alloh sha’niga yolg‘on so‘zlagan kimsalarni yuzlari qoraygan holda ko‘rasiz». Ko‘rinadiki, yolg‘onchilik inson atvorida eng yomon illat sifatida qoralanadi.

Balo un-insoni min al-lison – Insongabalo tildan kelur.

Co‘zdin kishikim g‘amu balo hosilidur,

Har nuktada tili desabalodoxilidur.

Besirfadegan kishiga tili qotilidur,

Alqissa, kimsaning balosi tilidur .

Qur’oni karim "Qasas" surasininng 88-oyatida o‘qiymiz: «Allohga qo‘shib boshqa «iloh»ga iltijo qilmang! Undan o‘zga iloh yo‘qdir. Uning “o‘zi”dan boshqa barcha narsa halok bo‘luvchidir.

Gardunki, xaloyiqqa vafosi yo‘q aning,

Javr ichra kichik-uluqqa posi yo‘q aning.

Har kimki, kichik bo‘lsa baqosi yo‘q aning,

Sen oni ulug‘ bilki, fanosi yo‘q aning

«Kishilarning yomoni xalq undan ehtiyot bo‘ladigan odamdir»degan Hazrat Ali hikmat she’riy tarjima qilingan. Hazrat Alining bu hikmati ikki narsaga diqqatimizni tortadi: Biri insonlarning yomon toifasi; ikkinchisi – har bir odamning shaxsiy xususiyatiga xalqning munosabatidir. Qanday odamni yomon deb hisoblash lozimligi Qur’oni karim va hadislarda takror-takror keladi: qasamxo‘r savdogar, takabbur kambag‘al, zinokor keksa, zolim podshoh, g‘azabi tez kelib, sekin qaytuvchi banda, qo‘shnilar yomon degan kimsa va hokazo.

Alisher Navoiy o‘z ruboiysida odamlarni o‘zining yaramas qiliqlari bilan bezdirgan kishini birinchi o‘ringa chiqaradi va uning atvoridagi nuqsonlarni birma - bir sanab beradi:

El qochsabirovdin el yamoni bil oni,

Ahvolidaidbornishoni bil oni,

Fe’lichra ulus baloyijoni bil oni,

Olameliningyamonyamoni bil oni

– Iymonning uchdan biri hayo, uchdan biri vafo, uchdan biri saxiylikdir.

Uch qism ila iymong‘a bino fahm ayla,

Avvalg‘isini oning hayo fahm ayla,

Ikkinchisini dog‘i vafo fahm ayla,

Uchunchinibilmasang, saxofahmayla .

Hayo, vafo va saxiylik – iymon binosining ustunlaridir. Bu go‘zal xulqlar insonlarni doim yaxshilik cari etaklaydi, yomon ishlardan saqlaydi. Rasululloh(s.a.v): «Hayo faqat yaxshilik keltiradi»,-degan hadislari orqali esa hayoning yaxshilikni harakatga keltiruvchi kuch sifatidagi qudratini ta’kidlaganlar. Bu erda ham –ahdga vafo iymonning yana bir nishonasi sifatida keltirilgan. «Ahdga vafo qilmaganlarning dini yo‘q»,-deya hukm chiqaradilar ahdga vafoda ibrat bo‘lgan zot - Rasuli akram (s.a.v).

Ma’lumki, har qanday ijodkor o‘z oldiga qo‘ygan maqsadiga hayotdan tanlagan voqealari, ulardan sizib chiqqan saboqlarni munosib shaklda mukammal badiiy ifodalay olsagina erishadi. Alisher navoiy o‘zining qator qarashlari uchun ruboiy janrini tanladi.

Asosiy g‘oya tashuvchi hikmatli so‘z – Hazrat Ali aforizmini Alisher Navoiy ruboiyning oxirgi misrasida (ba’zan baytida) beradi. Qolgan misralar esa ulug‘ shoirning erkin ijodining mahsulidir. Ayni misralar jasoratli xalifa hikmatlari Navoiyni nimalarga ilhomlantirganini kuzatish imkoniyatini beradi. Chunonchi:

Mo nadimamansakata – Kim sukutsaqlasa,nadomatqilmaydi.

Harkimsa

ki, nuktasifarovonbo‘lmas,

Tilranjigaqolmoqlig‘iimkonbo‘lmas,

Ko‘pso‘zlaguchig‘ag‘ayrinuqsonbo‘lmas,

Harkimkixamushbo‘ldi, pushaymonbo‘lmas[105].

Bu o‘rinda aforizm – to‘rtinchi misraga jo bo‘lgan. Bunday hollarda Navoiyda hikmatda ifodalangan g‘oyani o‘zining teran falsafiy mushohadalari bilan boyitish imkoniyati kengayadi. Masalan, tahlil qilayotganimiz ruboiyning uchinchi misrasi Hazrat Alining «Ayb ul-kalomi taviyluhu» – Gapning aybi uzunligidadir, degan aforizmining she’riy ifodasidir.

Alisher Navoiy «Nazm ul-javohir» tarkibidagi ruboiylarda qofiyai tarona qo‘llashi, ko‘pgina to‘rtliklarning radifli bo‘lishiga erishishi, misralarni turfa badiiy san’atlar bilan bezashi barobarida, o‘sha badiiy yaratmalar tilining mumkin qadar sodda, aniq bo‘lishiga intilgan. Haya ul-mar’i satruhu – Kishining hayosi uning pardasidir.

Avji sharaf uzra oftob o‘ldi hayo,

Bo‘stoni saodatg‘a sahob o‘ldi hayo,

Mazmum xasoilg‘a hijob o‘ldi hayo,

El aybig‘a go‘yoki niqob o‘ldi hayo .

Ruboiydagi “o‘ldi hayo” radifi ikki jihati bilan ahamiyatlidir: Birinchidan, ruboiydagi asosiy g‘oyani tashuvchi so‘z birikmasi sifatida qo‘llangan bo‘lsa; ikkinchidan, bu so‘z ruboiy ohangdorligi va ta’sirchanligini ta’minlagan. Xuddi shunday fikrni asardagi boshqa radifli ruboiylarga nisbatan ham aytish mumkin.

G‘iyos ul-lug‘ot»da keltirilishicha, "Talmeh" deb o‘z so‘zlari mag‘zida Qur’oni majid oyatlari va hadislardan namunalar keltirish"

Salamat ud-dini mavt ul-ulamai – Dinning raxnasi olimlarning o‘limidir.

Ilm o‘ldi sharaf din aro har oying‘a,

Bormoq bo‘lur o‘rgangali oni Ching‘a.

Dinda ulamo mujib erur tazying‘a,

O‘lmoqlik alarga raxna soldi ding‘a .

Ko‘pchilik kitoblarda: «Misralar oxiridagi ohangdosh so‘zlar qofiya deyiladi», - deb yozilgan. Ohangdosh so‘zlarning qofiya bo‘lishi to‘g‘ri, ammo qofiya faqat misra oxiridagina kelmaydi. Qofiya misra boshida ham, misra o‘rtasida ham, misra oxirida ham kelishi mumkin. Masalan, Navoiyning quyidagi ruboiysida qofiya misra boshida kelgan.

Jondin seni ko‘p sevarmen, ey umri aziz,

Sondin seni ko‘p sevarmen, ey umri aziz.

Har neniki sevmoq ondin ortiq bo‘lmas,

Ondin seni ko‘psevarmen, ey umri aziz.

“Xazoyinul-maoniy”ni yakunlovchi janr fard bo‘lib, (ar. “yakka”, “yolg‘iz”) bir baytdangina iborat eng kichik mustaqil she’r shakli hisoblanadi. Fard a-a yoki a-b tarzida qofiyalanadi. Fard bir baytdangina iborat bo‘lsa-da, unda muhim falsafiy-axloqiy masala qalamga olinib, ixcham poetik xulosa ifodalanadi. SHu ma’noda fardlar ko‘pincha aforizm xarakteriga egabo‘ladi:

G‘ofil o‘lma, nazardin itsaadu,

SHam’ o‘churganda, el ko‘rinurmu...

Turkiy adabiyotda fardning ilk namunasi Xorazmiyning “Muhabbatnoma” asarida uchraydi. Fard (yakka, yolgiz) - fakat bir baytdan iborat she’r; yozma adabiyotning eng kichik janri: Navoiyning

“Muruvvat – barchabermakdur, emak yuq,

Futuvvat barcha щtakdur, demak yuk;”

fardining uziyok bu janrning shaklan kiska, lekin mazmunan juda salmokdor bulishini kursatadi. Xazratning “Favoyid ul-kibar” devonidan 86 ta fard urin olgan va ularda Alisher Navoiy Olam va Odam x,akidagi turfa karashlarini xar tukis bayon etganini kuzatish mumkin. 82 tasi qofiyali, 4 tasi esa qofiyasizdir. Fardlarning barchasi “Favoyidul-kibar” devoniga kiritilgan. Navoiy fardlari shoirning hayotiy tajribalari mahsuli bo‘lmish chuqur mushohadalari va mantiqiy xulosalarini o‘zida aks ettirish bilan birga, shoir she’riy dahosining ayrim qirralari haqida muayyan tasavvur hosil qilishga imkon beradi.

Fard – ikki misrali janr, albatta unga murabba mazmunini joylash qiyin. Fardda, birinchi misrada ko‘pincha bir fikr o‘rtaga tashlanadi, u – g‘oya, kompozitsion markaz hisoblanadi, ikkinchi misrada esa bu fikr qiyosiy shaklda muhokama, tahlil etilib, xulosa qilinadi yoki aksincha bo‘lishi mumkin: (dam urmoq” jumlasi vositasida ikki ma’no: nafas chiqarmoq va gapirmoq ma’nolari anglashilyapti va bu orqali iyhom san’ati vujudga keltirilgan:

Kishi aybing, desa, dam urmag‘ilkim, ul erur

ko‘zgu,

Chu ko‘zgu tiyra bo‘ldi, o‘zga aybing zohir aylarmu.

Yoki:

Kishi aybini yuziga qilma izhor

Taammul ayla o‘z aybingg‘a zinhor.

Ushbu hikmatlar “do‘st do‘stning oynasi”, “Avval o‘zinga boq keyin nog‘ora qoq” kabi xalq maqollari mazmuniga hamohang ko‘rinadi. Maqolladn farqli ravishda mazkur hikmatlarda ulug‘ shoirning ma’rifiy qarashlari yorqinroq aks etgan. Ya’ni fardda insoniy munsabatlar sharti – andishali bo‘lish, o‘z holidan ogohlikka erishish hamda kamiliklarni mardona tan olish haqida so‘z boradi.

G‘oya farddagi bu ikki misrani bir-biriga bog‘lovchi mantiqiy rishtadir, misralar esa kompozitsiya unsurlariga aylanadi. Ammo ruboiy sig‘imi bundan kattaroq, biroq bu imkoniyat fardni kamsitish uchun dastak bo‘la olmaydi, sig‘imining kichikligi fardning aybi emas, balki o‘ziga xosligidir. Demak, gap faqat hayot materiali yo ma’noning katta yo kichikligidagina emas.

Dnyovu o‘qbo ikkisi jam’ o‘lmas, ey rafiq,

Kimki ikki kema uchini tutsa, bo‘lur g‘arq.

E’tobo bersak, fardlarning ikkinchi misrasida xalq hikmatlari keltirilishi shoirning fikrini tasdiqlash uchun xizmat qilsa, ikkinchi tomondan, fard mazmunini sodalashtirib, xalqona ohinga moslaydi.

Andoqko‘rundi sabza arosindalolalar,

Kim sabzxatlarilgidaoltunpiyolalar (A.Navoiy)

Bu fardning birinchi misrasida maysalar orasida lolalar ko‘ringanligidan xabar berilyapti, ikkinchi misrada esa bu lolalar yor

qo‘lidagi piyolalarga o‘xshatilayotir. Demak, birinchi misradagi kechinma vafikrni ikkinchi misra rivojlantiryapti. Bu o‘rinda, albatta, fikr harakati borligi o‘z-o‘zidan ma’lum, lekin bu harakat juda oddiy. Kechinma harakatidagi oddiylik, ruboiy va ikki yo to‘rt misrali, qisqa qit’alar uchun ham begona emas

Fardlarda esa buyuk Navoiy san’atkorligi yanada ravshan ko‘zga tashlanadi. Masalan, mumtoz adabiyotimizda ko‘zning tashbehi aksariyat qotil, lab esa obi hayot manbai sifatida tilga olinadi.

Navoiy ana shu ancha sayqalanib qolgan tashbehlardan quyidagicha sahli mumtane yaratgan:

Ikki ko‘zingu labing g‘amidin

Men xasta o‘lib-o‘lib tirildim.

Baytda «o‘lib-o‘lib» so‘zining ikki bor takrorlanishidan har ko‘zing uchun bir marta jon berdim, ammo labing xayoli meni tiriltirdi, degan ma’no chiqadi.

Belu og‘zingdin, dedilarkim, degil afsonae,

Boshladim filholkim: «Bir bor edi, biryo‘qedi».

Buerda «bir bor» deganda ingichka belni, «yo‘q» deganda og‘izni

Anglash lozim. Quyidagi fardda ham ajoyib so‘z o‘yini ishlatilgan:

O‘q edi, eytongki, otting joni mavuslattuni,

Bu jihatdin yoruma dermen seni har subhidam.

Vuslat – etishish, qovushish, uylanish

Fardning birinchi ma’nosi: ey tong, vuslat tuni jonimga o‘q

otting (menga yor vaslinasibetgan tun), ana shujihatdan seni men

«yorishma» deb qarg‘ayman.

Ikkinchi ma’nosi: vasl tuni jonimga otgan o‘qingni, ey tong, har subhidam yorimga aytib, shikoyat qilaman.

Рухсора Belline, [03.02.21 16:37]

[Переслано от Дилдора]

Lirik tur va uning janrlari

Lirik turning spеtsifik xususiyatlari. Lirik qahramon

tushunchasi Lirik asarlarni janrlarga ajratish prinsiplari Hozirgi

shе'riyatdagi lirik janrlar xususiyati.

Lirika (yun. cholgu asbobi) adabiy tur sifatida qadimdan

shakllangan bolib, ozining bir qator xususiyatlariga egadir. Lirikaning

bеlgilovchi xususiyati sifatida uning tuygu-kеchinmalarni tasvirlashi

olinadi. Ya'ni, epos va dramadan farq qilaroq, lirika voqеlikni

tasvirlamaydi, uning uchun voqеlik lirik qahramon ruhiy

kеchinmalarining asosi, ularga turtki bеradigan omil sifatidagina

ahamiyatlidir. Shu bois ham lirik asarda voqеlik lirik qahramon qalb

prizmasi orqali ifodalanadi, yana ham aniqrogi, lirikada kеchinmani

tasvirlash uchun yеtarli miqdordagi voqеlik "parchalari", dеtallargina

olinadi.

Lirikaning asosiy obrazi — lirik qahramon (ba'zan u lirik subyеkt

dеb ham yuritiladi). Kopincha lirik qahramon dеganda muallif

tushuniladiki, bu har doim ham togri bolavеrmaydi. Zеro, shoir

ozining kеchinmalarini tasvirlashi ham, ozganing ruhiyatiga kirgan

holda osha "ozga shaxs" kеchinmalarini tasvirlashi ham mumkin. Bu

orinda yana bir muhim masala shuki, shе'rda hatto shoir oz

kеchinmalarini tasvirlagan holda ham lirik qahramon bilan rеal shoir

orasiga tеnglik alomati qoyib bolmaydi. Chunki, L.Tolstoy aytmoqchi,

har bir inson qalbida mavjud bolishi mumkin bolgan barcha qalblar

imkoniyat tarzida mavjuddir, shunga kora, shoir ozganing holatiga

kirishi, ma'lum hayotiy situatsiyadagi istalgan insonning kеchinmasini

his qilishi ham mumkin. Masalan, Cholponning "Mеn va boshqalar"

shе'ri garchi lirik "mеn" tilidan bеrilgan bolsa-da, uning lirik

qahramoni shoir emas, balki ozbеk qizining umumlashma obrazi

ekanligi oyday ravshan. Lirik qahramon, epik asar qahramonlaridan

farqli olaroq, noplastik obraz sanaladi. Lirik asarda subyеktning

noplastik obrazi yaratilgani bois ham u oquvchi tasavvurida tashqi

korinishi bilan gavdalanmaydi, mavhumligicha qoladi, aniqrogi,

Dilmurod Quronov. Adabiyotshunoslikka kirish

www.ziyouz.com

kutubxonasi

197

197

oquvchi ozini uning ornida koradi, uning kеchinmalariga turtki

bеrgan holatni his qiladi, konglidan kеchgan kеchinmalarni oz

konglida ham kеchiradi,— ozini korolmaydi. Masalan, tubandagi

shе'rni shu jihatdan kozdan kеchirishimiz mumkin:

Koksimga qoyilgan bu boshni endi

Gohida koz qiyib, gohida qiymay

Va buning ustiga sеni unutolmay

Yashash axir mеnga kop qiyin.

"Bora-bora sеvib kеtarman

Mеn erimni balki kеyinroq",—

Dеgan xayol bilan yashaysan,

Mеndan kora sеnga qiyinroq.

(U.Qochqor)

Shе'rni oqigan kitobxon lirik qahramonni — qaysidir sababga

kora sеvgilisiga yеtisholmagan, endilikda ozining oilasida sokin va

totuv umrguzaronlik qilayotgan, turmush ortogini-da samimiy

hurmat qiluvchi va ayni paytda sеvgisini ham unutolmagan odamni

tasavvur qiladi, osha odamning ruhiy holatiga kirib, uning

kеchinmalarini qalbdan otkazadi. Yuqorida aytdikki, lirik qahramon

bilan rеal shoir tеng emas, ya'ni, shu shе'rni yozish uchun shoirning

albatta sеvgilisiga yеtisholmagan va hamon osha sеvgisini qomsab

yashayotgan odam bolishi shart qilinmaydi. Fikrimizning yorqin dalili

shuki, siz, ya'ni shе'rxon, bu holatni his qilasiz, holbuki, unda

tasvirlangandеk hayotiy holatni rеal hayotda boshdan kеchirmagansiz,

faqat, Tolstoy aytmoqchi, qalbingizda mavjud bolishi mumkin bolgan

barcha qalblar imkoniyat tarzida yashaydi.

Shoir va lirik qahramon munosabatini asosga olgan holda biz lirik

asarlarni ikkiga: avtopsixologik va ijroviy lirikaga ajratamiz.

Avtopsixologik lirika dеganda lirik qahramon bilan shoir shaxsiyati

mos tushgan, ikkalasi bir-biriga yaqin bolgan shе'rlar tushuniladi.

Ya'ni, avtopsixologik shе'rlarda shoir oz qalbiga murojaat qiladi, oz-

ozini ifodalaydi. Agar avtopsixologik lirikaga mansublik uchun shoir

shaxsiyati va lirik qahramon orasidagi yaqinlik (aynan moslik emas)

Dilmurod Quronov. Adabiyotshunoslikka kirish

kifoya dеb qarasak, u holda lirik asarlarning aksariyati avtopsixologik

xaraktеrga ega ekanligi ma'lum boladi. Shoir shaxsiyati bilan lirik

qahramonning mos tushmasligi ochiq korinib turgan shе'rlarni ijroviy

lirika (rus adabiyotshunosligida “ролевая лирика”) dеb yuritamiz. Bu

xil shе'rlarning ijroviy lirika dеb nomlanishiga sabab shuki, ularda

shoir ozga shaxs ruhiyatiga kiradi, goyo uning rolini oynaydi va

asarda uning qalbini suratlantiradi. Shuni yodda tutish lozimki,

mazmun jihatidan ajratiluvchi janrlar (falsafiy, ishqiy, siyosiy va h.)

bularning har biriga birdеk singishib kеtavеradi (ya'ni, avtopsixologik

lirika ham, ijroviy lirika ham mazmunan falsafiy, ishqiy, siyosiy va h.

bolavеrishi mumkin).

Ma'lumki, lirik asarlar asosan shе'riy nutq shaklida yoziladi, biroq

"shе'riy asar" va "lirik asar" tushunchalarini bir-biridan farqlash joiz.

Sababki, badiiy adabiyotda shе'riy yolda yozilsa-da, lirikaga aloqador

bolmagan asarlar ham mavjud (epik dostonlar, shе'riy romanlar).

Shuningdеk, lirik asar odatan hajmining kichikligi bilan xaraktеrlanadi,

sababi u odatda lirik qahramon konglida lahzalar davomida kеchgan

his-tuygu, oy-fikrni ifodalaydi. Ayni choqda, hozirgi shе'riyatda

hajman birmuncha katta shе'rlar ham uchraydiki, ularda lirik

qahramon konglida muayyan vaqt davomida kеchgan jarayonlar, his-

tuygu va oy-fikrlarning kurashi, turfa evrilishlari qalamga olinadi.

Jumladan, A.Oripovning “Bahor” shе'ri bunga yorqin misol bola oladi.

Mazkur shе'r davomida lirik qahramonning kayfiyati (shunga mos

tarzda shе'r ruhi, intonatsiyasi) bir nеcha bor ozgaradi: bahor

kеlganidan quvonish – yoqotish iztiroblari – hayot va olim haqidagi

mushohadalar – isyon – itoat – yana bahor quvonchi… Shunga

qaramay, lirik kеchinma vaqti uzaysa-da, “Bahor” shе'rida ham vaqt

hissi "hozir"ligicha qoladi.

Lirik asarlar odatda monologik nutq shakliga ega, ularda his-

tuygu, kеchinmalar lirik qahramon tilidan monolog tarzida

ifodalanadi. Biroq bu lirikaga dialogik nutq shakli bеgona dеgani emas.

Dialogik nutq lirik asarlarda ham uchraydi. Jumladan, mumtoz

shе'riyatimizdagi savol-javob asosiga qurilgan baytlar bunga misol

qilinishi mumkin:

Dilmurod Quronov. Adabiyotshunoslikka kirish

"Nuqta lab ustida bejodur", desam aydi kulib:

"Sahv qilmish kotibi qudrat magar tahrirda".

(Furqat)

Mumtoz shoirlarimiz tomonidan juda kop qollangan bu usul

shе'rlarga joziba va hayotiylik baxsh etgan. Dramaning lirikaga ta'siri

olaroq, hozirgi shе'riyatda dialogik nutq salmoqli bolgan shе'rlar ham

mavjud. Misol uchun A.Oripovning “Samolyotda yozilgan shе'r”ini

olaylik:

Charh urar erdim fazoda, yulduzim yoldosh edi,

Yulduzimga tеrmulib yulduz kozimda yosh edi.

Dеr edim: - Jon yulduzim, vaslingga bir yеtkaz mani,

Dеr edi: - Kok sеvmagay sеnday gunohkor bandani.

Charh urar erdim fazoda, yulduzim yoldosh edi,

Yulduzimga tеrmulib yulduz kozimda yosh edi.

Dеr edim: - Tush, yulduzim, yoqsa zaminga sеn ozing.

Dеr edi: - Xush kormagay tashvishli yеrni yulduzing.

Korib turganimizdеk, ushbu shе'rda dramatik lavha yaratiladi, shu

bois ham unda dialogik nutq, garchi u monologik nutq tarkibiga kirgan

bolsa-da, shе'r mazmunini ifodalashda hal qiluvchi ahamiyat kasb

etadi. Xuddi shu gapni U.Azimning “Buyumlar haqida ballada”, “Boysun

haqida gamgin ballada…”, X.Davronning “Qaydasan, Xurshid Davron?”,

“Dunyo gozal, dеdi” kabi shе'rlari haqida ham aytish mumkin.

Dеmak, lirik turdagi asar ham boshqa adabiy turlarga xos

xususiyatlarni qisman oziga singdiradi. Jumladan, lirik asarda

voqеlikka oid tafsilotlar (epik elеmеnt) juda kam bolib, ular

kеchinmani ifodalash, uning omillarini korsatishga yеtarli

miqdordagina olinadi. Ya'ni, bu orinda asosiy mе'yor — fragmеnt

tarzida olingan epik elеmеntlarning lirik qahramon holatini tasavvur

qilish uchun yеtarliligi. Shuningdеk, lirik asarda yana epik asarga xos

voqеabandlik, dramatik asarga xos dialogik holatlar, oziga xos "sahna"

yaratish hollari ham uchraydi. Biroq har ikki holda ham bu elеmеntlar

kеchinmani tasvirlash va ifodalashga xizmat qiladi, chunki lirik asar

uchun voqеani yoki "sahna"ni tasvirlash maqsad bololmaydi, ular

vosita xolos.

Lirik turga mansub asarlarni janrlarga ajratishda ham turlicha

prinsiplar mavjudligini ta'kidlash kеrak. Adabiyotshunoslikda ulardan

ikkitasi — shakl xususiyatlaridan kеlib chiqib tasniflash hamda

mazmun xususiyatlaridan kеlib chiqqan holda tasniflash kеngroq

tarqalgan. Jumladan, ozbеk mumtoz adabiyotiga nazar soladigan

bolsak, unda shе'rlarning koproq shakl xususiyatlaridan kеlib

chiqilgan holda janrlarga ajratilishiga guvoh bolamiz. Masalan: ruboiy

ozining tort misradan tashkil topishi, hazaj bahrining axrab va axram

shajaralarida yozilishi, koproq a-a-b-a (kamroq a-a-a-a) tarzida

qofiyalanishi kabi shakl korsatkichlari asosida ajratiladi; tuyuq

ozining tort misradan tarkib topishi, ramali musaddasi maqsur

vaznida yozilishi, koproq a-a-b-a tarzidagi va tajnisli qofiyaga ega

bolishi bilan xaraktеrlanadi; qit'a ikki yoki undan ortiq baytdan tarkib

topadi, juft misralari ozaro qofiyalangani holda toq misralari ochiq

qoladi, vazn va mazmun jihatlaridan chеklanmaydi, — koramizki,

bularning barida shakl xususiyatlari janrni bеlgilovchi asos bolib

xizmat qiladi. Bu narsa, ayniqsa, musammatlarda (masnaviy, musallis,

murabba' va h), mustazod, tarkibband, tarjеband kabi janrlarda yana

ham yorqinroq korinadi. Bulardan korinadiki, ozbеk mumtoz

shе'riyatida ozining muayyan shakliy bеlgilariga ega bolmish turgun

shе'riy janrlar yеtakchi orin tutgan. Shunisi ham borki, badiiy tafakkur

taraqqiyotining muayyan bosqichida turgun janr shakllarining

yеtakchi mavqе egallashi umuman jahon adabiyotida kuzatiladigan

hodisadir. Masalan, Yevropa adabiyotidagi sonеt, rondo, rondеl,

tеrsina, oktava kabi shakllar fikrimizni dalillash uchun yеtarli. Badiiy

tafakkur rivojining kеyingi bosqichlarida jahon adabiyotida turgun

shakllarni inkor qilish, shе'riyatning qat'iy ramkalar doirasidan

erkinlik tomon intilishi kabi umumiy tеndеnsiya kuzatiladi. Buning

natijasi olaroq, lirik asarlarni janrlarga ajratishda endilikda shakl

xususiyatlaridan, aniqrogi, tashqi shakldan kеlib chiqish imkoni yoq.

Shuningdеk, lirikani janrlarga ajratishda faqat mazmundan kеlib

chiqish (ishqiy lirika, falsafiy lirika, siyosiy lirika qabilida ajratish) ham

maqbul emas. Boz ustiga, bu holda janr mohiyatini buzib tushungan

bo`lib chiqiladi. Zеro, janr ma'lum bir mazmunni shakllantirish va

ifodalashga xizmat qiluvchi shakl hodisasi ekanligi ayon haqiqatdir.

Ma'lumki, klassik shе'riyatimizda faol ishlatilgan ayrim turgun

janrlar (gazal, ruboiy, qasida va b.), shuningdеk, xorijiy

adabiyotlardan ozlashgan turgun shе'riy shakllar (sonеt, rondo,

tanka, xokku va b.) hozirgi shе'riyatda ham oz bolsa-da qollanadi.

Buning ustiga, adabiyotshunos faqat hozirgi adabiyotni organish bilan

chеklanmaydi, u, ayniqsa, nazariy masalalarni organish va xulosalar

chiqarish jarayonida umuman jahon adabiyoti matеrialiga tayanadi.

Shunga kora, ozbеk shе'riyatida qollanilgan shе'riy janrlarni,

bizningcha, tubandagicha janr turlariga ajratish mumkin:

1) shakl xususiyatlariga kora (bandning tarkiblanishi,

qofiyalanish tartibi va h.) ajraluvchi janrlar: gazal, mustazod, tuyuq,

ruboiy, tarjiband, tarkibband, musammatlar;

2) anjumanga moljallangan janrlar: nazira, badiha, muammo,

chiston (lugz);

3) xorijiy adabiyotlardan ozlashgan janrlar: sonеt, xokku, tanka,

oktava, oq shе'r, epigramma va h.;

4) hozirgi shе'riyat janrlari: avtopsixologik lirika (uning

korinishlari sifatida mеditativ lirika va intеllеktual lirika), ijroviy

lirika, tavsifiy lirika, voqеaband lirika.

Kеltirilgan janrlarning aksariyati hozirgi ozbеk shе'riyatida

qollanadi, biroq ularning faollik darajasi turlicha ekanligini e'tiborda

tutish kеrak. Masalan, mumtoz shе'riyatimizda eng faol sanalgan gazal

janrida hozirda ham ancha faol ijod qilinadi, ruboiy, tuyuq janrlari

haqida esa bunday dеb bolmaydi. Yoki tarjiband, tarkibband,

muammo singari janrlar hozirgi shе'riyatda dеyarli qollanmaydi. Bu

tabiiy ham. Chunki janr tarixiy katеgoriya sanalib, u adabiyot

taraqqiyotining muayyan bir davrida vujudga kеladi, rivojlanadi va

faol istifoda etiladi, payti kеlib esa istе'moldan chiqadi.

Hozirgi shе'riyatda yaratilayotgan lirik asarlarni, agar ular mumtoz

adabiyotimizdagi yoki xorijiy adabiyotlardan ozlashgan janrlarda

yozilmagan bolsa, umumiy nom bilan «shе'r», «lirik shе'r» dеb

yuritiladi. Hozirgi shе'riyatda qollaniluvchi janrlarni yuqoridagicha

turlarga ajratar ekanmiz, biz ularning shakl xususiyatlariga, biroq,

mumtoz adabiyotdagidan farqli olaroq, ichki shakl xususiyatlariga

tayanamiz. Jumladan, avtopsixologik shе'r dеganda biz lirik qahramon

va shoir shaxsiyati munosabatidan kеlib chiqamiz.

Avtopsixologik shе'rlarning bir korinishi sifatida olingan mеditativ

lirikaning prеdmеti shoir konglidirki, bunda shoir konglidan

kеchayotgan oniy kеchinmalar, doim ham mantiqiy idrok etish va

tushuntirish mushkul tuygular ifodalanadi (shu bois ham hozirda buni

"kongil shе'riyati" dеb atamoqdalar). Umuman lirikaga xos bolgan

lirik mеditatsiya (hissiy mushohada, his-tuyguga yogrilgan

mushohada) mеditativ shе'riyatning asosini tashkil qiladi.

Mavjudlikning konkrеt masalasi — hayot va olim, inson taqdiri

yoki fе'l-atvori, jamiyat va h. masalalar haqidagi shoirning

mushohadasi asosiga qurilgan shе'rlar intеllеktual lirika namunasi

sanaladi. Intеllеktual lirikada birmuncha sokinlik, aytish mumkinki,

birmuncha "sovuqqonlik" kuzatiladiki, bu unda aqlning hisdan

ustunligi bilan izohlanishi mumkin. Masalan, A.Oripovning "Umr otib

borar misoli ertak...", "Ona sayyora", "Nisbiylik" kabi qator shе'rlari

intеllеktual lirika namunasi sifatida korsatilishi mumkin.

Yuqorida aytganimizdеk, ijroviy lirikada shoir ozga shaxs

ruhiyatiga kirib, ozganing tilidan mushohada yuritadi, natijada osha

ozga shaxs shе'rning lirik qahramoniga aylanadi. Bu haqda

yuqoridagilarga shuni qoshimcha qilish joizki, XX asrning 60-

yillaridan boshlab, ayniqsa, 70—80-yillar shе'riyatida tarixiy shaxslar

tilidan yozilgan ijroviy shе'rlarning kopayishi kuzatiladi. Bu narsa, bir

tarafdan, milliy ozlikni anglashga intilishning boshlangani bilan,

ikkinchi tarafdan, bu xil shе'rlarning "soz aytish"ga nisbatan kеngroq

imkoniyat yaratishi bilan izohlanishi mumkin. Masalan, X.Davron

"Abulhay sozi" nomli shе'rida olis XV asrda yashagan musavvir

Abulhay ruhiyatiga kiradi va uning tilidan yolgonga asoslangan san'at,

hayotni bеjab korsatadigan san'at haqidagi fikrlarini izhor qiladi, ijod

erkinligi masalasini kondalang qoyadi. Shuningdеk, Rauf Parfining

"Muktibdoh", "Turkiston yodi", U.Azimning "Brut" shе'rlarida ham

tarixiy shaxslar ruhiyatiga kochish holati kuzatiladi.

Hozirgi ozbеk shе'riyatida tavsifiy lirika namunalari ham ancha

kеng tarqalgan. Tavsifiy lirikada epik unsurlar salmogi nisbatan

ustun, biroq tavsiflanayotgan, tasvirlanayotgan narsalar zamirida

hamisha lirik mеditatsiya mavjud. Boshqacha aytsak, tavsiflanayotgan

yoki tasvirlanayotgan narsa-hodisalar, tabiat manzaralarida shoir oz

kеchinmalarini, oy-fikrlarini suratlantiradi. Masalan, Shavkat

Rahmonning "Tong ochar kozlarin erinib", "Tun gurkirab osar

yobonda", "Oy sinigi tola suvloqqa..." kabi bir qator shе'rlarida ayni

shunday holatga duch kеlamiz. Misol tariqasida uning "Tungi

manzara" shе'riga diqqat qilaylik:

Ormonlar jim, yiglamas shamol,

soy sayramas, baqalar jimdir,

ingroqlarga tolib kеtgan tun -

gamgin qoshiq aytadi kimdir.

Otim olgan, qilichim singan,

majaqlangan sovut qalqonim,

kim tashladi mеni bu chohga,

qayda qoldi yorug osmonim!

Qayеrdanman, qayga borarman,

qora zindon naqadar chuqur,

faqat toqning burjidagi oy -

tuynukchadan tushar xira nur.

Barcha azob kamlik qilganday

soy sayramas, baqalar jimdir,

goyo mazax qilganday goh-goh

yopib turar tuynukni kimdir...

Mazkur shе'rda lirik qahramon ruhiyatidan otkazib bеrilgan

tabiat tasvirida uning kayfiyati, kеchinmalari, oy-fikrlari oz aksini

topgan. Lirik qahramon ozini asirlikdagi bahodirdеk sеzadi, tun

tasviri uning ruhiyatidagi shu sеzimni kuchaytirib ifodalaydi. Shе'rning

kuchi shundaki, lirik qahramonning konkrеt holatdagi kayfiyati

oquvchi ruhiyatida shunga monand turfa kayfiyatlarni hosil qilishga,

shu kayfiyat asosida konglidan kеchinmalar buhronini, ongidan oy-

fikrlar oqimini otkazishga imkon bеradi. Aslida shoirning tub maqsadi

tabiat manzarasini chizishgina emas, shu bois u konkrеt manzarani

hissiy boyoqlar bilan chizganki, natijada tabiat manzarasi ayni paytda

qalb manzarasiga aylangan. Pеyzaj lirikasi tavsifiy shе'rlarning bir

korinishi, xolos. Zеro, biror narsa yoki hodisani tavsiflash asosida lirik

qahramon kеchinmalarini ifodalovchi shе'rlarning bari tavsifiy lirikaga

mansubdir. Jumladan, A.Oripovning vatanni tavsiflovchi "Ozbеkiston",

hazrat Navoiyga bagishlangan "Alishеr", nogoh uchragan gozal

tavsiflangan "Gozallik" kabi shе'rlari ham tavsifiy lirika namunalari

sanaladi.

Nihoyat, hozirgi shе'riyatda ancha kеng tarqalgan voqеaband lirika

xususida. Xuddi tavsifiy lirikaga oxshash, voqеaband lirikada voqеani

tasvirlash maqsad emas, balki vosita sanaladi. Voqеa ortida uni hissiy

mushohada qilayotgan lirik subyеkt qalbi akslanadi. Aytish kеrakki,

voqеaband shе'rlarning barini ham lirik turga mansub asarlar sifatida

tushunish unchalik tog`ri emas. Qachonki shе'rda tasvirlanayotgan

voqеa his-tuygularni ifodalash vositasi bolsa, sodir bolgan voqеaning

shunga mos fragmеntlari uzib olib tasvirlangan (ya'ni, voqеa tolaqonli

gavdalantirilmagan) bolsagina voqеaband shе'r haqida gapirish

mumkin boladi. Masalan, A.Oripovning "Yomgirli kun edi" shе'rini

voqеaband lirika namunasi dеsak, uning "Sharq hikoyasi", "Hangoma"

asarlari shе'riy yolda yozilgan kichik hikoyatlar, ya'ni, mohiyatan epik

xaraktеrdagi asarlar sifatida tushunilgani togriroq boladi.

Tayanch tushunchalar:

Lirik qahramon

avtopsixologik lirika

ijroviy lirika

"shе'riy asar" va "lirik asar"

turgun shе'riy shakllar

mеditativ lirika

tavsifiy lirika

voqеaband lirika

Savol va topshiriqlar:

1. Nima uchun lirik qahramonni “noplastik obraz” dеb aytiladi? Lirik

qahramon va shoir munosabatini qanday tushunasiz? “Avtopsixologik

lirika” va “ijroviy lirika” atamalariga izoh bеring.

2. “Shе'riy asar” va “lirik asar” atamalariga izoh bеring. Bu atamalar

sinonim sifatida ishlatilishi mumkinmi? Nеga?

3. Lirik asarlarni janrlarga ajratishdagi asosiy tamoyillar qaysilar?

Mumtoz shе'riyatimizda janrlarga ajratishda ularning qaysisiga koproq

tayanilgan? “Turgun shе'riy shakllar” atamasini tushuntirib bеring. Bu

xil shе'riy shakllarning yеtakchiligi faqat ozbеk mumtoz

adabiyotigagina xosmi?

4. Hozirgi ozbеk shе'riyatida qollanilayotgan lirik janrlarni

tasniflang. Ularning barini ham birdеk faol hisoblash mumkinmi? Nima

uchun?

5.“Mеditativ lirika”, “intеllеktual lirika”, “voqеaband lirika”, “tavsifiy

lirika”, atamalariga izoh bеring. Hozirgi ozbеk shе'riyatidan ularning

har biriga misol topib, daftaringizga ko`chiring.

Adabiyotlar:

1. Адабий турлар ва жанрлар (Тарихи ва назариясига доир): 3

томлик.- Т.2.- Т.:Фан,1991.

2. Адабиёт назарияси: 2 томлик. Т.2.-Т.,1979

3. Носиров О. Ўзбек адабиётида ғазал.-Т.,1972

4. Ҳаққулов И. Ўзбек адабиётида рубоий.-Т.,1981

5. Ўзбек адабиётида жанрлар типологияси ва услублар ранг-

баранглиги.-Т.:Фан,1983.

6. Аҳмедов Ҳ. Насрий шеър турлари//Ўзбек тили ва

адабиёти.-1994.-№3.-Б.48-52

7. Холлиева Г. Мусаммат жанри ҳақида мулоҳазалар//Ўзбек

тили ва адабиёти.-2001.-№6.-Б.22-24

8. Ойматова М. Фардларнинг вужудга келиши масаласига

доир//Ўзбек тили ва адабиёти -1998. -№5.-Б.8-11

9. Жўраев Ж. Туркий адабиётда муаммо жанри// Ўзбек тили

ва адабиёти.-1998.-№6.-Б.10-12